ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆ «Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների մասին» օրենքի նախագծի (փաստաթղթային կոդ՝ Կ-860-09.02.2021-ԱՍ-011/0), «Անձի ֆունկցիոնալության գնահատման մասին» օրենքի նախագծի (փաստաթղթային կոդ՝ Կ-8601 -09.02.2021-ԱՍ-011/0), «Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ Հայաստանի Հանրապետության օրենսգրքում լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի (փաստաթղթային կոդ՝ Կ-8602 -09.02.2021-ԱՍ-011/0) եւ «Հայաստանի Հանրապետության վարչական դատավարության օրենսգրքում փոփոխություն եւ լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի (փաստաթղթային կոդ՝ Կ-8603 -09.02.2021-ԱՍ-011/0) վերաբերյալ Կառավարության կողմից օրենսդրական նախաձեռնության կարգով ներկայացված «Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների մասին», «Անձի ֆունկցիոնալության գնահատման մասին», «Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ Հայաստանի Հանրապետության օրենսգրքում լրացումներ կատարելու մասին» եւ «Հայաստանի Հանրապետության վարչական դատավարության օրենսգրքում փոփոխություն եւ լրացումներ կատարելու մասին» օրենքների նախագծերի փաթեթը (այսուհետ՝ Նախագծերի փաթեթ) մասնագիտական փորձաքննության է ենթարկվել Ազգային ժողովի աշխատակազմի փորձագիտական եւ վերլուծական վարչության ֆինանսատնտեսագիտական փորձաքննության բաժնում: Ֆինանսատնտեսագիտական փորձաքննության արդյունքները 1. Նախագծերի փաթեթով առաջարկվում է սահմանել հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների պաշտպանության հետ կապված հարաբերությունները, հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների ապահովման, խթանման եւ պաշտպանության պետական քաղաքականության նպատակը, պետական քաղաքականության հիմնական սկզբունքները եւ ուղղությունները, այս ոլորտում կառավարության եւ լիազորած պետական կառավարման մարմնի լիազորությունները, հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների ապահովման, խթանման եւ պաշտպանության համար մատչելի պայմանների եւ հավասար հնարավորությունների ապահովմանն առնչվող պահանջները, դրան հասնելու թիրախային ուղղությունները: Սահմանվում են նաեւ հաշմանդամություն ունեցող անձանց կրթության, բժշկական օգնության եւ սպասարկման, ինչպես նաեւ դեղորայքը անվճար կամ արտոնյալ պայմաններով ստանալու դրույթներ, որոնք սահմանված են նաեւ գործող օրենքում: Բացի այդ, սահմանվում են նաեւ դրույթներ հաշմանդամության հիմքով խտրականությունն արգելելու համար: Հաշմանդամություն ունեցող անձանց համար մատչելի եւ հավասար պայմաններ ապահովելու նպատակով սահմանվել են դրույթներ ֆիզիկական միջավայրի, տեղեկատվության եւ հաղորդակցման ապահովման վերաբերյալ եւ այլն:  Առաջարկվող կարգավորման նպատակներից մեկն էլ հաշմանդամության սահմանման մոդելից ֆունկցիոնալության գնահատման մոդելին անցումն է, որը հնարավորություն կընձեռի իրականացնել անձի կարիքների բազմակողմանի գնահատում, հաշմանդամությունը դիտարկել ըստ անձի ֆունկցիոնալության սահմանափակման աստիճանի, նրա գործունեության եւ մասնակցության վրա միջավայրային գործոնների ունեցած ազդեցության: Ըստ այդմ, նախատեսվում է հաշմանդամության խմբերի փոխարեն (1-ին, 2-րդ, 3-րդ խումբ եւ հաշմանդամ երեխա), սահմանել անձի ֆունկցիոնալության սահմանափակման աստիճանը` թեթեւ, միջին, ծանր, խորը:  2. Ֆինանսատնտեսագիտական հիմնախնդիրների տեսանկյունից Նախագծերի փաթեթի կազմում ընդգրկված «Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների մասին» օրենքի նախագծի (այսուհետ` Նախագիծ)  վերաբերյալ հարկ ենք համարում ներկայացնել հետեւյալ նկատառումները, դիտողություններն ու առաջարկությունները: ա) Նախագծի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասի 3-րդ կետով սահմանվում է, որ հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների ապահովման, խթանման եւ պաշտպանության եւ նրանց սոցիալական ներառման համակարգի ֆինանսավորումն իրականացվում է. «իրավաբանական եւ ֆիզիկական անձանց հատկացրած միջոցներից»: Խնդիրը կայանում է նրանում, որ նման անորոշ ձեւակերպումը կարող է տարընթերցումների տեղիք տալ եւ հանգեցնել անցանկալի արդյունքերի, հատկապես` ստվերային տնտեսությանը բնորոշ երեւույթների մասով: Հետեւաբար, անհրաժեշտ է հնարավորինս հստակեցնել մեջբերված արտահայտությունը, կամ էլ, գոնե, այն առնվազն ձեւակերպել հետեւյալ խմբագրությամբ` «իրավաբանական եւ ֆիզիկական անձանց կողմից օրենքով սահմանված դեպքերում եւ կարգով հատկացրած միջոցներից»: բ) Նախագծի 7-րդ հոդվածի 1-ին մասով, որպես հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների ապահովման, խթանման եւ պաշտպանության պետական քաղաքականության հիմնական սկզբունքներ, սահմանվում են նաեւ «հավասարությունը տղամարդկանց եւ կանանց միջեւ» եւ «հաշմանդամություն ունեցող անձանց խոսքի ազատության նկատմամբ հարգանքը», որոնք, մեր կարծիքով, տվյալ օրենքի կարգավորման տիրույթից չեն, ուստի առաջարկում ենք դրանք հանել (առավել եւս, որ հետագա տեքստում այդ սկզբունքներն ըստ էության «բացված» կամ մանրամասնեցված չեն): Բացի այդ, տվյալ հոդվածով սահմանվող սկզբունքների շարքում, ըստ մեզ, բացակայում է տվյալ ոլորտում պետության կողմից ստանձնած պարտավորությունների կատարումը երաշխավորող եւ հիմնարար նշանակություն ունեցող սկզբունքներից մեկը, այն է` հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների, կարիքների եւ դրանց ապահովման համար անհրաժեշտ ֆինանսական միջոցների համաչափության սկզբունքը: Առաջարկում ենք այս հոդվածում ավելացնել նշված սկզբունքը, քանի որ օրենքով սահմանելով միջազգային իրավունքին եւ չափանիշներին համապատասխան իրավունքներ, սակայն չապահովելով համապատասխան ֆինանսական միջոցներ, արդյունքում կստացվի ոչ թե այդ իրավունքների գործնական իրացում, այլ տվյալ գործընթացի իմիտացիա (այսինքն` ունենալով երաշխավորված իրավունքներ, հաշմանդամները չեն կարող լիարժեք օգտվել իրենց իրավունքներից` ֆինանսական միջոցների բացակայության կամ անբավարարության պատճառով): Հասկանալի է նաեւ, որ ՀՀ պետական բյուջեի հնարավորությունների, ինչպես նաեւ նոր կորոնավիրուսի համավարակով եւ պատերազմական գործողություններով պայմանավորված անհնար է ներկայումս ապահովել բոլոր հաշմանդամների լիարժեք սպասարկումն ու նրանց իրավունքերի լիակատար իրականացումը, սակայն հարկ է նաեւ նկատի ունենալ, որ նշված սկզբունքի անտեսումն անորոշ ժամկետով ուղղակի կարող է հետաձգել այս կարեւոր նպատակի իրականացումը: Հետեւաբար, հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքերի, կարիքների եւ դրանց ապահովման համար անհրաժեշտ ֆինանսական միջոցների համաչափության սկզբունքի օրենսդրորեն ամրագրումը թույլ կտա ոչ միայն պարտադրել համալիր եւ տարեկան ծրագրերում նախատեսել համապատասխան ժամանակացույցեր, այլեւ օրենսդրին հնարավորություն կտա մշտապես ուշադրության կենտրոնում եւ խորհրդարանական վերահսկողության տակ պահել տվյալ խնդիրը:  գ) Նախագծի 9-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետի «դ» ենթակետով սահմանվում է, որ  հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների ապահովման, խթանման եւ պաշտպանության ոլորտում Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը հաստատում է. «հաշմանդամություն ունեցող անձանց աջակցող միջոցներ տրամադրելու եւ դրանց գնային արժեքը որոշելու կարգը»: Խնդիրը կայանում է նրանում, որ «գնային արժեք», որպես մասնագիտական հասկացություն, գոյություն չունի, քանի որ ինքը` գինը, ապրանքի (ծառայության) արժեքի դրամական արտահայտությունն է: Այս կապակցությամբ առաջարկում ենք մեջբերված տեքստում «գնային արժեքը որոշելու» բառերը փոխարինել «ֆինանսավորման» բառով: Նշենք նաեւ, որ եթե այս արտահայտության տակ նկատի է ունեցվել հաշմանդամություն ունեցող անձանց համար գնման ենթակա աջակցող միջոցների գների որոշումը, ապա հարկ է փաստել, որ պետությունը չի կարող որոշել մասնավոր արտադրողների արտադրանքի գները, իսկ այդ նպատակով էլ պետությունը որոշում է ոչ թե տվյալ աջակցող միջոցների գները, այլ դրանց գնման նվազագույն կամ առավելագույն գները, ինչն էլ կատարվում է «Գնումների մասին» օրենքով սահմանված կարգով եւ դեպքերում, ուստի տվյալ օրենքի կարգավորման առարկա չի կարող հանդիսանալ: դ) Նախագծի 15-րդ հոդվածով սահմանվում են հաշմանդամություն ունեցող անձանց հիմնական իրավունքների իրականացման, ապահովման, խթանման եւ արտոնությունների հետ կապված մի շարք դրույթներ, ինչպես նաեւ սույն Նախագծում օգտագործվում են նոր հասկացություններ (հաշմանդամության 1-ին, 2-րդ, 3-րդ խումբ եւ հաշմանդամ երեխա խմբերի փոխարեն սահմանվում է անձի ֆունկցիոնալության սահմանափակման թեթեւ, միջին, ծանր եւ խորը աստիճանները, կրթության ոլորտում սահմանվում է արտոնությունների ավելի լայն շրջանակ, քան գործող օրենքներում է ամրագրված եւ այլն): Այսքանով հանդերձ, Նախագծի համապատասխան դրույթները եւ մասերը թղթակցված չեն հարակից մյուս օրենքերի հետ, ինչն էլ անհրաժեշտ է կատարել` համապատասխան փոփոխություններ եւ լրացումներ կատարելով «Կրթության մասին», «Նախնական մասնագիտական (արհեստագործական) եւ միջին մասնագիտական կրթության մասին», «Բնակչության բժշկական օգնության եւ սպասարկման մասին», «Տեղական ինքնակառավարման մասին» եւ հարակից մյուս բոլոր օրենքներում:  Բացի մյուս օրենքների հետ նշված թղթակցության ապահովումից, անհրաժեշտ է ապահովել նաեւ հաշմանդամների իրավունքների իրացման գերակայությունների եւ առաջնահերթությունների ճիշտ սահմանումը: Օրինակ, «Կրթության մասին» օրենքի 28-րդ հոդվածի 6-րդ մասի երկրորդ պարբերությամբ սահմանված է, որ. «Բարձրագույն ուսումնական հաստատությունները տվյալ ուսումնական տարում անվճար ուսուցման համակարգ ընդունված ուսանողների թվի տասը տոկոսի չափով իրենց միջոցների հաշվին ըստ առաջադիմության փոխհատուցում են վճարովի ուսուցման համակարգի ուսանողների ուսման վարձը՝ ըստ Հայաստանի Հանրապետության կրթության պետական կառավարման լիազոր մարմնի հաստատած՝ մասնագիտություններին հատկացված տեղերի քանակի:», մյուս կողմից` նմանատիպ արտոնություն սահմանվում է նաեւ սույն Նախագծով, ուստի անհայտ է մնում, թե ո՞ր օրենքով սահմանված արտոնությունից պետք է օգտվի հաշմանդամ ճանաչված անձը, եթե նա միաժամանակ բավարարում է այս երկու օրենքերով սահմանված պահանջներին եւ այլն: 3.  Նախագծերի փաթեթի կազմում ընդգրկված մյուս` «Անձի ֆունկցիոնալության գնահատման մասին», «Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ Հայաստանի Հանրապետության օրենսգրքում լրացումներ կատարելու մասին» եւ «Հայաստանի Հանրապետության վարչական դատավարության օրենսգրքում փոփոխություն եւ լրացումներ կատարելու մասին» օրենքների նախագծերի վերաբերյալ դիտոություններ եւ առաջարկություններ չկան:  Եզրահանգում Նախագծերի փաթեթը ֆինանսատնտեսական հիմնահարցերի տեսանկյունից լրամշակման կարիք է զգում:       ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՎ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ  ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՖԻՆԱՆՍԱՏՆՏԵՍԱԳԻՏԱԿԱՆ ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԲԱԺՆԻ ՊԵՏ                                             ԱՐԹՈՒՐ ԹԱՄԱԶՅԱՆ      (հեռ.` 011 513-668) 22.02.2021թ. ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆ «Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների մասին» (փաստաթղթային կոդ՝ Կ-860-09.02.2021-ԱՍ-011/0), «Անձի ֆունկցիոնալության գնահատման մասին» (փաստաթղթային կոդ՝ Կ-8601 -09.02.2021-ԱՍ-011/0), «Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ Հայաստանի Հանրապետության օրենսգրքում լրացումներ կատարելու մասին» (փաստաթղթային կոդ՝ Կ-8602 -09.02.2021-ԱՍ-011/0), «Հայաստանի Հանրապետության վարչական դատավարության օրենսգրքում փոփոխություն եւ լրացումներ կատարելու մասին» (փաստաթղթային կոդ՝ Կ-8603 -09.02.2021-ԱՍ-011/0) օրենքների նախագծերի փաթեթի վերաբերյալ Կառավարության կողմից օրենսդրական նախաձեռնության կարգով ներկայացված «Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների մասին», «Անձի ֆունկցիոնալության գնահատման մասին», «Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ Հայաստանի Հանրապետության օրենսգրքում լրացումներ կատարելու մասին», «Հայաստանի Հանրապետության վարչական դատավարության օրենսգրքում փոփոխություն եւ լրացումներ կատարելու մասին» օրենքների նախագծերի փաթեթը (այսուհետ` Նախագծերի փաթեթ) մասնագիտական փորձաքննության է ենթարկվել Ազգային ժողովի աշխատակազմի փորձագիտական եւ վերլուծական վարչության սոցիալ, կրթական, առողջապահական փորձաքննության բաժնում:  Սոցիալական փորձաքննության արդյունքները 1.  Կառավարության կողմից ներկայացված Նախագծերի փաթեթով հաշմանդամություն ունեցող անձանց հիմնահարցերի ոլորտի քաղաքականությունը եւ օրենսդրությունը համապատասխանեցվում է 2006թ. դեկտեմբերի 13-ին ՄԱԿ-ի Գլխավոր Ասամբլեայի կողմից ընդունված «Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների մասին» կոնվենցիայի պահանջներին (այսուհետ` Կոնվենցիա) եւ բխում է պետության որդեգրած քաղաքականությունից, որը միտված է հաշմանդամություն ունեցող անձանց համար հավասար եւ մատչելի պայմանների ապահովմանը եւ նրանց սոցիալական ներառմանը:  Ներկայացված փաթեթով սահմանվում են հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների պաշտպանության հետ կապված հարաբերությունները, հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների ապահովման, խթանման եւ պաշտպանության պետական քաղաքականության նպատակը, պետական քաղաքականության հիմնական սկզբունքները եւ ուղղությունները, այս ոլորտում կառավարության եւ լիազորած պետական կառավարման մարմնի լիազորությունները, հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների ապահովման, խթանման եւ պաշտպանության համար մատչելի պայմանների եւ հավասար հնարավորությունների ապահովմանն առնչվող պահանջները, դրան հասնելու թիրախային ուղղությունները:  Նախագծերի փաթեթով սահմանվել են դրույթներ՝ -  հաշմանդամություն ունեցող անձանց կրթության, բժշկական օգնության եւ սպասարկման, ինչպես նաեւ դեղորայքը անվճար կամ արտոնյալ պայմաններով ստանալու, -  հաշմանդամության հիմքով խտրականությունը արգելելու,  -  հաշմանդամություն ունեցող անձանց համար ֆիզիկական միջավայրի, տեղեկատվության եւ հաղորդակցման ապահովման մատչելի եւ հավասար պայմաններ ապահովելու:  -  ունիվերսալ դիզայնի սկզբունքների մատչելիությունն ապահովելու անհնարինության դեպքում խելամիտ հարմարեցումների: Սույն Նախագծերի փաթեթով պետությունը հաշմանդամություն ունեցող անձանց համար ստանձնում է երաշխավորություն` այլ անձանց հետ համահավասար անկախ կյանքի եւ համայնքում ներառվելու համար անհրաժեշտ պայմաններ եւ հավասար հնարավորություններ ստեղծելու ուղղությամբ: «Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների մասին» օրենքի նախագծի վերաբերյալ 2.1  Առաջարկում ենք Նախագծի 4-րդ հոդվածի 3-րդ մասի «6)» կետում «4-րդ կետի «բ» ենթակետում» բառերը փոխարինել «3-րդ կետի «բ» ենթակետում» բառերով: 2.2  Վերախմբագրման եւ հստակեցման կարիք ունի Նախագծի 7-րդ հոդվածի 1-ին մասի 5-րդ կետում «՝ որպես մարդկային բազմազանության մաս ընդունելը,» բառակապակցությունը: 2.3  Անհրաժեշտ է դիտարկել այն անձանց վերավորակավորման խնդիրը, որոնք հաշմանդամություն են ձեռք բերել մասնագիտություն ստանալուց հետո: Մասնավորապես, այս խնդիրն ակտուալ է այն առումով, որ ներկայումս կան բազմաթիվ անձինք, ովքեր հաշմանդամություն են ձեռք բերել ուսումնառության ընթացքում (պատերազմական գործողություններով պայմանավորված): Նման իրավիճակում, իրենց կողմից ընտրված մասնագիտությամբ աշխատանքի անցնելը, որոշ դեպքերում, կարող է լինել անհնարին կամ ոչ նպատակահարմար, ինչի պարագայում անհրաժեշտութուն է առաջանում պետության կողմից աջակցություն ցուցաբերելու նրանց վերավորակավորման հարցում: «Անձի ֆունկցիոնալության գնահատման մասին» օրենքի նախագծի վերաբերյալ 3.1  Նախագծի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասի 3-րդ կետում՝ «3) հաստատում է անձի ֆունկցիոնալության գնահատման կարգը, չափորոշիչները եւ գործիքները,», ինչպես նաեւ 7-րդ հոդվածի 2-րդ մասում «2. Անձի ֆունկցիոնալության սահմանափակման աստիճանը որոշվում է ֆունկցիոնալության գնահատման չափորոշիչներին համապատասխան:» խոսք է գնում «չափորոշիչների» մասին, մինչդեռ Նախագծով ամրագրված չեն այդ չափորոշիչները, ինչպես նաեւ նշված չեն դրանք սահմանող մարմինները: Կարծում ենք, դրանց սահմանումը կարեւոր նշանակություն ունի ինչպես անձի ֆունկցիոնալության գնահատման մասին ամբողջական պատկերացում կազմելու, այնպես էլ Նախագծի ընդունման դեպքում դրա գործողությունը լիարզժեք ապահովելու համար: Եզրահանգում  Ներկայացված Նախագծերի փաթեթի ընդունումն, անշուշտ, կապահովվի հետապնդվող խնդիրների լուծումը՝ հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների պաշտպանության համար անհրաժեշտ իրավական հիմքերի ստեղծման, նրանց համար հավասար հնարավորությունների եւ մատչելի պայմանների, ինչպես նաեւ hասարակական կյանքի բոլոր ոլորտներում նրանց իրավունքների իրացումն ապահովելու համար` բացառելով հաշմանդամության հիմքով խտրականությունը: Նախագծերի փաթեթը սոցիալ, կրթական եւ առողջապահական հիմնախնդիրների տեսանկյունից լրամշակման կարիք է զգում՝ վերը նշված թերությունների վերացման առումով:     ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՎ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՍՈՑԻԱԼ, ԿՐԹԱԿԱՆ, ԱՌՈՂՋԱՊԱՀԱԿԱՆ ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԲԱԺԻՆ     Կատարող` Ա. Գալստյան (հեռ. 011-513-235), (12-35) 16.02.2021