ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՎ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆԸ «Հայաստանի Հանրապետության հարկային օրենսգրքում փոփոխություններ եւ լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի (փաստաթղթային կոդ` Կ-091-15.11.2021-ՏՀ-011/0) վերաբերյալ Կառավարության կողմից օրենսդրական նախաձեռնության կարգով ներկայացված «Հայաստանի Հանրապետության հարկային օրենսգրքում փոփոխություններ եւ լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի նախագիծը (փաստաթղթային կոդ` Կ-091-15.11.2021-ՏՀ-011/0), (այսուհետ` Նախագիծ) մասնագիտական փորձաքննության է ենթարկվել Ազգային ժողովի աշխատակազմի փորձագիտական եւ վերլուծական վարչությունում:  Նախագիծը ենթարկվել է իրավական, ֆինանսատնտեսագիտական, սոցիալական փորձաքննության:  Ստորեւ ներկայացվում է մասնագիտական փորձաքննության եզրակացությունը, ինչպես նաեւ Նախագծին առնչվող այլ օրենքի կամ Ազգային ժողովի որոշման ընդունման անհրաժեշտության բացակայության մասին տեղեկանքը:       ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՎ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ             ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՊԵՏ                                 ԼԻԴԻՅԱ  ՄՆԱՑԱԿԱՆՅԱՆ   06.12.2021թ. Իրավական փորձաքննության արդյունքները Նախագծի` Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությանը (այսուհետ` Սահմանադրություն) եւ օրենքների պահանջներին համապատասխանության տեսանկյունից նշենք հետեւյալը. 1.  Նախագծի 1-ին հոդվածով նախատեսված է Հայաստանի Հանրապետության հարկային օրենսգրքի (այսուհետ` նաեւ Օրենսգիրք) 4-րդ հոդվածի 1-ին մասի 66-րդ կետը շարադրել այսկերպ՝ «հարկ վճարողներին էլեկտրոնային ծանուցում՝ պարտադիր ծանուցման ենթակա փաստաթղթերի՝ հարկ վճարողներին էլեկտրոնային եղանակով ծանուցում, որն իրականացվում է հարկային մարմնի հաշվետվությունների ներկայացման էլեկտրոնային կառավարման համակարգի՝ հարկ վճարողի անձնական էջում տեղադրելու եղանակով.»: Նախագծով սահմանված փոփոխությունների եւ լրացումների արդյունքում նախատեսվում է հարկ վճարողի պատշաճ ծանուցումն իրականացնել պարտադիր ծանուցման ենթակա փաստաթղթերը հարկային մարմնի հաշվետվությունների ներկայացման էլեկտրոնային կառավարման համակարգի հարկ վճարողի անձնական էջում տեղադրելու եղանակով,  որի վերաբերյալ հավաստումը կատարվում է էլեկտրոնային համակարգի կողմից (այսկերպ հարկ վճարողը համարվում է պատշաճ ծանուցված): Սահմանադրության 50-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ «Վարչական վարույթի ընթացքում յուրաքանչյուր ոք ունի իրեն վերաբերող բոլոր փաստաթղթերին ծանոթանալու իրավունք ( )»:  Սահմանադրության «Պատշաճ վարչարարության իրավունքը» վերտառությամբ 50-րդ հոդվածի 1-ին, 2-րդ եւ 3-րդ մասերով սահմանվում են մարդու եւ քաղաքացու պատշաճ վարչարարության իրավունքի մաս կազմող` վարչական մարմինների կողմից անձին առնչվող գործերի անաչառ, արդարացի եւ ողջամիտ ժամկետում քննության իրավունքը, տվյալ անձի՝ իրեն վերաբերող փաստաթղթերին ծանոթանալու իրավունքը, ինչպես նաեւ անձի համար միջամտող անհատական ակտ ընդունելուց առաջ անձի լսված լինելու իրավունքը:  Սահմանադրական դատարանը 2020 թվականի մայիսի 12-ի թիվ ՍԴՈ-1529 որոշմամբ Օրենսգրքի 4-րդ հոդվածի 1-ին մասի 66-րդ հոդվածի 2-րդ նախադասությունն այն մասով, որով հնարավոր է դարձնում հարկ վճարողների պատշաճ իրազեկումը սահմանափակել սոսկ նրա էլեկտրոնային փոստի հասցեին պարտադիր ծանուցման ենթակա փաստաթուղթն ուղարկելով՝ դրանով պայմանավորելով նաեւ հիշյալ փաստաթղթի ուժի մեջ մտնելը՝ առանց այն ստանալու մասին հավաստման, ճանաչել է Սահմանադրության 50-րդ հոդվածում ամրագրված` պատշաճ վարչարարության, հատկապես` անձի լսված լինելու իրավունքին հակասող: Մասնավորապես` Սահմանադրական դատարանը տվյալ որոշմամբ նշել է՝ «անձի կողմից պատշաճ ծանուցված լինելու փաստը պետք է հաստատվի հասցեատիրոջ կողմից ցանկացած եղանակով ակտը ստանալու հավաստման միջոցով: Հարկ վճարողներին հարկային մարմնի կողմից պարտադիր ծանուցման ենթակա փաստաթուղթն էլեկտրոնային եղանակով ուղարկելը՝ առանց այդ փաստաթղթի մուտքագրումը հավաստող ծանուցագրի ստացման, չի կարող դիտարկվել բավարար պայման, որպեսզի հարկ վճարողը համարվի պատշաճ ծանուցված: Նման եզրահանգման համար հիմք կարող է լինել, մասնավորապես, բազմաթիվ տեխնիկական խնդիրների հետեւանքով հարկ վճարողի կողմից նման ծանուցում չստանալու հավանականությունը»:  Սույն դրույթների վերլուծությունից կարող ենք եզրահանգել, որ Սահմանադրական դատարանն անձի պատշաճ ծանուցված լինելու հանգամանքը ուղղակիորեն կապում է փաստաթղթերի, ակտի ստացման, ստացման մասին հետադարձ հավաստման հետ, եւ էլեկտրոնային ծանուցման համակարգի կիրառման դեպքում՝ առանց համապատասխան ակտերի ստացման մասին հավաստման, զուտ անձնական էջ մուտք գործելու մասին հավաստումը չի կարող գնահատվել որպես արդյունավետ հարկային վարչարարություն: Այլ կերպ ասած, հարկ վճարողի անձնական էջում տեղադրելու վերաբերյալ էլեկտրոնային համակարգի միջոցով կատարվող հավաստումը պետք է ունենա հարկ վճարողի կողմից պարտադիր ծանուցման ենթակա փաստաթղթերը ստաացած լինելու հավաստման հնարավորություն. որի պարագայում միայն վերջինս կարող է դիտարկվել պատշաճ ծանուցված: Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ Նախագծի կարգավորումներից հասկանալի չէ՝ արդյոք էլեկտրոնային համակարգի կողմից հավաստումն ապահովում է Սահմանադրության 50-րդ հոդվածի առնչությամբ Սահմանադրական դատարանի դիրքորոշումներով սահմանված հրամայականը, ուստի ընդգծենք, որ պատշաճ ծանուցման ենթակա փաստաթղթերի ստացած լինելու հնարավորության բացակայությունը խնդրահարույց կլինի Սահմանադրության 50-րդ հոդվածի տեսանկունից: 2.  Նախագծի 8-րդ հոդվածով նախատեսված է Օրենսգրքի 343-րդ հոդվածի 3-րդ մասը լրացնել 6-րդ կետով, որի համաձայն` «թեմատիկ ուսումնասիրությունը: Ընդ որում, սույն կետով սահմանված ուսումնասիրության համար հարկային մարմնում բավարար տեղեկատվության առկայության դեպքում այն կարող է իրականացվել նաեւ առանց հարկ վճարողին այցելության՝ հարկային մարմնի գրասենյակում: Եթե հարկային մարմնում առկա տեղեկատվությունը բավարար չէ ուսումնասիրության իրականացման համար, եւ հարկ վճարողը ուսումնասիրության իրականացման համար անհրաժեշտ փաստաթղթեր ներկայացնելու վերաբերյալ հարկային մարմնի կողմից ծանուցում ստանալուց հետո երկու աշխատանքային օրվա ընթացքում չի ներկայացնում կամ հրաժարվում է ներկայացնել ուսումնասիրության համար անհրաժեշտ տեղեկատվությունը, ապա ուսումնասիրությունը կարող է իրականացվել հարկ վճարողին այցելության եղանակով՝ անհրաժեշտ փաստաթղթերին տեղում ծանոթանալու կամ դրանցից քաղվածքներ անելու նպատակով:», Նախագծի 15-րդ հոդվածով նախատեսված է Օրենսգիրքը լրացնել 349.1-ին հոդվածով, որի 1-ին եւ 2-րդ մասերում նախատեսված է հետեւյալը`  «1. Հարկի (վճարի) հաշվարկման ճշտության (այդ թվում՝ այն դեպքերում, երբ ավարտված հաշվետու ժամանակաշրջանի համար հարկային հաշվարկ չի ներկայացվել) ուսումնասիրության նպատակով հարկային մարմինը հարկ վճարողի մոտ կարող է իրականացնել թեմատիկ ուսումնասիրություն: 2. Թեմատիկ ուսումնասիրության իրականացման համար հիմք կարող են հանդիսանալ՝ բացառապես հարկային մարմնի կողմից իրականացրած վերլուծության (այդ թվում՝ կամերալ ուսումնասիրության) արդյունքները, որոնց մասին հարկ վճարողը նախապես ծանուցվել է՝ հաշվետվությունների ներկայացման էլեկտրոնային կառավարման համակարգի՝ հարկ վճարողի անձնական էջում տեղադրելու եղանակով, սակայն ծանուցման օրվա հաջորդող հինգ աշխատանքային օրվա ընթացքում հաշվետվությունների ներկայացման էլեկտրոնային կառավարման համակարգի միջոցով հարկային հաշվարկներ (այդ թվում՝ ճշտված) եւ (կամ) հիմնավոր բացատրություններ չի ներկայացրել»: Մեջբերվածի կապակցությամբ հարկ ենք համարում արձանագրել հետեւյալը`  1)   Օրենսգրքի 343-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն` «Հարկային հսկողության շրջանակներում հարկային ուսումնասիրություններն իրականացվում են հետեւյալ եղանակներով. 1) կամերալ (ներքին)` հարկային մարմնի լիազորությունների շրջանակներում հարկային մարմնին հսկողության լիազորություններ վերապահող իրավական ակտերի պահանջների կատարման ճշտությունը պարզելու նպատակով բացառապես հարկային մարմնում սույն գլխով սահմանված կարգով իրականացվող ուսումնասիրություն. 2) արտագնա՝ հարկային մարմնի լիազորությունների շրջանակներում հարկային մարմնին հսկողության լիազորություններ վերապահող իրավական ակտերի պահանջների կատարման ճշտությունը պարզելու նպատակով սույն գլխով սահմանված կարգով հարկ վճարողի մոտ իրականացվող ուսումնասիրություն»: Օրենսգրքի 343-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 2-րդ կետի տրամաբանությունից հետեւում է, որ արտագնա հարկային ուսումնասիրությունը կատարվում է հարկ վճարողի մոտ, իսկ Օրենսգրքի 343-րդ հոդվածի 3-րդ մասում լրացվող 6-րդ կետում թեմատիկ ուսումնասիրության իրականացման եղանակները երկուսն են` հարկային մարմնի գրասենյակում իրականացվող ուսումնասիրությունը եւ հարկ վճարողի մոտ իրականացվող ուսումնասիրությունը: Ընդ որում, ուսումնասիրությունը կարող է իրականացվել հարկ վճարողի մոտ այն պարագայում, երբ վերջինս չի ներկայացնում կամ հրաժարվում է ներկայացնել ուսումնասիրության համար անհրաժեշտ տեղեկությունները: Նշվածի հաշվառմամբ կարող ենք ընդգծել, որ թեմատիկ ուսումնասիրությունն, իբրեւ արտագնա ուսումնասիրության տեսակ դիտարկելը, հակասության է հանգեցնում արտագնա ուսումնասիրության էության կոնտեքստում, քանզի ուսումնասիրության իրականացման եղանակի առումով միատեսակ չէ: Հետեւաբար` առաջարկում ենք հաշվի առնելով ուսումնասիրության տվյալ տեսակի իրականացման եղանակի առանձնահատկությունները` վերանայել այն արտագնա ստուգման տեսակ դիտարկելու հանգամանքը: Միաժամանակ նշենք, որ Օրենսգրքի 343-րդ հոդվածի 3-րդ մասում սահմանված են հարկային հսկողության շրջանակներում արտագնա հարկային ուսումնասիրությունների տեսակները, մինչդեռ Նախագծի 8-րդ հոդվածով Օրենսգրքի 343-րդ հոդվածի 3-րդ մասի 6-րդ կետում դետալային կարգավորումներ են սահմանված թեմատիկ ուսումնասիրության իրականացման եղանակի վերաբերյալ, ինչը կարծում ենք դուրս է տվյալ հոդվածի մասի կարգավորման ենթակա հարցերի շրջանակից: 2)  Նախագծին կից ներկայացված հիմնավորմամբ սահմանված է հետեւյալը` «Բազամաթիվ են դեպքերը, երբ հարկ վճարողները չընգրկվելով համալիր հարկային ստուգումների տարեկան ծրագրում, եւ միաժամանակ նվազագույն աշխատավարձի չորսհազարապատիկը չգերազանցող, ինչպես նաեւ առանձին գործարքներից առաջացող հարկերի (վճարների) գծով չեն ճշտում հարկային հաշվարկները կամ ընդհանրապես չեն ներկայացնում դրանք: Նշված խնդրին անդրադարձել է նաեւ Արժույթի միջազգային հիմնադրամը, մասնավորապես՝ 2020թ. մարտ ամսին կազմված զեկույցում նշելով, որ «Անհրաժեշտ է հարկային օրենսգրքով հարկային ստուգման տեսակների դասակարգման ավելի մեծ ճկունություն տալ, այդ թվում՝ նախատեսելով սահմանափակ խնդիրների ստուգումներ, եթե վերհանված ռիսկի գործոնները նեղ են:»: Միաժամանակ, ըստ էության, նշվել է, որ այն դեպքերում, երբ ռիսկերի վերլուծության միջոցով վեր է հանվում սահմանափակ կամ առանձին խնդիր, ՊԵԿ-ն անհրաժեշտ է, որ ունենա տվյալ ակներեւ ռիսկին ստուգման միջոցով հետամուտ լինելու իրավասություն՝ առանց ստուգողին պարտադրելու իրականացնել համալիր հարկային ստուգում: Նշված ճկունությունը օգտակար կլինի ինչպես հարկային մարմնի (ստուգման ռեսուրսի արդյունավետ օգտագործման տեսանկյունից), այնպես էլ՝ հարկ վճարողի համար (կրճատելով լիարժեք ստուգման ժամանակը եւ անհարմարությունը)»: Նախագծի 15-րդ հոդվածով Օրենսգրքում լրացվող 349.1-ին հոդվածում սահմանված կարգավորումների բովանդակությունունից չի բխում` որոնք են այն հիմքերը, որոնց պարագայում հարկային մարմինը կարող է իրականացնել թեմատիկ ուսումնասիրություն: Մասնավորապես` նշված է, որ թեմատիկ ուսումնասիրության հիմքը հարկային մարմնի կողմից իրականացված վերլուծությունն է, սակայն որոշակիացված չէ` ինչի հիման վրա է հարկային մարմինն իրականացնում համապատասխան վերլուծություն եւ եզրահանգում, որ առկա է թեմատիկ ուսումնասիրություն կատարելու անհրաժեշտություն: Այլ կերպ ասած, թեմատիկ ուսումնասիրության հիմքերի առնչությամբ հստակեցված կարգավորումների բացակայությունը հակասում է օրենքի բավարար հստակությամբ ձեւակերպված լինելու պահանջին եւ դարձնում է այն ոչ կանխատեսելի այն սուբյեկտների համար, որոնք պետք է իրենց վարքագիծը համադրեն տվյալ իրավակարգավորման հետ: Միաժամանակ նշենք, որ Նախագծին կից ներկայացված հիմնավորումից էլ բխում է, որ միտում կա հարկային մարմնին գործիք վերապահել` հնարավորություն ընձեռելով իրականացնել ոլորտային ստուգումներ նեղ հարցերի շուրջ եւ հիմնավորման էությունից բխում է, որ անհրաժեշտություն կա որոշակի դեպքերում ապահովել ոչ թե ուսումնասիրության, այլ` ստուգումների ճկունությունը: Վերը նշվածի հաշվառմամբ` կարող ենք եզրահանգել, որ թեմատիկ ուսումնասիրության հիմքերի վերաբերյալ հստակ կարգավորումների բացակայությունը խնդրահարույց է իրավական որոշակիության սկզբունքի տեսանկյունից, միաժամանակ նշված անորոշությունը իրավական շփոթի է հանգեցնում ստուգման ինստիտուտի հետ առկա նմանատիպ կարգավորումների տեսանկյունից: 3.  Նախագծի 16-րդ հոդվածով նախատեսված է Օրենսգրքի 350-րդ հոդվածի 1-ին մասի 4-րդ կետը լրացնել նոր ենթակետով, այն է` «ժ. Կառավարության կողմից սահմանված այլ տեղեկություններ,»: Մեջբերվածի կապակցությամբ նշենք հետեւյալը`  1)  Օրենսգրքի 350-րդ հոդվածում նախատեսված են այն տեղեկությունները, որոնք հարկային մարմինն օգտագործում է հարկային հսկողություն իրականացնելիս: Նույն հոդվածի 1-ին մասի 4-րդ կետում սպառիչ կերպով թվարկված են  երրորդ անձի կողմից ներկայացվող տեղեկությունները: Նախագծի 16-րդ հոդվածով կատարվող լրացման արդյունքում ստացվում է, որ Կառավարությունը կարող է սահմանել ցանկացած այլ տեղեկություն, ինչը հարկային մարմինը իրավասու կլինի կիրառել հարկային հսկողություն իրականացնելիս: Մինչդեռ երրորդ անձանց կողմից տրամադրվող տեղեկությունների առնչությամբ տվյալ կարգավորման նախատեսումը, կարծում ենք, որ խնդրահարույց է իրավական որոշակիության տեսանկյունից: Այսպես, այն անհարկի ընդլայնում է համապատասխան տեղեկությունների շրջանակը` հնարավորություն վերապահելով ենթաօրենսդրական նորմատիվ իրավական ակտում նախատեսել ցանկացած այլ տեղեկատվություն, որը ռիսկեր է պարունակում հարկ վճարողի իրավունքի սահմանափակում նախատեսող դրույթի` օրենքի մակարդակում նախատեսված չլինելու տեսանկյունից:  Հետեւաբար առաջարկում ենք վերը քննարկված տեղեկությունների սպառիչ ցանկը սահմանել օրենքի մակարդակում: 2)                   «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 13-րդ հոդվածի 5-րդ մասի համաձայն` « Եթե օրենսդրական ակտով (բացառությամբ Սահմանադրության) սահմանված նորմը կարող է կատարվել միայն այդ ակտով նախատեսված ենթաօրենսդրական նորմատիվ իրավական ակտի ընդունմամբ, կամ դրա կատարումն ուղղակիորեն պայմանավորված է ենթաօրենսդրական նորմատիվ իրավական ակտի ընդունմամբ, ապա օրենսդրական ակտի անցումային դրույթներով սահմանվում են նաեւ` 1) օրենսդրական ակտի այն մասերը, որոնք գործելու են ենթաօրենսդրական նորմատիվ իրավական ակտն ուժի մեջ մտնելու պահից. 2) ենթաօրենսդրական նորմատիվ իրավական ակտի ընդունման նախատեսվող ժամկետը»: Հաշվի առնելով մեջբերված դրույթը` առաջարկում ենք Նախագծի անցումային դրույթում նախատեսել ենթաօրենսդրական նորմատիվ իրավական ակտի ընդունման նախատեսվող ժամկետը: Նույն դիտարկումը վերաբերելի է նաեւ Նախագծի անցումային դրույթում Նախագծի այլ հոդվածներով (օրինակ` Նախագծի  3-րդ հոդվածով Օրենսգրքում լրացվող 303.1-ին հոդված, Նախագծի 18-րդ հոդվածով Օրենսգրքի 457-րդ հոդվածում լրացվող 5-րդ մաս) սահմանված ենթաօրենսդրական նորմատիվ իրավական ակտերի ընդունման նախատեսվող ժամկետներին: 4. Նախագծի՝ տեխնիկական պահանջներին համապատասխանության տեսանկյունից նշենք հետեւյալը. 1)  Նախագծի 1-ին հոդվածում Հայաստանի Հանրապետության հարկային օրենսգրքի լրիվ անվանումը հիշատակելիս առաջարկում ենք պահպանել «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 18-րդ հոդվածի 5-րդ մասի պահանջը, համաձայն որի՝ «Սահմանադրական օրենք չհանդիսացող օրենսգրքի լրիվ անվանումը հիշատակելիս հետեւյալ հաջորդականությամբ ներառվում են օրենքի ընդունման տարին, ամիսը (տառերով), ամսաթիվը, օրենսգրքի վերնագիրը եւ «օրենսգիրք» բառը, եթե վերնագիրը չի ներառում այն: Սահմանադրական օրենք չհանդիսացող օրենսգրքի կրճատ անվանումը հիշատակելիս նշվում է օրենսգրքի վերնագիրը եւ «օրենսգիրք» բառը, եթե վերնագիրը չի ներառում այն»: 2)  Նախագծի 7-րդ հոդվածով Օրենսգրքի 342-րդ հոդվածի 2-րդ մասը նախատեսված է շարադրել նոր խմբագրությամբ, որտեղ կիրառված է «էլեկտրոնային կառավարման համակարգի միջոցով» ձեւակերպումը, մինչդեռ Նախագծի այլ հոդվածներում կիրառված է «հարկային մարմնի հաշվետվությունների ներկայացման էլեկտրոնային կառավարման համակարգ ձեւակերպումը» եւ տվյալ ձեւակերպման առաջին իսկ կիրառումից հետո կրճատ տարբերակ նախատեսված չէ: Ուստի առաջարկում ենք բացառել միեւնույն միտքն արտահայտելիս տարբեր եզրույթների կիրառումը՝ հիմք ընդունելով «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 15-րդ հոդվածի 3-րդ մասը, որի համաձայն՝ « Նորմատիվ իրավական ակտում միեւնույն միտքն արտահայտելիս կիրառվում են միեւնույն բառերը, տերմինները կամ բառակապակցությունները` որոշակի հերթականությամբ»: 3)  Նախագծի 5-րդ հոդվածի 2-րդ կետով նախատեսված է Օրենսգրքի 340-րդ հոդվածի 6-րդ մասում «հրամանի պատճենը» բառերը փոխարինել «հրամանի էլեկտրոնային ստորագրությամբ վավերացված կամ տեսաներածված տարբերակը» բառերով: Տվյալ կետում «հրամանի պատճենը» բառերը կիրառված են մեկից ավելի անգամ, հետեւաբար առաջարկում ենք վերաձեւակերպել այնպես, որ հասկանալի լինի համապատասխան փոփոխության վերաբերելիությունը բոլոր դեպքերին՝ միաժամանակ ապահովելով «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 17-րդ հոդվածի 4-րդ մասի պահանջը: Նույն դիտարկումը վերաբերելի է նաեւ Նախագծի այլ հոդվածներում հղումները հստակ եւ ուղղակի կատարելուն, օրինակ` Նախագծի 7-րդ հոդվածով Օրենսգրքի 342-րդ հոդվածի 1-ին մասում սահմանված փոփոխությանը: 4)  «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 16-րդ հոդվածի 8-րդ մասի համաձայն՝ «Եթե նորմատիվ իրավական ակտում բառը նշված է եզակի թվով, ապա դա տարածվում է նաեւ այդ բառի հոգնակիի վրա եւ ընդհակառակը, եթե տվյալ իրավական ակտով այլ բան նախատեսված չէ, կամ ուղղակի այլ բան չի բխում այդ իրավական ակտի բովանդակությունից»: Մեջբերված նորմի հաշվառմամբ՝ առաջարկում ենք վերանայել Նախագծում բառի եզակի թվով կիրառմանը զուգահեռ փակագծերում հոգնակի թվի մասին նշում կատարելու դեպքերը (օրինակ՝ անձը (անձինք) Եզրահանգում Ամփոփելով փորձաքննության արդյունքները՝ կարող ենք նշել, որ Նախագիծը կարող է խնդրահարույց լինել Սահմանադրության 50-րդ հոդվածի տեսանկյունից էլեկտրոնային համակարգի` պարտադիր ծանուցման ենթակա փաստաթղթերը ստաացած լինելու հավաստման հնարավորություն բացակայության դեպքում: Միաժամանակ ներկայացված առաջարկությունների հիման վրա անհրաժեշտ է ապահովել Նախագծի համապատասխանությունն իրավական որոշակիության սկզբունքին, ինչպես նաեւ «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքին:     ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՎ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ  ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՊԵՏԱԻՐԱՎԱԿԱՆ  ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԲԱԺՆԻ ՊԵՏ                        ԶԵՄՖԻՐԱ ՀՈՎԱՍԱՓՅԱՆ   Կատարող՝ Կ. Մանուկյան (հեռ.` 011-513-248) 06.12.2021թ. ՏԵՂԵԿԱՆՔ Նախագծին առնչվող այլ օրենքի կամ Ազգային ժողովի որոշման ընդունման անհրաժեշտության բացակայության մասին Նախագծին առնչվող այլ օրենքի կամ Ազգային ժողովի որոշման ընդունման անհրաժեշտությունը բացակայում է:     ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՎ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ  ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՊԵՏԱԻՐԱՎԱԿԱՆ  ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԲԱԺՆԻ ՊԵՏ                        ԶԵՄՖԻՐԱ ՀՈՎԱՍԱՓՅԱՆ   Կատարող՝ Կ. Մանուկյան (հեռ.` 011-513-248) 06.12.2021թ. Ֆինանսատնտեսագիտական փորձաքննության արդյունքները Ներկայացված Նախագծով առաջարկվում է՝  1) հարկերին վերաբերող փաստաթղթերն ուղարկելու հնարավորություն ընձեռել նաեւ հարկային մարմնի հաշվետվությունների ներկայացման էլեկտրոնային կառավարման համակարգի միջոցով, իսկ մյուս կողմից՝ հնարավորություն ընձեռել նաեւ հարկ վճարողներին՝ նույն համակարգի միջոցով իրենց առարկությունները ներկայացնել հարկային մարմնին,  2) ՀՀ հարկային օրենսգրքում նախատեսել դրույթ, որի հիման վրա հարկային մարմնում հաշվառված, սակայն ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 5-րդ գլխով նախատեսված կազմակերպական-իրավական ձեւերին չհամապատասխանող սուբյեկտները կհանվեն հաշվառումից, 3) օրենսգրքով նախատեսել դրույթներ, որոնք հնարավորություն կտան հաշվառումից հանելու հին սերնդի հսկիչ դրամարկղային մեքենաները, 4) հարկային հսկողության արդյունավետությունը բարձրացնելու նպատակով հարկային մարմնի գործիքակազմին ավելացնել «Թեմատիկ ուսումնասիրության» տեսակը, որի շրջանակներում հարկային մարմինը կլիազորվի բացառապես վերլուծության (այդ թվում՝ կամերալ ուսումնասիրության) արդյունքների հիման վրա առաջացած կոնկրետ ռիսկերի գծով հարկային հաշվարկները չներկայացրած կամ դրանք չճշտած հարկ վճարողների մոտ իրականացնել ուսումնասիրություն եւ դրա արդյունքում առաջադրել համապատասխան հարկային պարտավորություններ, պայմանով, որ՝ - նշված թեմատիկ ուսումնասիրության հանձնարարագիր կարող է հրապարակվել ոչ ավելի, քան յուրաքանչյուր հարկային տարվա ընթացքում մեկ անգամ, - թեմատիկ ուսումնասիրության իրականացման համար հիմք կարող են հանդիսանալ՝ բացառապես հարկային մարմնի կողմից իրականացրած վերլուծության արդյունքները, որոնց մասին հարկ վճարողը նախապես ծանուցվել է, - հարկային մարմնում բավարար տեղեկատվության առկայության դեպքում տվյալ ուսումնասիրության տեսակը կարող է իրականացվել նաեւ առանց հարկ վճարողին այցելության՝ հարկային մարմնի գրասենյակում, 5) օրենսգրքի 339-րդ հոդվածի 2-րդ մասում եւ 343-րդ հոդվածի 7-րդ մասում կիրառվող «հարկային տեսչության պետ» հասկացությունը համապատասխանեցնել ՀՀ ՊԵԿ մասնագիտական կառուցվածքային ստորաբաժանումների անվանումներին: Ֆինանսատնտեսագիտական հիմնախնդիրների տեսանկյունից հարկ ենք համարում ներկայացնել հետեւյալ նկատառումները, դիտողություններն ու առաջարկությունները: 1. Նախագծի 7-րդ հոդվածով առաջարկվող՝ Հարկային օրենսգրքի (այսուհետ՝ Օրենսգիրք) 342-րդ հոդվածի 2-րդ մասի նոր շարադրանքում, մեր կարծիքով, առկա է տարընթերցման հնարավորություն, որի արդյունքում կարող է էականորեն վտանգվել հարկատուների օրինական շահերը: Մասնավորապես, այդ մասով սահմանվում է, որ. «Հարկ վճարողը ակտի նախագիծն ստանալու (կամ ստացված համարվելու) օրվան հաջորդող տասն աշխատանքային օրվա ընթացքում էլեկտրոնային կառավարման համակարգի միջոցով կարող է ներկայացնել առարկություններ ակտի նախագծի վերաբերյալ կամ տեղեկացնել առարկությունների բացակայության մասին: Մինչեւ սույն մասում նշված ժամկետին հաջորդող երրորդ աշխատանքային օրը ներառյալ ակտի նախագծի վերաբերյալ առարկություններ չստանալու դեպքում՝ այդ օրվան հաջորդող երկու աշխատանքային օրվա, իսկ առարկություններ ստանալու կամ առարկությունների բացակայության մասին գրավոր տեղեկացվելու կամ սույն հոդվածի 8-րդ մասի 2-րդ կետի համաձայն ուղարկված ակտի նախագիծը հանձնված համարվելու օրվան հաջորդող երեք աշխատանքային օրվա ընթացքում ստուգումն իրականացնող պաշտոնատար անձը (անձինք) կազմում է հարկային մարմնի սահմանած ձեւով ստուգման ակտ, »:  Խնդիրը կայանում է նրանում, որ հարկ վճարողին հատկացված տասն աշխատանքային օրերը նույնպես ներառվում են «մինչեւ սույն մասում նշված ժամկետին հաջորդող երրորդ աշխատանքային օրվա» մեջ, ուստի բառացի մեկնաբանման դեպքում կստացվի, որ ստուգումն իրականացնող պաշտոնատար անձը (անձինք) հարկային մարմնի սահմանած ձեւով ստուգման ակտը կարող են կազմել հարկատուի կողմից ակտի նախագիծն ստանալու (կամ ստացված համարվելու) օրվան հաջորդող տասներեք օրերից ցանկացած, այդ թվում՝ նաեւ հենց հաջորդ օրը (դրանով իսկ հարկատուին զրկելով ակտի նախագծի վերաբերյալ առարկություններ ներկայացնելու հնարավորությունից): Բացի այդ, «Մինչեւ սույն մասում նշված ժամկետին հաջորդող երրորդ աշխատանքային օրը ներառյալ ակտի նախագծի վերաբերյալ առարկություններ չստանալու դեպքում » արտահայտությունը բառացի նշանակում է, որ ակտի նախագծի վերաբերյալ հարկատուն կարող է առարկություն ներկայացնել նաեւ ծանուցվելուց հետո տասից տասներեքերորդ օրերին՝ մինչեւ 18:00-ն, այնինչ՝ նախորդ նախադասությամբ առարկությունների ներկայացման համար հստակ ժամկետ է սահմանվում՝ տաս աշխատանքային օր: Մյուս կողմից, նմանատիպ խնդիր է առկա նաեւ տվյալ մասի նոր շարադրանքի այն հատվածի հետ կապված, որը վերաբերում է «սույն հոդվածի 8-րդ մասի 2-րդ կետի»-ն տրված հղմանը: Եթե աբստրահվենք ստուգման ակտի կազմման մյուս հիմքերից կամ դեպքերից, ապա առաջարկվող նորմը կունենա հետեւյալ տեսքը. «Հարկ վճարողը ակտի նախագիծն ստանալու (կամ ստացված համարվելու) օրվան հաջորդող տասն աշխատանքային օրվա ընթացքում կարող է ներկայացնել առարկություններ ակտի նախագծի վերաբերյալ կամ տեղեկացնել առարկությունների բացակայության մասին: սույն հոդվածի 8-րդ մասի 2-րդ կետի համաձայն ուղարկված ակտի նախագիծը հանձնված համարվելու օրվան հաջորդող երեք աշխատանքային օրվա ընթացքում ստուգումն իրականացնող պաշտոնատար անձը (անձինք) կազմում է հարկային մարմնի սահմանած ձեւով ստուգման ակտ, որը ստորագրում է ստուգումն իրականացնող պաշտոնատար անձը (անձինք) եւ սույն հոդվածի 8-րդ մասի 2-րդ կետով սահմանված կարգով ներկայացնում է հարկ վճարողին:»: Ինչ վերաբերում է «սույն հոդվածի 8-րդ մասի 2-րդ կետին», ապա դրանով ընդամենը սահմանվում է ակտի նախագիծը էլեկտրոնային կառավարման համակարգի՝ հարկ վճարողի անձնական էջում տեղադրելու եղանակի ամրագրմանը եւ ակտի նախագծի վերաբերյալ առարկություններ ներկայացնելու կամ չներկայացնելու պայման չի հանդիսանում: Այսինքն, ստացվում է, որ սույն հոդվածի 8-րդ մասի 2-րդ կետի համաձայն ուղարկված ակտի նախագիծը հանձնված համարվելու օրվան հաջորդող երեք աշխատանքային օրվա ընթացքում ստուգումն իրականացնող պաշտոնատար անձը պարտավոր է կազմել ստուգման ակտը՝ առանց սպասելու հարկատուին տրված տասն աշխատանքային օրը լրանալը, քանի որ՝ - այս դեպքը մյուս դեպքերից առանձնացվում է «կամ» շաղկապով, իսկ «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի 16-րդ հոդվածի 2-րդ եւ 3-րդ մասերի համաձայն. «2. Եթե նորմատիվ իրավական ակտում թվարկված բոլոր պայմանների առկայությունը պարտադիր է, ապա չի կարող կիրառվել «կամ» շաղկապը: 3. Նորմատիվ իրավական ակտում նորմի կիրառման համար թվարկված բոլոր պայմաններից բավական է միայն մեկի կամ թվարկված պայմաններից առնվազն մեկի առկայությունը, եթե իրավական ակտում` 1) նշված նորմի կիրառումը պայմանավորված է «կամ» շաղկապով բաժանված պայմաններով, կամ  2) նշված նորմի կիրառումը պայմանավորված է ստորակետերով եւ «կամ» շաղկապով բաժանված պայմաններով:», - ստուգման ակտի կազմումն այս մասով սահմանվում է որպես հարկային մարմնի պաշտոնատար անձի պարտականություն (օգտագործվում է «կազմում է» իմպերատիվ ոճի բայը):  Կարծում ենք, շարադրանքի այս մասում «սույն հոդվածի 8-րդ մասի 2-րդ կետի»-ն տրված հղումը պետք է վերաբերեր միայն հարկ վճարողին ստորագրված ակտի ներկայացմանը, այլապես ստացվում է, որ անկախ ամեն ինչից, ակտի նախագիծը հանձնված համարվելու օրվան հաջորդող երեք աշխատանքային օրվա ընթացքում հարկային մարմնի պաշտոնատար անձը կարող է ստորագրել ակտը՝ չսպասելով հարկատուի կողմից առարկությունների ներկայացմանը:  Հասկանալի է, որ սույն կարգավորման նպատակը հարկատուներին առարկությունների ներկայացման հնարավորությունից զրկելը չէ, սակայն տարընթերցման հնարավորության առկայությունն արդեն իսկ կոռուպցիոն իրական ռիսկեր է պարունակում: Այս կապակցությամբ, տարընթերցումներից զերծ մնալու նպատակով, առաջարկում ենք 342-րդ հոդվածի 2-րդ մասը շարադրել հետեւյալ խմբագրությամբ.  «2. Հարկ վճարողը ստուգման ակտի նախագիծն ստանալու (կամ ստացված համարվելու) օրվան հաջորդող տասն աշխատանքային օրվա ընթացքում էլեկտրոնային կառավարման համակարգի միջոցով կարող է ներկայացնել առարկություններ ստուգման ակտի նախագծի վերաբերյալ կամ տեղեկացնել առարկությունների բացակայության մասին: Առարկությունների ներկայացման համար սույն մասում նշված ժամկետի ավարտից հետո, ստուգման ակտի նախագծի վերաբերյալ առարկություններ չստանալու դեպքում՝ երկու աշխատանքային օրվա, իսկ առարկություններ ստանալու կամ առարկությունների բացակայության մասին գրավոր տեղեկացվելու դեպքում՝ երեք աշխատանքային օրվա ընթացքում ստուգումն իրականացնող պաշտոնատար անձը (անձինք) կազմում է հարկային մարմնի սահմանած ձեւով ստուգման ակտ, որը ստորագրում է ստուգումն իրականացնող պաշտոնատար անձը (անձինք) եւ սույն հոդվածի 8-րդ մասի 2-րդ կետով սահմանված կարգով ներկայացնում է հարկ վճարողին: Եթե հարկ վճարողը նաեւ պետական բաժնեմաս ունեցող կազմակերպություն է, ապա ակտի պատճենն ուղարկվում է համապատասխան պետական կառավարման մարմին:»: 2. Վերը նշված խնդիրներն առկա են նաեւ Նախագծի 8-րդ հոդվածի 8-րդ կետով առաջարկվող՝ Օրենսգրքի 343-րդ հոդվածի 11-րդ մասի նոր շարադրանքում, որի հետ կապված առաջարկում ենք այդ մասի երրորդ նախադասությունը շարադրել հետեւյալ խմբագրությամբ. «Առարկություններ ներկայացնելու համար սույն մասով սահմանված ժամկետի ավարտից հետո, արձանագրության նախագծի վերաբերյալ առարկություններ չստանալու դեպքում՝ երկու աշխատանքային օրվա, իսկ առարկություններ ստանալու կամ առարկությունների բացակայության մասին տեղեկացվելու դեպքում՝ երեք աշխատանքային օրվա ընթացքում ուսումնասիրություն իրականացնող պաշտոնատար անձը (անձինք) կազմում է հարկային մարմնի սահմանած ձեւով ուսումնասիրության արդյունքների վերաբերյալ արձանագրություն, որը ստորագրում է ուսումնասիրություն իրականացնող պաշտոնատար անձը (անձինք) եւ Օրենսգրքի 342-րդ հոդվածի 8-րդ մասի 2-րդ կետով սահմանված կարգով ներկայացնում է հարկ վճարողին:»: 3. Ինչպես արդեն նշվեց, հարկային հսկողության արդյունավետությունը բարձրացնելու նպատակով առաջարկվում է հարկային մարմնի գործիքակազմին ավելացնել «Թեմատիկ ուսումնասիրության» տեսակը, որի շրջանակներում հարկային մարմինը կլիազորվի բացառապես վերլուծության (այդ թվում՝ կամերալ ուսումնասիրության) արդյունքների հիման վրա առաջացած կոնկրետ ռիսկերի գծով հարկային հաշվարկները չներկայացրած կամ դրանք չճշտած հարկ վճարողների մոտ իրականացնել ուսումնասիրություն եւ դրա արդյունքում առաջադրել համապատասխան հարկային պարտավորություններ: Ճիշտ է, այս գործիքի օգտագործման համար Նախագծով սահմանվում են որոշակի պայմաններ՝ հարկատուներին «անհարկի չանհանգստացնելու» համար, սակայն հարկ է նկատի ունենալ, որ ամեն դեպքում այս գործիքի կիրառումը նշանակում է հարկային վարչարարության ծավալների եւ դրա հետ կապված ծախսերի մեծացում, իսկ նման քայլի իրականացումը, բնականաբար, ողջամիտ կարող է դիտվել միայն այն պարագայում, երբ կիրառվող լրացուցիչ հարկային վարչարարության արդյունքում պետական բյուջեն ստանա շատ ավելի լրացուցիչ հարկային եկամուտներ, քան կատարված վարչարարության ծախսերն են (ընդ որում, միայն այս դեպքում է, որ կարելի է փաստել տվյալ գործիքի ներդրման արդյունքում հարկային հսկողության արդյունավետության բարձրացման մասին): Այս կապակցությամբ Նախագծի հիմնավորման մեջ որեւէ փաստարկ կամ տվյալ չի ներկայացվում ոչ միայն Նախագծի ընդունման դեպքում ակնկալվող ֆինանսական արդյունքների մոտավոր չափի, այլեւ հարկային լրացուցիչ վարչարարության ծախսերի մասին, ինչն էլ թույլ չի տալիս առարկայական գնահատական տալ հարկային հսկողության արդյունավետության բարձրացման վերաբերյալ Նախագծի հիմավորմանը:  Եզրահանգում Նախագիծը ֆինանսատնտեսագիտական հիմնախնդիրների տեսանկյունից որոշ լրամշակման կարիք ունի՝ կապված հնարավոր տարընթերցումների բացառման հետ:     ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՎ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ  ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՖԻՆԱՆՍԱՏՆՏԵՍԱԳԻՏԱԿԱՆ ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԲԱԺՆԻ ՊԵՏ                                         ԱՐԹՈՒՐ ԹԱՄԱԶՅԱՆ  (հեռ.` 011 513-668) 22.11.2021թ. Սոցիալական փորձաքննության արդյունքները 1. Կառավարության կողմից ներկայացված Նախագծով առաջարկվում է փոփոխություններ եւ լրացումներ կատարել ՀՀ հարկային օրենսգրքում (այսուհետ՝ Օրենսգիրք): Նպատակը՝ հարկային մարմնի եւ հարկ վճարողի միջեւ շփումը նվազագույնի հասցնելն է,  որով էականորեն կկրճատվի նաեւ հարկային ստուգումների եւ ուսումնասիրությունների վարչարարության ժամկետը, կկարգավորվի պետական ռեգիստրի գործակալության կողմից պետական գրանցում (հաշվառում) չստացած, սակայն հարկային մարմնում հաշվառված հարկ վճարողների հաշվառումից հանման գործընթացը, հին սերնդի հսկիչ դրամարկղային մեքենաների հաշվառումից հանման գործընթացը:  Նախագծով առաջարկվում է. - հնարավորություն ընձեռել հարկերին վերաբերող փաստաթղթերն ուղարկել նաեւ հարկային մարմնի հաշվետվությունների ներկայացման էլեկտրոնային կառավարման համակարգի միջոցով, հարկ վճարողներին նույն համակարգի միջոցով իրենց առարկությունները ներկայացնել հարկային մարմնին,  - Օրենսգրքում նախատեսել դրույթ, ըստ որի հարկային մարմնում հաշվառված, սակայն ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 5-րդ գլխով նախատեսված կազմակերպաիրավական ձեւերին չհամապատասխանող սուբյեկտները կհանվեն հաշվառումից, - նախատեսել դրույթներ, որոնք հնարավորություն կտան հաշվառումից հանելու հին սերնդի հսկիչ դրամարկղային մեքենաները, - հարկային հսկողության արդյունավետությունը բարձրացնելու նպատակով հարկային մարմնի գործիքակազմին ավելացնել «Թեմատիկ ուսումնասիրության» տեսակը, որի շրջանակներում հարկային մարմինը կլիազորվի բացառապես վերլուծության (այդ թվում՝ կամերալ ուսումնասիրության) արդյունքների հիման վրա առաջացած կոնկրետ ռիսկերի գծով հարկային հաշվարկները չներկայացրած կամ դրանք չճշտած հարկ վճարողների մոտ իրականացնել ուսումնասիրություն եւ դրա արդյունքում առաջադրել համապատասխան հարկային պարտավորություններ, պայմանով, որ՝          նշված թեմատիկ ուսումնասիրության հանձնարարագիր կարող է հրապարակվել ոչ ավելի, քան յուրաքանչյուր հարկային տարվա ընթացքում մեկ անգամ,        թեմատիկ ուսումնասիրության իրականացման համար հիմք կարող են հանդիսանալ՝ բացառապես հարկային մարմնի կողմից իրականացրած վերլուծության արդյունքները, որոնց մասին հարկ վճարողը նախապես ծանուցվել է,        հարկային մարմնում բավարար տեղեկատվության առկայության դեպքում տվյալ ուսումնասիրության տեսակը կարող է իրականացվել նաեւ առանց հարկ վճարողին այցելության՝ հարկային մարմնի գրասենյակում, -   Օրենսգրքի 339-րդ հոդվածի 2-րդ մասում եւ 343-րդ հոդվածի 7-րդ մասում կիրառվող «հարկային տեսչության պետ» հասկացությունը համապատասխանեցնել ՀՀ ՊԵԿ մասնագիտական կառուցվածքային ստորաբաժանումների անվանումներին:  2. Նախագծի վերաբերյալ սոցիալական հիմնախնդիրների տեսանկյունից առաջարկություններ եւ դիտողություններ չկան, սակայն կցանկանայինք ներկայացնել հետեւյալ նկատառումը:  Մասնավորապես, Նախագծի 8-րդ հոդվածով առաջարկվում է Օրենսգիրքի 343-րդ հոդվածի 3-րդ մասը լրացնել նոր՝ 6-րդ կետով՝ հետեւյալ բովանդակությամբ. «6) թեմատիկ ուսումնասիրությունը: Ընդ որում, սույն կետով սահմանված ուսումնասիրության համար հարկային մարմնում բավարար տեղեկատվության առկայության դեպքում այն կարող է իրականացվել նաեւ առանց հարկ վճարողին այցելության՝ հարկային մարմնի գրասենյակում: Եթե հարկային մարմնում առկա տեղեկատվությունը բավարար չէ ուսումնասիրության իրականացման համար, եւ հարկ վճարողը ուսումնասիրության իրականացման համար անհրաժեշտ փաստաթղթեր ներկայացնելու վերաբերյալ հարկային մարմնի կողմից ծանուցում ստանալուց հետո երկու աշխատանքային օրվա ընթացքում չի ներկայացնում կամ հրաժարվում է ներկայացնել ուսումնասիրության համար անհրաժեշտ տեղեկատվությունը, ապա ուսումնասիրությունը կարող է իրականացվել հարկ վճարողին այցելության եղանակով՝ անհրաժեշտ փաստաթղթերին տեղում ծանոթանալու կամ դրանցից քաղվածքներ անելու նպատակով:»: Ըստ ներկայացվող լրացման, հարկային հսկողության արդյունավետությունը բարձրացնելու նպատակով առաջարկվում է հարկային մարմնի գործիքակազմին ավելացնել «Թեմատիկ ուսումնասիրության» տեսակը, որով հարկային մարմինը հնարավորություն կունենա իրականացնել ուսումնասիրություն եւ դրա արդյունքում ներկայացնել համապատասխան հարկային պարտավորություններ հարկային հաշվարկները չներկայացրած կամ դրանք չճշտած հարկ վճարողների մոտ:  Կարծում ենք, նոր «գործիքի» կիրառումն իրենից ենթադրում է հարկային վարչարարության ծավալների եւ ծախսերի մեծացում, սակայն Նախագծին կից հիմնավորման մեջ տվյալ վարչարարության ծախսերի վերաբերյալ որեւէ փաստարկ ներկայացված չէ:  Եզրահանգում Նախագիծը սոցիալ, կրթական, առողջապահական հիմնախնդիրների տեսանկյունից լրամշակման կարիք չունի:     ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՎ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՍՈՑԻԱԼ, ԿՐԹԱԿԱՆ, ԱՌՈՂՋԱՊԱՀԱԿԱՆ  ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԲԱԺԻՆ   Կատարող` Ա. Գալստյան (հեռ. 011-513-270), (12-70) 22.11.2021թ.