ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՎ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆԸ «Հաշտարարության մասին» օրենքում լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի (փաստաթղթային կոդ` Կ-292-07.06.2022-ՊԻ-011/0), «Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի (փաստաթղթային կոդ` Կ-2921 -07.06.2022-ՊԻ-011/0), «Պետական տուրքի մասին» օրենքում լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի (փաստաթղթային կոդ` Կ-2922 -07.06.2022-ՊԻ-011/0), «Հայաստանի Հանրապետության ընտանեկան օրենսգրքում լրացում կատարելու մասին» օրենքի նախագծի (փաստաթղթային կոդ` Կ-2923 -07.06.2022-ՊԻ-011/0), «Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգրքում լրացում կատարելու մասին» օրենքի նախագծի (փաստաթղթային կոդ` Կ-2924 -07.06.2022-ՊԻ-011/0) եւ «Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգրքում լրացում կատարելու մասին» օրենքի նախագծի (փաստաթղթային կոդ` Կ-2925 -07.06.2022-ՊԻ-011/0)  վերաբերյալ Կառավարության կողմից օրենսդրական նախաձեռնության կարգով ներկայացված «Հաշտարարության մասին» օրենքում լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելու մասին» օրենքի նախագիծը (փաստաթղթային կոդ` Կ-292-07.06.2022-ՊԻ-011/0), «Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելու մասին» օրենքի նախագիծը (փաստաթղթային կոդ` Կ-2921 -07.06.2022-ՊԻ-011/0), «Պետական տուրքի մասին» օրենքում լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի նախագիծը (փաստաթղթային կոդ` Կ-2922 -07.06.2022-ՊԻ-011/0), «Հայաստանի Հանրապետության ընտանեկան օրենսգրքում լրացում կատարելու մասին» օրենքի նախագիծը (փաստաթղթային կոդ` Կ-2923 -07.06.2022-ՊԻ-011/0), «Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգրքում լրացում կատարելու մասին» օրենքի նախագիծը (փաստաթղթային կոդ` Կ-2924 -07.06.2022-ՊԻ-011/0) եւ «Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգրքում լրացում կատարելու մասին» օրենքի նախագիծն (փաստաթղթային կոդ` Կ-2925 -07.06.2022-ՊԻ-011/0) (այսուհետ միասին` Նախագծերի փաթեթ) (այսուհետ միասին` Նախագծերի փաթեթ) մասնագիտական փորձաքննության են ենթարկվել Ազգային ժողովի աշխատակազմի փորձագիտական եւ վերլուծական  վարչությունում: Նախագծերի փաթեթը ենթարկվել է իրավական, ֆինանսատնտեսագիտական, սոցիալական փորձաքննության:  Ստորեւ ներկայացվում է մասնագիտական փորձաքննության եզրակացությունը, ինչպես նաեւ Նախագծերի փաթեթին առնչվող այլ օրենքի կամ Ազգային ժողովի որոշման ընդունման անհրաժեշտության բացակայության  մասին տեղեկանքը:         ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՎ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ             ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՊԵՏ                                    ԼԻԴԻՅԱ ՄՆԱՑԱԿԱՆՅԱՆ     30.06.2022թ. Իրավական փորձաքննության արդյունքները Նախագծերի փաթեթի` Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության եւ օրենքների պահանջներին համապատասխանության տեսանկյունից նշենք հետեւյալը. 1. «Հաշտարարության մասին» օրենքում լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի (այսուհետ նաեւ` Նախագիծ) 1-ին հոդվածի 3-րդ կետով «Հաշտարարության մասին» օրենքի (այսուհետ նաեւ` Օրենք) 2-րդ հոդվածում լրացվող նոր՝ 5-րդ մասի 1-ին կետում «պատասխանատվության միջոցներից» բառերն առաջարկում ենք փոխարինել «պաշտպանության  միջոցներից» բառերով՝ հիմք ընդունելով այն հանգամանքը, որ «Ընտանիքում բռնության կանխարգելման, ընտանիքում բռնության ենթարկված անձանց պաշտպանության եւ ընտանիքում համերաշխության վերականգնման մասին» օրենքով սահմանված են պաշտպանության միջոցներ:  2. Նախագծի 1-ին հոդվածով Օրենքի 2-րդ հոդվածում լրացվող 2.1-ին մասով որոշակի շրջանակի գործերի պարագայում նախատեսվում է պարտադիր հաշտարարության ինստիտուտի ներդնում:  Նախագծի 2-րդ հոդվածով Օրենքի 4-րդ հոդվածում կատարվող փոփոխությամբ հաշտարարության՝ կամավորության սկզբունքի հիման վրա իրականացման ընդհանուր կանոնից նախատեսվում են բացառություններ Նախագծի 1-ին հոդվածով Օրենքի 2-րդ հոդվածում լրացվող 2.1-ին մասում թվարկված դեպքերի համար: Նախագծի կարգավորումներից, ինչպես նաեւ գործող Օրենքի դրույթներից բխում է, որ հաշտարարության գործընթացը վճարովի է: Նախագծի 11-րդ հոդվածով Օրենքի 12-րդ հոդվածում լրացվող 9-րդ մասում անվճարունակ ֆիզիկական անձանց համար միայն մինչեւ երկու ժամ տեւողությամբ անվճար հիմունքներով հաշտարարության իրականացման հնարավորություն է նախատեսվում: Մեջբերվածի կապակցությամբ նշենք հետեւյալը. Սահմանադրության 78-րդ հոդվածում ամրագրված համաչափության սկզբունքի համաձայն` հիմնական իրավունքների եւ ազատությունների սահմանափակման համար ընտրված միջոցները պետք է պիտանի եւ անհրաժեշտ լինեն Սահմանադրությամբ սահմանված նպատակին հասնելու համար: Սահմանափակման համար ընտրված միջոցները պետք է համարժեք լինեն սահմանափակվող հիմնական իրավունքի եւ ազատության նշանակությանը: Անձի իրավունքների եւ ազատությունների դատական պաշտպանության իրավունքը նախատեսված է Սահմանադրության 61-րդ եւ 63-րդ հոդվածներով, համաձայն որոնց՝ յուրաքանչյուր ոք ունի իր իրավունքների եւ ազատությունների արդյունավետ դատական պաշտպանության, անկախ եւ անաչառ դատարանի կողմից իր գործի արդարացի, հրապարակային եւ ողջամիտ ժամկետում քննության իրավունք: Ներկայացված սահմանադրաիրավական նորմերի եւ Նախագծի քննարկվող կարգավորումների համատեքստում անդրադարձ կատարենք հետեւյալ հարցերին՝  դատական պաշտպանության իրավունքի տարր հանդիսացող արդարադատության մատչելիության իրավունքին՝ մասնավորապես՝ արդարադատության մատչելիության (դատարան դիմելու իրավունքի) որպես Սահմանադրությամբ նախատեսված դատական պաշտպանության իրավունքի իրացման նախապայմանի ազատ իրականացման երաշխավորմանը, ինչպես նաեւ Նախագծի կարգավորումների համադրելիությանը դրանով հետապնդվող նպատակի եւ դրան հասնելու իրավական միջոցի համաչափության հետ: Իր մի շարք որոշումներով (ՍԴՈ-1257, ՍԴՈ-652, ՍԴՈ-690, ՍԴՈ-719, ՍԴՈ-765, ՍԴՈ-844, ՍԴՈ-873, ՍԴՈ-890, ՍԴՈ-932, ՍԴՈ-942, ՍԴՈ-1037, ՍԴՈ-1052, ՍԴՈ-1115, ՍԴՈ-1127, ՍԴՈ-1190, ՍԴՈ-1192, ՍԴՈ-1196, ՍԴՈ-1197, ՍԴՈ-1220, ՍԴՈ-1222) Հայաստանի Հանրապետության սահմանադրական դատարանն անդրադարձել է արդարադատության մատչելիության, արդար եւ արդյունավետ դատաքննության իրավունքների երաշխավորման սահմանադրական իրավաչափության խնդիրներին` դրանք դիտարկելով որպես դատական պաշտպանության իրավունքի անհրաժեշտ բաղադրատարրեր՝ հավասարապես ընդգծելով դրանց կարեւորությունը դատաընթացակարգային բնագավառներում: Այսպես, Հայաստանի Հանրապետության սահմանադրական դատարանը նշում է՝ դատարան դիմելիս անձը չպետք է ծանրաբեռնվի ավելորդ ձեւական պահանջներով, օրենսդրական կանոնակարգումը չի կարող սոցիալական անհամաչափ ծանրաբեռնվածություն առաջացնել անձանց համար՝ կախված նրանց ֆինանսական հնարավորություններից, արդյունքում չապահովելով դատարանի մատչելիության իրավունքը: Վերոշարադրյալի լույսի ներքո նշենք, որ Նախագծով դատարան դիմելու իրավունքը իրականացնելու նախապայման է դիտարկվում պարտադիր հաշտարարության կարգի պահպանումը:  Մեկ կողմից կարեւորելով հաշտարարության միջոցով որոշակի տեսակի հարցերի պարագայում վեճի արտադատական կարգով լուծման հնարավորությունը, այդպիսով դատարանների ծանրաբեռնվածության նվազեցման հարցը, մյուս կողմից` նկատի ունենալով դատարան դիմելու իրավունքը ոչ համաչափ կերպով սահմանափակելու հնարավոր ռիսկը` կողմի վրա լրացուցիչ ֆինանսական պարտավորություն դնելու տեսանկյունից` առաջարկում ենք միջազգային փորձին հղում կատարելիս հաշվի առնել նաեւ այն երկրների օրինակը, որոնց պարագայում պարտադիր հաշտարարության իրականացման դեպքում անվճար կերպով գործընթացից օգտվելու արտոնությունների շրջանակն ավելի լայն է: Այլ կերպ ասած, առաջարկում ենք դիտարկել պարտադիր հաշտարարության ինստիտուտի` իբրեւ կողմի համար ֆինանսական բեռ նախատեսող լրացուցիչ գործիքի կիրառման, այդպիսով անձի դատարան դիմելու իրավունքի սահմանափակման համաչափության խնդիրը մեկ այլ շահի` դատարանների ծանրաբեռնվածության նվազեցման հետ հարաբերակցության տեսանկյունից` սահմանադրական համաչափության սկզբունքի էության հաշվառմամբ: 3. Նախագծի 1-ին հոդվածի 3-րդ կետում նախատեսված է Օրենքի 2-րդ հոդվածը լրացնել 5-րդ մասով, որի համաձայն՝  «Սույն հոդվածի 2.1-ին մասով նախատեսված գործերով նախքան դատարան դիմելը կողմերը կարող են չդիմել պարտադիր հաշտարարության այն դեպքում, երբ՝ (…) 3) կողմերից մեկը օրենքով սահմանված կարգով ճանաչվել է անհայտ բացակայող կամ անգործունակ, գտնվում է կալանքի տակ կամ ազատազրկման կամ ազատության սահմանափակման այլ ձեւով պատիժ է կրում:»: Առաջարկում ենք հաշվի առնել այն հանգամանքը, որ 2022 թվականի հուլիսի 1-ից ուժի մեջ է մտնելու 2021 թվականի մայիսի 5-ի Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգիրքը, որտեղ կիրառված են հետեւյալ հասկացությունները: Մասնավորապես՝ այդ օրենսգրքի 3-րդ հոդվածի 5-ին մասի 5-րդ կետի համաձայն՝ «ազատությունից զրկելու հետ կապված պատիժ՝ ազատության սահմանափակումը, կարճաժամկետ ազատազրկումը, կարգապահական գումարտակում պահելը, ազատազրկումը, ցմահ ազատազրկումը.»: 2021 թվականի մայիսի 5-ի Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքի 56-րդ հոդվածում թվարկված պատժի տեսակներն են՝  «(…) 7) ազատության սահմանափակումը, 8) կարճաժամկետ ազատազրկումը, 9) կարգապահական գումարտակում պահելը, 10) ազատազրկումը, 11) ցմահ ազատազրկումը:»: Բացի այդ, «Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգրքում լրացում կատարելու մասին» օրենքի նախագծի առնչությամբ նշենք, որ 2021 թվականի հունիսի 30-ի Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգիրքը եւս ուժի մեջ է մտնելու 2022 թվականի հուլիսի 1-ից: 4. Նախագծի 3-րդ հոդվածի 2-րդ կետով Օրենքի 5-րդ հոդվածի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 3-րդ մասի համաձայն՝ «Հաշտարարների ինքնակարգավորվող կազմակերպությունը սահմանում է իր անդամների վարքագծի կանոնները, որոնք առնվազն պետք է ներառեն սույն հոդվածի 2-րդ մասով նախատեսված կանոնները:»: Վերոնշյալ կարգավորման վերաբերյալ հարկ ենք համարում նշել հետեւյալ. Նախ՝ Օրենքի 6-րդ հոդվածում նախատեսված են հաշտարարի իրավունքները եւ պարտականությունները, որի 6-րդ մասի համաձայն՝ «Հաշտարարն ունի օրենքով սահմանված այլ իրավունքներ եւ պարտականություններ:»: Սույն կարգավորումից բխում է, որ հաշտարարի վարքագծի կանոնները կարող են սահմանվել միայն օրենքներով, մինչդեռ քննարկվող փոփոխությամբ վարքագծի կանոններ են նախատեսվում այլ իրավական ակտով: Հետեւաբար, կարծում ենք՝ Նախագծի 3-րդ հոդվածի 2-րդ կետով Օրենքի 5-րդ հոդվածի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 3-րդ մասում սահմանված կարգավորումը հակասություն է առաջացնում Օրենքի 6-րդ հոդվածի 6-րդ մասում սահմանված իրավակարգավորման տեսանկյունից: Բացի այդ, Օրենքի 5-րդ հոդվածի 2-րդ մասում սահմանված հաշտարարի վարքագծի կանոնների ներառման անհրաժեշտությունը հաշտարարների ինքնակարգավորվող կազմակերպության կողմից սահմանվող կանոններում բացակայում է, քանի որ Օրենքի 2-րդ հոդվածի 2-րդ մասում արդեն իսկ սահմանված է հաշտարարների կողմից Օրենքում սահմանված վարքագծի կանոններով առաջնորդվելու պարտականություն: Ըստ էության քննարկվող փոփոխությամբ Օրենքի 5-րդ հոդվածի 2-րդ մասում սահմանված հաշտարարի վարքագծի միեւնույն կանոնները, ի թիվս այլ կանոնների, սահմանվում են երկու տարբեր նորմատիվ իրավական ակտերով: Նախագծի 3-րդ հոդվածի 2-րդ կետով Օրենքի 5-րդ հոդվածի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 3-րդ մասում սահմանված կարգավորմամբ առաջանում է իրավական նորմերի անհիմն կրկնություն: «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 13-րդ հոդվածի 8-րդ մասի համաձայն՝ «Նորմատիվ իրավական ակտերում բացառվում են իրավական նորմերի անհիմն կրկնությունները եւ ներքին հակասությունները:»: Հիմք ընդունելով վերոգրյալն՝  առաջարկում ենք վերանայել Նախագծի 3-րդ հոդվածի 2-րդ կետով Օրենքի 5-րդ հոդվածի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 3-րդ մասում սահմանված կարգավորումն՝ Օրենքի 6-րդ հոդվածի 6-րդ մասում սահմանված կարգավորման հետ հակասության բացառման նպատակով: 5. Նախագծով նոր խմբագրությամբ շարադրվող կամ նոր լրացվող հոդվածների վերնագրերն առաջարկում ենք համապատասխանեցնել Օրենքում հոդվածների վերնագրերի նկատմամբ կիրառված ձեւին՝ հիմք ընդունելով «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 34-րդ հոդվածի 3-րդ մասում սահմանված պահանջը, այն է՝ «Նորմատիվ իրավական ակտում կատարվող փոփոխությունների կամ լրացումների ձեւը (տեսքը) պետք է համապատասխանի փոփոխվող կամ լրացվող իրավական ակտի ձեւին (տեսքին):»: 6. Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի կողմից ձեւավորված նախադեպային իրավունքի համաձայն՝ օրենքը պետք է ձեւակերպված լինի բավարար հստակությամբ, ինչը հնարավորություն կտա ֆիզիկական եւ իրավաբանական անձանց ողջամտորեն կանխատեսել իրենց վարքագծի իրավական հետեւանքները: Օրենքը պետք է օժտված լինի իրավունքի գերակայությունից բխող այնպիսի որակական հատկանիշներով, ինչպիսիք են հասանելիությունը եւ կանխատեսելիությունը: Բացի այդ, օրենքը պետք է ձեւակերպվի այնպես, որ մասնավոր անձինք օժտված լինեն հանրային իշխանության կամայական միջամտությունների դեմ արդյունավետ պաշտպանության հնարավորությամբ (տե՛ս Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի Օլսսոն ընդդեմ Շվեդիայի թիվ 10465/83 գործով 24.03.1988 թվականին կայացված վճռի 61-րդ կետը): Սահմանադրության 79-րդ հոդվածի համաձայն` «Հիմնական իրավունքները եւ ազատությունները սահմանափակելիս օրենքները պետք է սահմանեն այդ սահմանափակումների հիմքերը եւ ծավալը, լինեն բավարար չափով որոշակի, որպեսզի այդ իրավունքների եւ ազատությունների կրողները եւ հասցեատերերն ի վիճակի լինեն դրսեւորելու համապատասխան վարքագիծ»: Վերը ներկայացվածի լույսի ներքո արձանագրենք, որ օրենքի բավարար հստակությամբ ձեւակերպված լինելու պահանջն ինքնանպատակ չէ, այլ՝ ուղղված է վերջինիս որոշակիության եւ կանխատեսելիության ապահովմանը: Այլ կերպ ասած, միայն տվյալ պահանջների պահպանման արդյունքում համապատասխան սուբյեկտը սահմանված նորմի հետ հնարավորություն կունենա համադրելու իր վարքագիծը: Այսպես, կարծում ենք, որ Նախագծի մի շարք հոդվածներ կարող են խնդրահարույց լինել իրավական որոշակիության սկզբունքի տեսանկյունից.  Օրինակ՝ Նախագծի 7-րդ հոդվածով Օրենքում լրացվող 9.1-ին հոդվածի 2-րդ մասի 1-ին, 2-րդ եւ 3-րդ կետերի համաձայն՝ «Կողմի հետ փոխկապակցված հաշտարար է համարվում՝ 1) կողմի կառավարման մարմնի ղեկավարը, տնօրենների խորհրդի (դիտորդ խորհրդի) անդամը, կոլեգիալ գործադիր մարմնի անդամը, գլխավոր հաշվապահը (հաշվապահը), ինչպես նաեւ արդարադատության նախարարության կամ դատարանի կողմից նշանակման պահից վերջին մեկ տարվա ընթացքում նշված պաշտոններից ազատված անձը. 2) կողմի կանոնադրական (բաժնեհավաք, փայահավաք) կապիտալի 20 եւ ավելի տոկոսին տիրապետող անձը. 3) կողմի կատարման համար պարտադիր ցուցումներ տալու կամ նրա որոշումները կանխորոշելու հնարավորություն ունեցող անձը կամ մարմնի անդամը:»: Մեջբերված կարգավորման մեջ առաջարկում ենք բացահայտել՝ ինչի՞ կատարման համար պարտադիր ցուցումներ տալու կամ նրա որոշումները կանխորոշելու հնարավորություն ունեցող անձի մասին է խոսքը, մասնավորապես՝ որոշակիացնելով հարաբերությունների բնույթը: Նույն տրամաբանության համատեքստում առաջարկում ենք վերախմբագրել «կողմի կանոնադրական կապիտալի», «կողմի կառավարման մարմնի ղեկավարը» եւ այդ կարգավորմամբ նախատեսված նմանօրինակ ձեւակերպումները՝ ապահովելով մտքի հստակությունը:  Օրինակ՝ Նախագծի 7-րդ հոդվածով Օրենքում լրացվող 9.1-ին հոդվածի 5-րդ մասում հաշտարարության իրականացման ընթացքում փոխկապակցվածության կամ այդ հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված հանգամանքերի ի հայտ գալու դեպքում հաշտարարը պարտավոր է հաշտարարության գործընթացը չխաթարող ողջամիտ ժամկետում բացահայտել դրանք կողմերին: Մեջբերված նորմում, կարծում ենք, որ նպատակահարմար է ժամկետի վերաբերյալ դրույթը նախատեսել նվազագույն եւ առավելագույն («բայց ոչ ուշ, քան» ձեւաչափով) սահմանաչափերի նշմամբ՝ ապահովելով գործընթացի գործնականում երկարաձգման հնարավոր ռիսկերի բացակայությունը, հատկապես այն դեպքերում, երբ պարտադիր հաշտարարության ընթացակարգի պահպանմամբ է պայմանավորված անձի դատարան դիմելու իրավունքի իրականացումը:   Օրինակ՝ Նախագծի 10-րդ հոդվածով Օրենքում լրացվող 11.1-ին հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն՝ «Եթե օրենքով նախատեսված է մինչեւ դատարան դիմելը պարտադիր հաշտարարության իրականացման պահանջ եւ կողմերի միջեւ առկա չէ փոխադարձ համաձայնություն հաշտարարի թեկնածության վերաբերյալ, ապա հաշտարարը նշանակվում է արդարադատության նախարարության կողմից՝ կողմերից մեկի դիմումի հիման վրա: Հաշտարարների ցանկում որպես տվյալ գործով հաշտարար նշանակվելու իրավունք ունեցող համապատասխան հաշտարարի թեկնածուի բացակայության դեպքում անձը կարող է դիմել դատարան՝ անկախ նախքան դատարան դիմելը պարտադիր հաշտարարությունն իրականացված լինելու փաստից, որպիսի դեպքում հաշտարարի նշանակման անհնարինության վերաբերյալ թույլատրելի ապացույց է համարվում արդարադատության նախարարության կողմից տրված տեղեկանքը, որը պարունակում է պարտադիր նշում հաշտարարի նշանակման անհնարինության պատճառների վերաբերյալ:»: Նախագծով կատարվող փոփոխությունների եւ լրացումների նպատակը Նախագծերի փաթեթին կից ներկայացված հիմնավորումից բխում է, որ պարտադիր հաշտարարության ինստիտուտի ներդնումն է Հայաստանի Հանրապետությունում: Մինչդեռ՝ Նախագծի 10-րդ հոդվածով Օրենքում լրացվող 11.1-ին հոդվածի 3-րդ մասում հնարավորություն է տրվում հաշտարարի նշանակման մի շարք ոչ որոշակի «անհնարինության պատճառների» առկայության դեպքում դատարան ներկայացնել այդպիսի պատճառները հավաստող փաստաթուղթ՝ «բաց թողնելով» այդ փուլը: Հարկ ենք համարում արձանագրել, որ հաշտարարի նշանակման անհնարինության դեպքերն անհրաժեշտ է սպառիչ կերպով արտացոլել Օրենքում՝ նախեւառաջ վերջինիս որոշակիությունն ու կանխատեսելիությունն ապահովելու նպատակներով, բացի այդ, հիշյալ նորմի՝ այսկերպ ձեւակերպված լինելու արդյունքում այն հայեցողական կերպով կիրառելը, պարտադիր հաշտարարության ընթացակարգը շրջանցելու հնարավոր գործնական դեպքերը բացառելու նպատակներով: Այսպես, եթե առկա են բացառիկ դեպքեր, որի արդյունքում առանց սույն ընթացակարգը անցնելու հնարավոր է լինելու դիմել դատարան, պետք է հստակորեն արտացոլվեն Օրենքում, որպեսզի բացառվի նաեւ կարգավորման խտրական լինելու կանխավարկածը այն դեպքերի հետ հարաբերակցության մեջ, որոնց պարագայում պահպանվելու է պարտադիր հաշտարարության պահանջը: Միաժամանակ՝ անհասկանալի է՝ ինչ է իրենից ենթադրում «հաշտարարի թեկնածուի բացակայությունը» այն դեպքում, երբ Նախագծի 17-րդ հոդվածով Օրենքի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 17-րդ հոդվածի 9-րդ մասի համաձայն՝ սույն հոդվածի 3-րդ կամ 4-րդ մասերով նախատեսված ցանկերում ընդգրկված հաշտարարների թիվը երեքից պակաս լինելու դեպքում արդարադատության նախարարության կողմից հաշտարարի ընտրությունը կատարվում է նաեւ սույն հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված հաշտարարների ցանկից: Վերը ներկայացվածի տրամաբանության համատեքստում, կարծում ենք, որ «հաշտարարի նշանակման անհնարինության դեպքերի» առնչությամբ Նախագծի, ինչպես նաեւ «Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելու մասին» նախագծի կարգավորումները վերանայման կարիք ունեն: 7. Նախագծի 9-րդ հոդվածի 2-րդ կետով Օրենքի 11-րդ հոդվածում լրացվող նոր՝ 1.1-ին մասի համաձայն՝ «Սույն հոդվածի 1-ին մասի 2-5-րդ եւ 7-8-րդ կետերով նախատեսված դեպքերում կողմերի եւ հաշտարարի միջեւ ստորագրվում է հաշտարարության ավարտման վերաբերյալ արձանագրություն, որը ոչ ուշ, քան հաջորդ օրը տրամադրվում է կողմերին: Եթե կողմը հրաժարվում է ստորագրել արձանագրությունը, ապա հաշտարարը այդ մասին նշում է կատարում արձանագրությունում: Սույն հոդվածի 1-ին մասի 6-րդ կետով նախատեսված դեպքերում հաշտարարության ավարտման վերաբերյալ արձանագրությունը ստորագրվում է հաշտարարի եւ կողմի միջեւ, հաշտարարը նշում է կատարում արձանագրությունում մյուս կողմի չստորագրելու մասին:»: Վերոնշյալ կարգավորմամբ սահմանված է հաշտարարության ավարտման վերաբերյալ արձանագրությունը կողմերին տրամադրելու ժամկետ: Մինչդեռ, հարկ է նկատել, որ հաշտարարության ավարտման վերաբերյալ արձանագրությունը կողմերին տրամադրելու ժամկետի սկիզբը հստակ սահմանված չէ: «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 21-րդ հոդվածի 6-րդ մասում նախատեսված է նորմատիվ իրավական ակտում ժամկետ սահմանելիս ժամկետի հստակության ապահովման վերաբերյալ պահանջ, այն է՝ «Նորմատիվ իրավական ակտում ժամկետ սահմանելիս անհրաժեշտ է հստակ նշել ժամկետի սկիզբն ու ավարտը:»: Ժամկետի սկիզբն հստակ նշելու անհրաժեշտությունը պայմանավորված է նորմատիվ իրավական ակտում սահմանված ժամկետի հստակ որոշման հանգամանքով, որպեսզի հասցեատեր սուբյեկտները կարողանան դրսեւորել համապատասխան վարքագիծ՝ իրականացնել իրենց իրավունքները եւ պարտականությունները, սահմանված ժամկետում: Ուստի առաջարկում ենք Նախագծի 9-րդ հոդվածի 2-րդ կետով Օրենքի 11-րդ հոդվածում լրացվող նոր՝ 1.1-ին մասում հստակ նշել հաշտարարության ավարտման վերաբերյալ արձանագրությունը կողմերին տրամադրելու ժամկետի սկիզբը: Նույն դիտարկումը վերաբերելի է նաեւ Նախագծի 9-րդ հոդվածի 2-րդ կետով Օրենքի 11-րդ հոդվածում լրացվող նոր՝ 1.2-րդ մասում նախատեսված հաշտարարության ավարտման վերաբերյալ արձանագրությունը դատարան ուղարկելու ժամկետին: 8. Նախագծի 9-րդ հոդվածով Օրենքի 11-րդ հոդվածի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 1-ին մասի 6-րդ կետում, իբրեւ հաշտարարության գործընթացի ավարտման հիմք, նախատեսում է հետեւյալը` «թեեւ կողմը հաշտարարին գրավոր չի հայտնում հաշտարարության գործընթացին մասնակցելուց հրաժարվելու մասին, սակայն փաստացի հրաժարվում կամ խուսափում է մասնակցել հաշտարարության առաջին հանդիպմանը.»: Ստացվում է, որ հաշտարարության գործընթացին մասնակցելուց հրաժարվելու մասին հաշտարարին չհայտնելու, սակայն անձի` իր կամքից անկախ հանգամանքներում հաշտարարության առաջին հանդիպմանը չներկայանալու դեպքում եւս գործելու է Նախագծի 9-րդ հոդվածով Օրենքի 11-րդ հոդվածի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 1-ին մասի 6-րդ կետով սահմանված դրույթը: Նշվածով պայմանավորված` առաջարկում ենք  հաշվի առնել նաեւ դեպքերի այն շրջանակը, որոնց պարագայում հաշտարարության առաջին հանդիպմանը չներկայանալը եղել է անձի կամքից անկախ հանգամանքներում: 9. Նախագծի 10-րդ հոդվածով Օրենքում լրացվող «Հաշտարարության վերաբերյալ կողմերի ծանուցումը» վերտառությամբ 11.2-րդ հոդվածի 10-րդ եւ 11-րդ մասերի համաձայն՝ «10. Կողմերը պարտավոր են հաշտարարին անհապաղ հայտնել հաշտարարության ընթացքում իրենց հասցեի, ներառյալ՝ էլեկտրոնային փոստի հասցեի կամ հաղորդակցության այլ միջոցի փոփոխության մասին: Նման հաղորդման բացակայության դեպքում համապատասխան ծանուցումն ուղարկվում է այն հասցեով, որով կատարվել է ծանուցումը եւ կողմի վերջին հայտնի հասցեով ուղարկվելու ուժով համարվում է պատշաճ հանձնված: 11. Եթե ծանուցումը պատվիրված նամակով ուղարկելու դեպքում ուղարկելու օրվանից հետո՝ երկշաբաթյա ժամկետում, հաշտարարը չի ստացել հետադարձ ծանուցումը (ծանուցման մասին անդորրագիրը), ապա ծանուցումը տեղադրվում է Հայաստանի Հանրապետության հրապարակային ծանուցումների պաշտոնական ինտերնետային կայքում: Սույն մասով նախատեսված գործողությունները կատարելուց հետո՝ հինգերորդ օրը, կողմը համարվում է պատշաճ ծանուցված:» Նախագծի մեջբերված հոդվածը վերաբերում է պատշաճ ծանուցմանը, մինչդեռ Նախագծի 10-րդ հոդվածով Օրենքում լրացվող 11.2-րդ հոդվածի 10-րդ մասում կիրառված է «պատշաճ հանձնված» եզրույթը, որը իրավական շփոթի է հանգեցնում «պատշաճ ծանուցման» հանրածանոթ հասկացության հետ միաժամանակ կիրառելու արդյունքում: Հետեւապես՝ առաջարկում ենք քննարկվող նորմից պատշաճ հանձմանը վերաբերելի հատվածով կարգավորումը խմբագրել՝ հանելով այդ եզրույթը, իսկ Նախագծի 10-րդ հոդվածով Օրենքում լրացվող 11.2-րդ հոդվածի 11-րդ մասում «պատշաճ ծանուցման» պայմանը բավարարող կարգավորում նախատեսել ոչ միայն ծանուցումը պատվիրված նամակով կատարելու դեպքում, այլ նաեւ՝ ծանուցումը մյուս եղանակներով կատարելու պարագայում:  10. Նախագծի 11-րդ հոդվածով Օրենքի 12-րդ հոդվածում լրացվող 6-րդ մասում սահմանված է, որ հաշտարարների ինքնակարգավորվող կազմակերպությունը սահմանում է հաշտարարի վարձատրության գումարի միջին ուղենշային գնացուցակ: Միաժամանակ Նախագծի 11-րդ հոդվածով Օրենքի 12-րդ հոդվածում լրացվող 10-րդ մասում նշված է` «Սույն հոդվածի 7-8-րդ մասերով նախատեսված դեպքերում հաշտարարությունը շարունակելու կողմերի համաձայնության առկայության դեպքում հաշտարարի վարձատրության չափը հաշտարարության իրականացման շարունակվող ժամանակահատվածի համար որոշվում է կողմերի եւ հաշտարարի փոխադարձ համաձայնությամբ, իսկ նման համաձայնության բացակայության դեպքում՝ հիմք ընդունելով սույն հոդվածի 6-րդ մասով նախատեսված՝ հաշտարարների ինքնակարգավորվող կազմակերպության կողմից սահմանվող հաշտարարի վարձատրության գումարի միջին ուղենշային գնացուցակը, իսկ դրա սահմանված չլինելու դեպքում՝ համապատասխանաբար սույն հոդվածի 7-րդ կամ 8-րդ մասերով նախատեսված Կառավարության որոշմամբ նախատեսված վարձատրության չափը:»: Մեջբերված կարգավորման պարագայում անհասկանալի է` հաշտարարների ինքնակարգավորվող կազմակերպության վրա համապատասխան գնացուցակ սահմանելու պարտականություն դրված լինելու պարագայում` ինչ դեպքի մասին է խոսքը, երբ հնարավոր է ուղենշային գնացուցակի բացակայություն (սահմանված չլինելու դեպք): Հաշվի առնելով նշվածը` առաջարկում ենք ապահովել օրենքի բավարար հստակությամբ ձեւակերպման պահանջը: 11. Նախագծի 14-րդ հոդվածով Օրենքի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 14-րդ հոդվածում կիրառվում են «արդարադատության նախարարին կից խորհրդակցական մարմին հանդիսացող որակավորման հանձնաժողով» եւ «որակավորման հանձնաժողով» հասկացությունները: Նախագծում առաջարկում ենք միեւնույն միտքն արտահայտելիս կիրառել միեւնույն բառերը՝ որոշակի հերթականությամբ՝ հիմք ընդունելով «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» 15-րդ հոդվածի 2-րդ մասը, այն է՝ «Նորմատիվ իրավական ակտում միեւնույն միտքն արտահայտելիս կիրառվում են միեւնույն բառերը, տերմինները կամ բառակապակցությունները` որոշակի հերթականությամբ:», կամ առաջին իսկ կիրառումից հետո սահմանել «արդարադատության նախարարին կից խորհրդակցական մարմին հանդիսացող որակավորման հանձնաժողով» երկար արտահայտության կրճատ տարբերակ, որից հետո կիրառել միայն կրճատ տարբերակը՝ հիմք ընդունելով «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 21-րդ հոդվածի 4-րդ մասը՝ «Նորմատիվ իրավական ակտում հաճախակի կիրառվող երկար արտահայտությունները նույն նորմատիվ իրավական ակտում կարող են սահմանվել կրճատ տարբերակով` իրավական ակտում առաջին իսկ կիրառումից հետո նախատեսելով կամ տվյալ արտահայտության սահմանումը, կամ փակագծերում նշելով կրճատ տարբերակը:»:  12. Նախագծի 15-րդ հոդվածով Օրենքի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 15-րդ հոդվածի 1-ին մասի 5-րդ կետի համաձայն՝ «Արդարադատության նախարարը դադարեցնում է արտոնագրված հաշտարարի որակավորումը, եթե՝  ( ) 5) սույն օրենքի 16-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-4-րդ կետերով նախատեսված հիմքերով հաշտարարի գործունեությունը կասեցվելուց հետո սահմանված ժամկետում կասեցման հիմքերը չեն վերացել. »: Հարկ է նկատել, որ Նախագծի 16-րդ հոդվածով Օրենքի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 16-րդ հոդվածի 1-ին մասի 3-րդ կետում ժամկետ սահմանված չէ, մասնավորապես՝ «Հաշտարարի գործունեությունը կասեցվում է, եթե հաշտարարը՝  ( ) 3) օրենքով սահմանված կարգով ներգրավվել է զորավարժություններին եւ վարժական հավաքներին.»:  Վերոնշյալ դրույթների իրավական որոշակիության ապահովման նպատակով առաջարկում ենք Նախագծի 16-րդ հոդվածով Օրենքի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 16-րդ հոդվածի 1-ին մասի 3-րդ կետում սահմանել հաշտարարի գործունեության կասեցման ժամկետ: 13. Նախագծի ամբողջ տեքստում կիրառվում է «արդարադատության նախարարություն» ձեւակերպումը՝ համապատասխան հոլովաձեւերով: Մինչդեռ Նախագծի 17-րդ հոդվածով Օրենքի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 17-րդ հոդվածի 1-ին մասում կիրառվում է «Արդարադատության նախարարության» ձեւակերպումը: Առաջարկում ենք ապահովել Նախագծում միեւնույն հասկացության միատեսակ կիրառությունը՝ հիմք ընդունելով «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 15-րդ հոդվածի 2-րդ մասը:  14. Նախագծի 17-րդ հոդվածով Օրենքի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 17-րդ հոդվածի 2-րդ մասում «Քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքով» բառերն առաջարկում ենք փոխարինել «Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքով» բառերով՝ հիմք ընդունելով Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի վերնագիրը: 15. Նախագծի 17-րդ հոդվածով Օրենքի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 17-րդ հոդվածի 1-ին մասում «արտոնագրված հաշտարարների ռեեստր» արտահայտությունը սահմանվել է կրճատ տարբերակով, այն է՝ «(այսուհետ՝ ռեեստր)»: Մինչդեռ` Նախագծի 17-րդ հոդվածով Օրենքի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 17-րդ հոդվածի 2-րդ, 8-րդ, 11-րդ եւ 14-րդ մասերում կիրառվում են «հաշտարարների ռեեստր», «արտոնագրված հաշտարարների ռեեստր» ձեւակերպումները: Հիմք ընդունելով «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 21-րդ հոդվածի 4-րդ մասն՝ առաջարկում ենք «արտոնագրված հաշտարարների ռեեստր» արտահայտության համար առաջին իսկ կիրառումից հետո կրճատ տարբերակ սահմանելու դեպքում հետագա տեքստում կիրառել միայն կրճատ տարբերակը՝ ապահովելով նաեւ հասկացության միատեսակ կիրառությունը Նախագծում: 16. Նախագծի 17-րդ հոդվածով Օրենքի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 17-րդ հոդվածի 4-րդ մասի համաձայն` «Սույն օրենքի 2-րդ հոդվածի 2.1-ին մասով նախատեսված գործերով արդարադատության նախարարության կողմից համապատասխանաբար հաշտարար նշանակելու կամ դատարանին հաշտարարի թեկնածու առաջարկելու անհրաժեշտության դեպքում հաշտարարը նշանակվում կամ հաշտարարի թեկնածուն ընտրվում է հաշտարարների հատուկ ցանկից:»: Նախագծի 17-րդ հոդվածով Օրենքի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 17-րդ հոդվածի 8-րդ մասի համաձայն` «Սույն հոդվածի 3-րդ կամ 4-րդ մասերով նախատեսված ցանկերից յուրաքանչյուրում հաշտարարի մասնակցության կասեցման օրերի հանրագումարը չի կարող գերազանցել օրացուցային տարվա ընթացքում 60 օրը: Նշված ժամկետի լրանալուց հետո հաշտարարների ռեեստրի առանձնացված ցանկում մասնակցության դադարեցման դիմում չներկայացնելու դեպքում հաշտարարը կրկին ընդգրկվում է ցանկում:»: Միեւնույն ցանկի առնչությամբ վերը մեջբերված կարգավորումներում մեկ դեպքում կիրառվում է «հատուկ ցանկ», մեկ այլ դեպքում` «առանձնացված ցանկ» եզրույթը: Հետեւապես առաջարկում ենք բացառել միեւնույն միտքը կիրառելիս տարբերակված հասկացությունների գործածումը` հիմք ընդունելով «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 15-րդ հոդվածի 2-րդ մասի պահանջը: 17. Նախագծում հասկացությունների միատեսակ կիրառության ապահովման նպատակով առաջարկում ենք Նախագծի 21-րդ հոդվածով Օրենքում լրացվող 21.1-ին հոդվածի 3-րդ մասում «ժողովի գումարման» բառերը փոխարինել «ընդհանուր ժողովի գումարման» բառերով՝ հիմք ընդունելով «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 15-րդ հոդվածի 2-րդ մասը: 18. Նախագծի 21-րդ հոդվածով Օրենքում լրացվող 21.3-րդ հոդվածի 8-րդ մասի համաձայն` «Հաշտարարների ինքնակարգավորվող կազմակերպության խորհրդի նիստերի որոշումներն ընդունվում են նիստին ներկա անդամների ձայների պարզ մեծամասնությամբ: Հաշտարարների ինքնակարգավորվող կազմակերպության նախագահը կարող է մասնակցել խորհրդի նիստին խորհրդակցական ձայնի իրավունքով եւ քվեարկում է վերջում:»: Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ խորհրդակցական ձայնի իրավունքով խորհրդի նիստին մասնակցությունը բացառում է քվեարկության հնարավորությունը, այդ մասին է վկայում «խորհրդակցական ձայնքի իրավունք» կառուցակարգի բնույթը` առաջարկում ենք վերանայել վերը նշված նորմը` կարգավորման մեջ հակասության բացակայությունն ապահովելու նպատակով: 19. Նախագծի 23-րդ հոդվածով Օրենքում լրացվող նոր՝ 6-րդ գլխում ներառվող 23.5-րդ հոդվածի 5-րդ մասի համաձայն՝ «Կարգապահական գործը քննող խորհրդի նիստն իրավազոր է, եթե նիստին մասնակցում է խորհրդի անդամների առնվազն կեսը: »: Վերոնշյալ կարգավորման վերաբերյալ հարկ ենք համարում նշել հետեւյալ. Նախագծի 21-րդ հոդվածով Օրենքում լրացվող նոր՝ 21.3-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ «Հաշտարարների ինքնակարգավորվող կազմակերպության խորհուրդը հաշտարարների ինքնակարգավորվող կազմակերպության գործադիր, ինչպես նաեւ կարգապահական վարույթ իրականացնող մարմինն է:»: Նույն հոդվածի 7-րդ մասում սահմանված է՝ «Հաշտարարների ինքնակարգավորվող կազմակերպության խորհրդի նիստն իրավազոր է, եթե նիստին մասնակցում է անդամների առնվազն կեսը:»: Այսպես՝ վերոնշյալ դրույթներից բխում է, որ Նախագծի 23-րդ հոդվածով Օրենքում լրացվող նոր՝ 6-րդ գլխում ներառվող 23.5-րդ հոդվածի 5-րդ մասում, ինչպես նաեւ Նախագծի 21-րդ հոդվածով Օրենքում լրացվող նոր՝ 21.3-րդ հոդվածի 7-րդ մասում սահմանված է հաշտարարների ինքնակարգավորվող կազմակերպության խորհրդի նիստի իրավազորության վերաբերյալ նույնական կանոն: Հետեւաբար առաջարկում ենք Նախագծում բացառել իրավական դրույթի անհիմն կրկնությունը՝ հիմք ընդունելով «Նորմատիվ իրավական կետրի մասին» օրենքի 13-րդ հոդվածի 8-րդ մասը: 20. Նախագծի 23-րդ հոդվածով Օրենքում լրացվող նոր՝ 6-րդ գլխում ներառվող 23.7-րդ հոդվածի 1-ին մասի 3-րդ եւ 4-րդ կետերի համաձայն՝ «Հաշտարարների ինքնակարգավորվող կազմակերպության խորհուրդը կարճում է հաշտարարին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու վերաբերյալ վարույթն այն դեպքում, երբ՝  ( ) 3) կարգապահական խախտումը կատարելուց հետո անձը հիվանդացել է անբուժելի հոգեկան հիվանդությամբ կամ դատարանի օրինական ուժի մեջ մտած վճռով ճանաչվել է անգործունակ. 4) կարգապահական խախտումը կատարելուց հետո սույն օրենքով սահմանված կարգով հաշտարարի որակավորումը դադարեցվել է.»: Վերոնշյալ կարգավորման վերաբերյալ հարկ ենք համարում նշել, որ Նախագծի 23-րդ հոդվածով Օրենքում լրացվող նոր՝ 6-րդ գլխում ներառվող 23.7-րդ հոդվածի 1-ին մասի 3-րդ կետում սահմանված հաշտարարին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու վերաբերյալ վարույթի կարճման՝ դատարանի օրինական ուժի մեջ մտած վճռով անգործունակ ճանաչվելու, հիմքը ներառվում է Նախագծի 23-րդ հոդվածով Օրենքում լրացվող նոր՝ 6-րդ գլխում ներառվող 23.7-րդ հոդվածի 1-ին մասի 3-րդ կետում սահմանված հաշտարարին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու վերաբերյալ վարույթի կարճման՝ հաշտարարի որակավորումը դադարեցվելու, հիմքում: Սույն դիտարկումը հիմնավորվում է Նախագծի 15-րդ հոդվածով Օրենքի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 15-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետում սահմանված կարգավորմամբ, որ նախատեսում է դատարանի օրինական ուժի մեջ մտած վճռի հիման վրա հաշտարարի անգործունակ ճանաչվելը որպես արդարադատության նախարարի կողմից արտոնագրված հաշտարարի որակավորման դադարեցման հիմք: Հիմք ընդունելով վերոգրյալն՝ առաջարկում ենք Նախագծի 23-րդ հոդվածով Օրենքում լրացվող նոր՝ 6-րդ գլխում ներառվող 23.7-րդ հոդվածի 1-ին մասի 3-րդ կետից հանել «կամ դատարանի օրինական ուժի մեջ մտած վճռով ճանաչվել է անգործունակ» բառերը՝ հաշտարարին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու վերաբերյալ վարույթի կարճման միեւնույն հիմքի նախատեսումը տարբեր կետերով բացառելու նպատակով: 21. Նախագծի 24-րդ հոդվածի վերնագիրն առաջարկում ենք հանել՝ հիմք ընդունելով «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 14-րդ հոդվածի 8-րդ մասում սահմանված պահանջը, այն է՝ «Օրենսդրական ակտի հոդվածները ունենում են վերնագրեր, բացառությամբ փոփոխություն կամ լրացում նախատեսող օրենսդրական ակտերի:»: Նույն դտարկումը վերաբերելի է նաեւ  «Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի 11-րդ հոդվածի վերնագրին: 22. Նախագծի 24-րդ հոդվածի 2-րդ մասում կատարված է սխալ հղում, մասնավորապես՝ «Օրենքի 4-րդ մասի»: Առաջարկում ենք ուղղել Նախագծի 24-րդ հոդվածում կատարված հղումը՝ հիմք ընդունելով «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 17-րդ հոդվածի 4-րդ մասը, այն է՝ «Հղումները կատարվում են հստակ եւ ուղղակի:»: 23. Նախագծի 24-րդ հոդվածի 3-րդ մասում «ենթաօրենսդրական իրավական ակտերն» բառերն առաջարկում ենք փոխարինել «ենթաօրենսդրական նորմատիվ իրավական ակտերն» բառերով՝ հիմք ընդունելով «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքում սահմանված հասկացությունը, ինչպես նաեւ «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 15-րդ հոդվածի 2-րդ մասը: 24. «Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի 1-ին հոդվածում «Հայաստանի Հանրապետության» բառերն առաջարկում ենք գրել «քաղաքացիական» բառից առաջ, ինչպես նաեւ «ՀՕ-110-Ն» հերթական համարը հանել՝ Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի լրիվ անվանման հիշատակումը համապատասխանեցնելով «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 18-րդ հոդվածի 5-րդ մասին՝ «Սահմանադրական օրենք չհանդիսացող օրենսգրքի լրիվ անվանումը հիշատակելիս հետեւյալ հաջորդականությամբ ներառվում են օրենքի ընդունման տարին, ամիսը (տառերով), ամսաթիվը, օրենսգրքի վերնագիրը եւ «օրենսգիրք» բառը, եթե վերնագիրը չի ներառում այն: Սահմանադրական օրենք չհանդիսացող օրենսգրքի կրճատ անվանումը հիշատակելիս նշվում է օրենսգրքի վերնագիրը եւ «օրենսգիրք» բառը, եթե վերնագիրը չի ներառում այն:»:  Հիմք ընդունելով «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 18-րդ հոդվածի 5-րդ մասի պահանջն՝ առաջարկում ենք «Հայաստանի Հանրապետության ընտանեկան օրենսգրքում լրացում կատարելու մասին» օրենքի նախագծի 1-ին հոդվածում Հայաստանի Հանրապետության ընտանեկան օրենսգրքի, «Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգրքում լրացում կատարելու մասին» օրենքի նախագծի 1-ին հոդվածում Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգրքի եւ «Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգրքում լրացում կատարելու մասին» օրենքի նախագծի 1-ին հոդվածում Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգրքի լրիվ անվանումների հիշատակումները նույնպես համապատասխանեցնել սահմանադրական օրենք չհանդիսացող օրենսգրքի լրիվ անվանման հիշատակման կանոնին:  25. «Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի 8-րդ հոդվածի 3-րդ կետով Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 184-րդ հոդվածում լրացվող նոր՝ 4.1-ին մասի համաձայն՝ «Հաշտարարն իրավունք ունի ծանոթանալու գործի նյութերին, ստանալու դրանց պատճենները, գործի նյութերից անելու քաղվածքներ, լուսանկարներ, լուսապատճեններ եւ պատճեններ:»: «Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի 8-րդ հոդվածի 5-րդ կետով Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 184-րդ հոդվածում լրացվող նոր՝ 8-րդ մասի համաձայն՝ «Հաշտարարության մասին» օրենքի 9.1-ին հոդվածով նախատեսված փոխկապակցվածության հիմքերի կամ 9.1-ին հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված հանգամանքների առկայությունը նույն հոդվածի 7-րդ մասով սահմանված կարգով անտեսելու մասին կողմերի որոշման չկայացման դեպքում հաշտարարը պարտավոր է այդ մասին եռօրյա ժամկետում գրավոր տեղեկացնել դատարանին:»: Վերոնշյալ իրավակարգավորումների վերաբերյալ հարկ ենք համարում նշել հետեւյալը. Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 184-րդ հոդվածը վերնագրված է «Հաշտարարության եւ հաշտարարի նշանակումը», մինչդեռ քննարկվող լրացումներում նախատեսված են հաշտարարի իրավունք եւ պարտականությունը: Առաջարկում ենք Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 184-րդ հոդվածի վերնագիրը համապատասխանեցնել բովանդակությանը՝ հիմք ընդունելով «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 14-րդ հոդվածի 8-րդ մասում սահմանված պահանջը, այն է՝ «Հոդվածների վերնագրերը համապատասխանում են հոդվածների բովանդակությանը:»: 26. «Պետական տուրքի մասին» օրենքում լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի վերնագրում «ԼՐԱՑՈՒՄՆԵՐ» բառից հետո առաջարկում ենք լրացնել «ԵՎ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆ» բառով՝ հիմք ընդունելով այն հանգամանքը, որ «Պետական տուրքի մասին» օրենքում լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի 4-րդ հոդվածով կատարվում է փոփոխություն, ինչպես նաեւ «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 12-րդ հոդվածի 1-ին մասը, այն է՝ «Նորմատիվ իրավական ակտը ունենում է վերնագիր, որը համապատասխանում է նորմատիվ իրավական ակտի բովանդակությանը:»: 27. «Պետական տուրքի մասին» օրենքում լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի 2-րդ հոդվածում առաջարկում ենք հստակեցնել հղումը, այն է՝ «20-րդ հոդվածը», հիմք ընդունելով «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 17-րդ հոդվածի 6-րդ մասը՝ «Օրենսդրական ակտերի մասերին հղում կատարելիս նշվում են օրենսդրական ակտի կրճատ անվանումը, ակտի հոդվածի հերթական համարը, իսկ անհրաժեշտության դեպքում` նաեւ հոդվածի մասի համարը, հոդվածի մասի կետի կամ ենթակետի համարը:»: 28. «Պետական տուրքի մասին» օրենքում լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի 4-րդ հոդվածով «Պետական տուրքի մասին» օրենքի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 38.1-ին հոդվածի 1-ին մասի կետերի համարակալումն առաջարկում ենք կատարել արաբական թվանշաններով՝ հիմք ընդունելով «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 14-րդ հոդվածի 7-րդ մասում սահմանված պահանջը՝ «Օրենսդրական ակտի հոդվածները, մասերը եւ կետերը համարակալվում են արաբական թվանշաններով: Հոդվածում ենթակետերը համարակալվում են հայերենի այբուբենի փոքրատառերով: Հոդվածների եւ մասերի համարները տեքստից բաժանվում են միջակետերով, իսկ հոդվածների կետերի համարները` փակագծերով: Հոդվածում ենթակետի` հայերենի այբուբենի փոքրատառերով նշված համարները տեքստից բաժանվում են միջակետով:»: Միաժամանակ նշենք, որ ժամանակի եւ ռեսուրսների սղության գործոններով պայմանավորված՝ բացակայել է Նախագծերի փաթեթը համապարփակ փորձաքննության ենթարկելու հնարավորությունը: Ուստի սույն եզրակացությունը չի բացառում Նախագծերի փաթեթի լրացուցիչ ուսումնասիրության եւ քննարկման արդյունքում նոր դիտողությունների, առաջարկությունների եւ եզրահանգումների ներկայացում: Եզրահանգում Ամփոփելով փորձաքննության արդյունքները՝ կարծում ենք, որ անհրաժեշտ է ապահովել Նախագծերի փաթեթով սահմանված կարգավորումների համապատասխանությունը իրավական որոշակիության եւ համաչափության սկզբունքներին, միմյանց, ինչպես նաեւ «Հաշտարարության մասին», «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքներին:   ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՎ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ  ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՊԵՏԱԻՐԱՎԱԿԱՆ  ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԲԱԺՆԻ ՊԵՏ                            ԶԵՄՖԻՐԱ ՀՈՎԱՍԱՓՅԱՆ Կատարողներ` Կ. Մանուկյան (հեռ.` 011-513-248), Ն. Ներսիսյան (հեռ.` 011-513-248) 29.06.2022թ. ՏԵՂԵԿԱՆՔ Նախագծերի փաթեթին առնչվող այլ օրենքի կամ Ազգային ժողովի որոշման ընդունման անհրաժեշտության բացակայության մասին Նախագծերի փաթեթին առնչվող այլ օրենքի կամ Ազգային ժողովի որոշման ընդունման անհրաժեշտությունը բացակայում է:   ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՎ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ  ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՊԵՏԱԻՐԱՎԱԿԱՆ  ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԲԱԺՆԻ ՊԵՏ                            ԶԵՄՖԻՐԱ ՀՈՎԱՍԱՓՅԱՆ Կատարողներ` Կ. Մանուկյան (հեռ.` 011-513-248), Ն. Ներսիսյան (հեռ.` 011-513-248) 29.06.2022թ. Ֆինանսատնտեսագիտական փորձաքննության արդյունքները Ներկայացված Նախագծերի փաթեթով առաջարկվում է լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարել «Հաշտարարության մասին» օրենքում, Քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում, «Պետական տուրքի մասին» օրենքում, Ընտանեկան օրենսգրքում, Քրեական դատավարության օրենսգրքում եւ Քաղաքացիական օրենսգրքում: Մասնավորապես՝ առաջարկվում է սահմանել,           որ ամուսնալուծության, երեխայի բնակության վայրի որոշման, ալիմենտի (ապրուստավճար) բռնագանձման, ամուսինների ընդհանուր սեփականությունը համարվող գույքի բաժանման, ծնողական իրավունքների իրականացման, երեխայի մերձավոր ազգականների երեխայի հետ շփվելու արգելքները վերացնելու, երեխայի տեսակցության կարգ սահմանելու, ամուսնական պայմանագրի փոփոխման կամ լուծման վերաբերյալ գործերով նախքան դատարան դիմելը հաշտարարության իրականացումը պարտադիր է, բացառությամբ որոշ դեպքերի (բացառությունները եւս սահմանվում են Նախագծով),        որ հաշտարարությունը կարող է իրականացվել առցանց եղանակով` օրենքով նախատեսված դեպքերում,        որ հաշտարարը պարտավոր է պահպանել հաշտարարական գաղտնիքը (գաղտնիքի հրապարակման դեպքերը եւս սահմանվում են Նախագծով),        կողմի հետ հաշտարարի փոխկապակցվածության կամ անաչառության նկատմամբ ողջամիտ կասկած հարուցող հիմքերի բացահայտման կարգը,        պարտադիր հաշտարարության իրականացման առանձնահատկությունները,        հաշտարարի որակավորման եւ արտոնագրման վերաբերյալ դրույթներ,        հաշտարարի կարգապահական պատասխանատվությունը,        մի շարք խմբագրական բնույթի լրացումներ եւ փոփոխություններ: Համաձայն Նախագծերի փաթեթի հիմնավորման` դրա ընդունմամբ ՀՀ պետական բյուջեի եկամուտների էական նվազեցում կամ ծախսերի ավելացում չի նախատեսվում: Նախագիծը ֆինանսատնտեսագիտական հիմնախնդիրներ չի պարունակում: Նախագծի վերաբերյալ դիտողություններ եւ առաջարկություններ չկան: Եզրահանգում Նախագիծը ֆինանսատնտեսագիտական հիմնահարցերի տեսանկյունից լրամշակման կարիք չունի:     ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՎ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՖԻՆԱՆՍԱՏՆՏԵՍԱԳԻՏԱԿԱՆ                                              ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԲԱԺՆԻ ՊԵՏ                                     ԱՐԹՈՒՐ ԹԱՄԱԶՅԱՆ                                        Կատարող՝  առաջատար մասնագետ Անի Գյոզալյան  22.06.2022թ. Սոցիալական փորձաքննության արդյունքները Ըստ հեղինակի, Նախագծերի փաթեթի ընդունման անհրաժեշտությունը պայմանավորված է ՀՀ-ում հաշտարարության ինստիտուտի բարեփոխման, հաշտարարության՝ որպես վեճերի այլընտրանքային միջոցի զարգացման համար օրենսդրական խթաններ նախատեսելու հանգամանքով: 2018 թվականին «Հաշտարարության մասին» Օրենքի ընդունմամբ սահմանվեցին  հաշտարարության իրականացման իրավական հիմքերը: Սակայն իրավակիրառ պրակտիկայի վերլուծության արդյունքում կարող ենք եզրակացնել, որ հաշտարարության ինստիտուտի արդյունավետ գործունեության ապահովման նպատակով անհրաժեշտ է մշակել եւ իրականացնել օրենսդրական բարեփոխումներ: Օրինակ, գործող օրենսդրությամբ սահմանված չէ հաշտարարության առցանց իրականացման հնարավորություն, նախատեսված չեն նաեւ հաշտարարների ինքնակարգավորվող կազմակերպության մարմինների ձեւավորման կարգի եւ լիազորությունների վերաբերյալ հստակ իրավակարգավորումներ, սահմանված չեն հաշտարարությունը խթանող գործիքակազմեր եւ այլն: Նախագծերի փաթեթի ընդունումը պայմանավորված է ՀՀ դատական եւ իրավական բարեփոխումների 2019-2023թթ. ռազմավարական եւ Կառավարության 2021-2026թթ. գործունեության միջոցառումների ծրագրի դրույթների իրագործման անհրաժեշտությամբ: «Հաշտարարության մասին» օրենքում լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելու մասին» օրենքի եւ հարակից օրենքների նախագծերի մշակման նպատակն է հաշտարարության ինստիտուտի՝ որպես վեճերի լուծման այլընտրանքային եղանակի, բարեփոխումը եւ զարգացումը:  Այսպիսով, «Հաշտարարության մասին» օրենքում լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելու մասին» օրենքի նախագծով մասնավորապես առաջարկվում է՝ - Կողմերի փոխադարձ համաձայնության առկայության կամ օրենքով նախատեսված այլ դեպքերում առցանց հաշտարարության իրականացման հնարավորության նախատեսում. - Որոշ ընտանեկան գործերով պարտադիր հաշտարարության նախատեսում: «Հաշտարարության մասին» օրենքում լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի վերաբերյալ ներկայացնում ենք հետեւյալ նկատառումները. 1. Պարտադիր հաշտարարություն նախատեսող ընտանեկան որոշ գործերով /օրինակ՝ ալիմենտ բռնագանձելու վերաբերյալ պահանջ/ Քաղաքացիական դատավարության օրենսգիրքը նախատեսում է արագացված դատաքննության հնարավորություն, նաեւ պետք է հաշվի առնել այն հանգամանքը, որ պարտադիր հաշտարարություն պահանջող գործերի/վեճերի մեծ մասն ուղղակիորեն կամ ոչ ուղղակիորեն շոշափում է  անչափահասի շահերը, ինչի հետեւանքով ավելի քան կարեւոր պայմաններ են հանդիսանում վեճի հնարավոր սեղմ ժամկետներում լուծումը, ինչպես նաեւ հաշտարարի բարձր պրոֆեսիոնալիզմը, մինչդեռ նախատեսվող փոփոխությունների համաձայն հաշտարարի որակավորում կարող է ստանալ բարձրագույն կրթություն /ենթադրվում է ոչ միայն իրավաբանական/ ունեցող 25 տարին լրացած անձը:  2. Կրկին, ելնելով վերոնշյալ այն նկատառումից, որ պարտադիր հաշտարարություն նախատեսող դեպքերի  հիմնական մասը, որպես կանոն, այս կամ այն կերպ կարող են շոշափել անչափահասի շահերը, ինչպես նաեւ համապատասխան կողմի կողմից հաշտարարության գործընթացի ձգձգման հնարավորությունը, առաջարկում ենք նախատեսել պարտադիր հաշտարարության իրականացման գործընթացի առավելագույն ժամկետ/ներ: Եզրահանգում Նախագիծը սոցիալական հիմնահարցերի տեսանկյունից լրամշակման կարիք ունի:   ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՎ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՍՈՑԻԱԼ, ԿՐԹԱԿԱՆ, ԱՌՈՂՋԱՊԱՀԱԿԱՆ  ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԲԱԺՆԻ ՊԵՏ                                          Լ. ՄԱՐԿՈՍՅԱՆ  /011/ 513618 /ներք. 1618/ 28.06.2022թ.