ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՎ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆԸ «Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի (փաստաթղթային կոդ` Կ-693-30.10.2023-ՊԻ-011/0) վերաբերյալ Կառավարության կողմից օրենսդրական նախաձեռնության կարգով ներկայացված «Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարելու մասին» օրենքի նախագիծը (փաստաթղթային կոդ` Կ-693-30.10.2023-ՊԻ-011/0) (այսուհետ` Նախագիծ) մասնագիտական փորձաքննության է ենթարկվել Ազգային ժողովի աշխատակազմի փորձագիտական եւ վերլուծական վարչությունում:  Նախագիծը ենթարկվել է իրավական, ֆինանսատնտեսագիտական, սոցիալական փորձաքննության:  Ստորեւ ներկայացվում է մասնագիտական փորձաքննության եզրակացությունը, ինչպես նաեւ Նախագծին առնչվող այլ օրենքի կամ Ազգային ժողովի որոշման ընդունման անհրաժեշտության բացակայության մասին տեղեկանքը: Իրավական փորձաքննության արդյունքները Նախագծի՝ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության (այսուհետ՝ Սահմանադրություն) եւ օրենքների պահանջներին համապատասխանության տեսանկյունից նշենք հետեւյալը. 1. Նախագծի 1-ին հոդվածով նախատեսվում է Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի (այսուհետ նաեւ՝ Օրենսգիրք) 5-րդ հոդվածում լրացում կատարելու միջոցով առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարանի կայացրած եզրափակիչ դատական ակտ ճանաչել նաեւ լրացուցիչ վճիռը: Ցանկանում ենք նշել, որ առաջին ատյանի դատարանի որոշումները օրենսդրության եւ իրավաբանական գրականության մեջ դասակարգվում են տարբեր հիմքերով՝ ելնելով տարբեր չափանիշներից: Ըստ տվյալ ատյանում վարույթի հետագա ընթացքի վրա ազդեցության՝ որոշումները բաժանվում են երկու տեսակի՝ միջանկյալ որոշումներ,  եզրափակիչ որոշումներ: Նշված դասակարգումն ունի չափազանց մեծ գործնական նշանակություն՝ հաշվի առնելով այն, որ Օրենսգիրքը հետագա շարադրանքում մի շարք դատավարական կանոնների կիրառելիությունը պայմանավորվում է որոշումների եզրափակիչ կամ միջանկյալ բնույթով: Այսպես, տարբեր պահանջներ են ներկայացվում նշված դատական ակտերի բովանդակությանը, հրապարակմանը, սահմանված են օրինական ուժի մեջ մտնելու եւ բողոքարկելու էապես տարբերվող կանոններ, ձեւական եւ բովանդակային առումով այլ են դրանց վերանայման ընթացակարգերը եւ այլն: Վեճն ըստ էության լուծելու համար դատարանը քաղաքացիական դատավարական ձեւի պահանջներին խիստ համապատասխան իրականացված դատավարական գործունեության արդյունքում (դատավարական նորմերի պահանջների պահպանմամբ ու ճիշտ կիրառմամբ) պետք է պարզի վիճող կողմերի իրական հարաբերությունները, տա դրանց իրավաբանական ճիշտ որակումը, գտնի այն նորմը կամ նորմերը, որոնք կարգավորում են տվյալ վիճելի իրավահարաբերությունը, ճիշտ մեկնաբանի (պարզաբանի) վիճելի իրավահարաբերությունը կարգավորող իրավական նորմի (նորմերի) բովանդակությունը, դրանց հիման վրա պարզի կողմերի սուբյեկտիվ իրավունքների եւ պարտականությունների ծագման, փոփոխման կամ դադարման հիմք հանդիսացող հանգամանքների առկայությունը կամ բացակայությունը եւ ըստ էության ճիշտ հետեւություններ անի կողմերի իրավունքների ու պարտականությունների վերաբերյալ՝ դրանք դատավարական օրենքով սահմանված կարգով ձեւակերպելով եզրափակիչ դատական ակտում։ Այսինքն եզրափակիչ դատական ակտը ուղղված է վեճի հանգուցալուծմանը, որը իրականացվում է փաստերի վերհանման եւ նրանց նկատմամբ գործող նորմերի կիրառման միջոցով:  Դատական ակտերը՝ որպես արդարադատություն իրականացնող պետական իրավասու մարմնի իրավակիրառ ակտեր, պետք է համապատասխանեն որոշակի պահանջների։ Օրենսդրությունը եւ դատական պրակտիկան, հաշվի առնելով դատական ակտերի իրավապահպան, իրավակիրառ, կարգավորիչ, նախականխիչ եւ դաստիարակչական բնույթը, ելնելով դրանց հեղինակությունը եւ կայունությունն ապահովելու անհրաժեշտությունից, դատական ակտերին ներկայացնում են որոշակի պահանջներ։ Այսպես եզրափակիչ դատական ակտերի համար պարտադիր են հետեւյալ պահանջները՝   օրինականությունը,  հիմնավորվաությունը,  պատճառաբանվածությունը,  որոշակիությունը,  անպայմանականությունը,  լրիվությունը: Միանշանակ է, որ եզրափակիչ դատական ակտերին ներկայացվող պահանջներից են դրանց լրիվությունը եւ որոշակիությունը։ Դատական ակտը համարվում է լրիվ (սպառիչ), եթե պարունակում է գործի հարուցման եւ քննության ընթացքում գործին մասնակցող անձանց կողմից հայտարարված բոլոր պահանջների պատճառաբանված պատասխանը, ինչպես նաեւ այն հարցերի լուծումը, որոնց դատարանը օրենքի ուղղակի ցուցումով պարտավոր է անդրադառնալ։ Դատավարագիտության մեջ դատական ակտը դիտարկվում է որպես անորոշ, եթե չի պարունակում հստակ, որոշակի պատասխան հայցադիմումով ներկայացված ու գործի քննության ընթացքում հայտարարված պահանջներին եւ օրենքով նախանշված հարցերին։  Որպես դատական ակտի ոչ լրիվության եւ անորոշության առանձին դրսեւորումների վերացման եղանակ՝ գործող օրենսդրությունը նախատեսում է լրացուցիչ վճիռ (որոշում) կայացնելու հնարավորությունը։ Լրացուցիչ վճիռը (որոշումը) դատական ակտ է, որը կայացվում է եզրափակիչ դատական ակտը հրապարակելուց հետո՝ վերջինիս թերությունները վերացնելու եւ լրիվությունն ու որոշակիությունը ապահովելու նպատակով։ Լրացուցիչ դատական ակտը անբաժանելի է տվյալ գործով կայացված հիմնական եզրափակիչ ակտից: Նրանք կոնկրետ գործով կազմում են արդարադատության միասնական ակտ, ինչով էլ պայմանավորված է այն կարգավորումը, համաձայն որի՝  վճռի բեկանման դեպքում լրացուցիչ վճիռը համարվում է բեկանված, եթե այլ բան սահմանված չէ վերադաս դատական ատյանի որոշմամբ.  առաջին ատյանի դատարանը չի կարող լրացուցիչ վճիռ կայացնել այն հարցի կապակցությամբ, որի վերաբերյալ ներկայացվել է բողոք (Օրենսգրքի 196 հոդված, մաս 8-9): Ելնելով վերոգրյալից կարող ենք արձանագրել, որ լրացուցիչ վճիռը ոչ այլ ինչ է քան եզրափակիչ դատական ակտի մաս, որն ուղղված է վերջինիս կատարյալ դարձնելուն, նրա որոշակիությունն ու լրիվությունն ապահովելուն եւ չի կարող դիտարկվել որպես առաձին եզրափակիչ դատական ակտ: Հետեւաբար առաջարկում ենք Նախագծի 1-ին հոդվածի 1-ին կետով նախատեսվող լրացումը հանել: 2. Նախագծի 2-րդ հոդվածով նախատեսվող Օրենսգրքում նոր խմբագրությամբ շարադրվող 17-րդ հոդվածի 9-րդ մասի համաձայն. «Դատական վարույթը կամ դրա մի մասը դատարանի որոշմամբ դռնփակ անցկացնելու դեպքում տվյալ գործի հետագա քննությունն այլ դատական ատյաններում կատարվում է դռնփակ, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ դատարանը իր նախաձեռնությամբ կամ կողմի միջնորդությամբ որոշում է կայացնում գործի քննությունը դռնբաց իրականացնելու վերաբերյալ:»:  Դատական վարույթը դռնփակ դատական նիստում անցկացնելու վերաբերյալ դատարանը կայացնում է որոշում այն պարագայում, երբ առկա են Օրենսգրքի 17-րդ հոդվածի 2-րդ մասով նախատեսված հիմքերը, այն է՝ դատավարության մասնակիցների մասնավոր կյանքի, ներառյալ՝ առեւտրային գաղտնիքի, անչափահասների կամ արդարադատության շահերի, ինչպես նաեւ պետական անվտանգության, հասարակական կարգի կամ բարոյականության պաշտպանության նպատակները, որոնք քաղաքացիական դատավարության հրապարակայնության սկզբունքից շեղումները համարում են օրինական՝ ելնելով այդ արժեքների պաշտպանման անհրաժեշտությունից, որոնք չեն կարող ապահովվել դատական վարույթը դռնբաց դատական նիստում անցկացվելու դեպքում: Այլ դատական ատյաններում այդ որոշումից տարբերվող որոշում կայացնելը՝ կարող է խնդրահարույց լինել այն հիմքով, որ մի դատական ատյանի կողմից, առանց պատճառաբանության, կարող է կասկածի տակ դրվել մեկ այլ դատարանի կողմից քաղաքացիական դատավարության հրապարակայնության սկզբունքի պահպանումը: Եթե դատարանի կողմից որոշակի հանգամանքներ գնահատվել են որպես Օրենսգրքի 17-րդ հոդվածի 2-րդ մասի գործողության համար անհրաժեշտ իրավաբանական փաստեր, ապա դրանք այդպիսին կարող են դադարել լինել ոչ թե մեկ այլ դատարանի կողմից այդ որոշմանը հակասող որոշման ընդունմամբ, այլ միայն դատարանի այդ որոշման բողոքարկման արդյունքում կայացված որոշմամբ: 3. Նախագծի 3-րդ հոդվածով Օրենսգրքի 26-րդ հոդվածը շարադրվում է նոր խմբագրությամբ, որի 4-րդ մասի համաձայն՝ «4. Սույն հոդվածի 2-րդ եւ 3-րդ մասերով նախատեսված դեպքերում, դատավորը ենթակայության հարցի որոշման համար գործը Վճռաբեկ դատարան ուղարկելու մասին կայացված որոշումը ուղարկում է գործին մասնակցող անձանց, ովքեր այն ստանալու պահից եռօրյա ժամկետում կարող են գործի ենթակայության վերաբերյալ դիրքորոշում ներկայացնել Վճռաբեկ դատարան:»: Հարկ ենք համարում նշել, որ Նախագծի 3-րդ հոդվածով նոր խմբագրությամբ շարադրվող 26-րդ հոդվածի 2-րդ եւ 3-րդ մասերում նախատեսված են համապատասխանաբար դատարանի վարչական դատարանից վերահասցեագրված հայցադիմումը Վճռաբեկ դատարանին ուղարկելու մասին եւ հակակոռուպցիոն դատարանի դատարանից ըստ ենթակայության ստացած գործը Վճռաբեկ դատարանին ուղարկելու վերաբերյալ իրավադրույթներ, որոնց ենթակայության վերաբերյալ գործին մասնակցող անձանց հնարավորություն է ընձեռվում դիրքորոշում ներկայացնել Վճռաբեկ դատարան: Միեւնույն ժամանակ, Նախագծի 3-րդ հոդվածով նոր խմբագրությամբ շարադրվող 26-րդ հոդվածի 1-ին մասում սահմանված իրավադրույթի համաձայն՝ գործն ըստ տարածքային ընդդատության կամ սնանկության դատարանից ըստ ենթակայության ստացած դատարանը գործը Վճռաբեկ քաղաքացիական պալատին ուղարկելու դեպքերում Վճռաբեկ քաղաքացիական պալատին ուղարկելու մասին կայացված որոշումը գործին մասնակցող անձանց ուղարկելու եւ գործի ենթակայության վերաբերյալ նրանց կողմից դիրքորոշում ներկայացնելու մասին Նախագծում իրավակարգավորում չի նախատեսվում: Հետեւաբար հասկանալի չէ՝ ինչով է պայմանավորված միայն դատարանի վարչական դատարանից վերահասցեագրված հայցադիմումը եւ հակակոռուպցիոն դատարանի դատարանից ըստ ենթակայության ստացած գործը Վճռաբեկ դատարանին ուղարկելու դեպքերում գործին մասնակցող անձանց կողմից դիրքորոշում ներկայացնելու հնարավորության ընձեռումը: Հիմք ընդունելով վերոգրյալն՝ առաջարկում ենք վերանայել Նախագծի 3-րդ հոդվածով նոր խմբագրությամբ շարադրվող 26-րդ հոդվածի 4-րդ մասում նախատեսված իրավադրույթը: 4. Նախագծի 3-րդ հոդվածով նախատեսվող Օրենսգրքում նոր խմբագրությամբ շարադրվող 26-րդ հոդվածի 8-րդ մասում առաջարկում ենք ապահովել նորմի շարադրման հստակությունը: Սահմանադրության 1-ին հոդվածով ամրագրված իրավական պետության կարեւորագույն հատկանիշներից է իրավունքի գերակայությունը, որի ապահովման գլխավոր պահանջներից է իրավական որոշակիության սկզբունքը: Անդրադառնալով այդ սկզբունքի բացահայտմանը՝ Սահմանադրական դատարանը իր` 2014 թվականի դեկտեմբերի 2-ի ՍԴՈ-1176 որոշման մեջ Այն ենթադրում է, որ օրենսդրության մեջ օգտագործվող հասկացությունները պետք է լինեն հստակ, որոշակի եւ չհանգեցնեն տարաբնույթ մեկնաբանությունների կամ շփոթության: Նախագծի 3-րդ հոդվածով նախատեսվող Օրենսգրքում նոր խմբագրությամբ շարադրվող 26-րդ հոդվածի 8-րդ մասը, ձեւակերպված լինելով հետեւյալ կերպ՝ «Սույն հոդվածի 6-րդ մասով նախատեսված որոշումն ընդունվում է նիստին ներկա անձանց ընդհանուր թվի ձայների մեծամասնությամբ: Քվեարկելիս ձեռնպահ մնալ չի թույլատրվում: Որոշմանը կողմ քվեարկած դատավորների մեծամասնությունը կազմում է որոշման նախագիծը:», առաջացնում է շփոթ այն հարցի վերաբերյալ, թե որոշման նախագիծը կազմում են ընդհանուր դատավորների թվից որոշմանը կողմ քվեարկած բոլոր դատավորները, թե կողմ քվեարկած դատավորների մեծամասնությունը: Ուստի Նախագծի 3-րդ հոդվածով նախատեսվող Օրենսգրքում նոր խմբագրությամբ շարադրվող 26-րդ հոդվածի 8-րդ մասում առաջարկում ենք ապահովել նորմի շարադրման հստակությունը եւ միանշանակությունը: 5. Առաջարկում ենք լրամշակել Նախագծի 4-րդ հոդվածի 1-ին կետով նախատեսվող Օրենսգրքի 27-րդ հոդվածի 6-րդ մասի նոր խմբագրությունը, քանի որ վերջինս, շարադրված լինելով հետեւյալ կերպ՝ «Վճռաբեկ դատարանում վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելու, վճռաբեկ բողոքը վերադարձնելու, վճռաբեկ բողոքի ընդունումը մերժելու, վճռաբեկ բողոքն առանց քննության թողնելու հարցը լուծվում է նիստին ներկա դատավորների ձայների ընդհանուր թվի մեծամասնությամբ, իսկ վճռաբեկ բողոքը քննվում է Վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական պալատի, իսկ հակակոռուպցիոն պալատում՝ հակակոռուպցիոն քաղաքացիական գործերի քննության դատական կազմի դատավորների ընդհանուր թվի մեծամասնությամբ:» նախատեսում է որոշակի հարցերի լուծում նիստի շրջանակում, սակայն այդ նիստի կազմակերպման, իրավազոր լինելու եւ այլ ընթացակարգային հարցերի վերաբերյալ կարգավորումներ չի նախատեսում:  Միաժամանակ առաջարկում ենք Նախագծի 4-րդ հոդվածի 1-ին կետով նախատեսվող Օրենսգրքի 27-րդ հոդվածի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 6-րդ մասում «ընդհանուր թվի» բառերից հետո ավելացնել «ձայների» բառը՝ շարադրանքի հստակությունն ապահովելու նպատակով: 6. Նախագծի 4-րդ հոդվածի 2-րդ կետով նախատեսվող Օրենսգրքի 27-րդ հոդվածի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 11-րդ մասի համաձայն՝ «Հատուկ կարծիքը հրապարակվում է դատական ակտի հրապարակումից հետո յոթնօրյա ժամկետում:»: Գործող կարգավորմամբ հատուկ կարծիքը հրապարակվում է դատական ակտի հետ մեկտեղ: Նախագծի հիմնավորմամբ նման փոփոխության անհրաժեշտությունը կայանում է նրանում, որ հատուկ կարծիքը տրամադրվում է դատական ակտի վերաբերյալ եւ մինչեւ դատական ակտի հրապարակումը հատուկ կարծիք տրամադրող դատավորը ամբողջապես ծանոթ չի լինում դատական ակտի բովանդակությանը, որի վերաբերյալ պետք է տրամադրի հատուկ կարծիք: Չհանամաձայնելով այս պնդման հետ՝ ցանկանում ենք նշել, որ Օրենսգրքի 27-րդ հոդվածի 7-րդ մասի համաձայն՝ «Կոլեգիալ կազմով որոշումներն ընդունվում են դատական կազմի դատավորների ընդհանուր թվի ձայների մեծամասնությամբ:»: Նույն հոդվածի 9-րդ մասի համաձայն՝ «Մեծամասնության կարծիքին չհամաձայնվող դատավորի հատուկ կարծիք ունենալու մասին նրա ստորագրությամբ նշում է կատարվում դատական ակտում: Հատուկ կարծիքն այն ներկայացրած դատավորի ստորագրությամբ կցվում է դատական ակտին։»: Ընդ որում, հատուկ կարծիքը կարող է վերաբերել ինչպես դատական ակտի պատճառաբանական, այնպես էլ եզրափակիչ մասին: Այս նորմերի համակարգային վերլուծությունն հնարավորություն է տալիս արձանագրել, որ կոլեգիալ կազմում գործը քննող յուրաքանչյուր դատավոր, գործը քննելով անմիջականության սկզբունքի պահպանմամբ անձամբ, ունի որոշակի դիրքորոշում գործի ելքի վերաբերյալ: Յուրաքանչյուր դատավորի կողմից իր դիրքորոշումը ներկայացնելուց հետո գործի ելքի վերաբերյալ վերջնական որոշումը կայացվում է դատական կազմի դատավորների ընդհանուր թվի ձայների մեծամասնությամբ, սակայն մինչ քվեարկությանը մասնակցելը յուրաքանչյուր դատավորի արդեն հայտնի այն որոշման բովանդակությունը, որին կողմ կամ դեմ են նրանք պատրաստվում քվեարկել՝ ելնելով իրենց ներքին համոզմունքից: Ուստի տվյալ պարագայում Նախագծի հիմնավորմամբ ներկայացված պատճառաբանությամբ հատուկ կարծիքի հրապարակման ժամկետը երկարաձգելը ոչ միայն հիմնավոր չէ, այլ նաեւ կասկածի տակ է դնում կոլեգիալ կազմով կայացված որոշման օրինականությունը, քանզի Նախագծի հիմնավորմամբ առաջ է քաշվում այն վարկածը, որ կոլեգիալ կազմում հատուկ կարծիք տրամադրող դատավորը ծանոթ չէ այն որոշան բովադակությանը, որին դեմ է քվեարկել: 7. Նախագծում միեւնույն միտքը միեւնույն ձեւակերպումներով արտահայտելու նպատակով Նախագծի 6-րդ հոդվածով Օրենսգրքի 37-րդ հոդվածում լրացվող նոր՝ 1.1-ին մասում կիրառված «սույն Օրենսգրքով» բառերն առաջարկում ենք փոխարինել «սույն օրենսգրքով» բառերով՝ հիմք ընդունելով «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 15-րդ հոդվածի 2-րդ մասում սահմանված իրավադրույթը, այն է. «Նորմատիվ իրավական ակտում միեւնույն միտքն արտահայտելիս կիրառվում են միեւնույն բառերը, տերմինները կամ բառակապակցությունները` որոշակի հերթականությամբ:»: Նույն դիտարկումը վերաբերելի է նաեւ Նախագծի 19-րդ հոդվածում, 20-րդ հոդվածի 5-րդ կետում, 26-րդ հոդվածի 2-րդ կետի «ա» ենթակետում, 28-րդ հոդվածի 2-րդ եւ 4-րդ կետերում համապատասխան հոլովաձեւերով կիրառված «սույն Օրենսգիրք» ձեւակերպումներին: Նախագծի 26-րդ հոդվածի 1-ին կետի «ա» ենթակետում նախատեսվում է Օրենսգրքի 152-րդ հոդվածի 5-րդ մասում «սույն  Օրենսգրքի» բառերը փոխարինել «սույն հոդվածի» բառերով: Հարկ ենք համարում նշել, որ Օրենսգրքի 152-րդ հոդվածի 5-րդ մասում կիրառված է «սույն օրենսգրքի» ձեւակերպումը: Հետեւաբար առաջարկում ենք Նախագծի 26-րդ հոդվածի 1-ին կետի «ա» ենթակետում «սույն Օրենսգրքի» ձեւակերպումը եւս համապատասխանեցնել Օրենսգրքում կիրառված ձեւին:  8. Նախագծի 7-րդ հոդվածի 1-ին կետով նախատեսվող Օրենսգրքի 38-րդ հոդվածի 3-րդ մասում նոր լրացվող նախադասությունը ունի Օրենսգրքի 94-րդ հոդվածի հետ համապատասխանության խնդիր: Օրենսգրքի 94-րդ հոդվածի 4-րդ մասի համաձայն դատական ծանուցագիրը  1) ուղարկվում է պատվիրված նամակով` հանձնման մասին ծանուցմամբ. 2) հանձնվում է առձեռն. 3) ուղարկվում է էլեկտրոնային հաղորդակցության միջոցով՝ սույն օրենսգրքի 97-րդ հոդվածով սահմանված կարգով: Օրենսգրքի 38-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն՝ եթե առաջին ատյանի դատարանը գտնում է, որ դատական ակտը կարող է անխուսափելիորեն ազդել որոշակի անձանց իրավունքների եւ պարտականությունների վրա, ապա ծանուցում է տվյալ անձանց` որպես վեճի առարկայի նկատմամբ ինքնուրույն պահանջներ չներկայացնող երրորդ անձ ներգրավվելու նրանց իրավունքի եւ դրա իրականացման կարգի վերաբերյալ: Նախագծի 7-րդ հոդվածի 1-ին կետով նախատեսվող Օրենսգրքի 38-րդ հոդվածի 3-րդ մասում նոր լրացվող նախադասությունը, շարադրված լինելով հետեւյալ կերպ՝ «Եթե հասցեատիրոջը ուղարկված ծանուցումը վերադարձվում է դատարան կամ որեւէ այլ պատճառով հասցեատերը այն չի ստանում, ապա ծանուցումը իրականացվում է սույն օրենսգրքի 95-րդ հոդվածի սահմանված կարգով», սահմանում է, որ ծանուցումը հասցեատիրոջը չհասնելու դեպքում է միայն ծանուցագիրն ուղարկվում պատվիրված նամակով՝ չկարգավորված թողնելով ծանուցման սկզբնական եղանակը: Ելնելով այն հանգամանքից, որ ծանուցման հասցեատերը այս դեպքում դեռեւս չունի դատավարական կարգավիճակ եւ ծանուցումը չի կարող իրականացվել նաեւ Օրենսգրքի 94-րդ հոդվածի 4-րդ մասի 2-րդ եւ 3-րդ կետերով նախատեսված եղանակներով, անհասկանալի է, թե Նախագիծը ծանուցման ինչ եղանակի ոչ արդյունավետ լինելու դեպքում է նախատեսում ծանուցումը պատվիրված նամակի միջոցով ուղարկելու ընթացակարգը: Ուստի առաջարկում ենք նշված դիտարկման հիման վրա համապատասխանեցնել Նախագծի 7-րդ հոդվածի 1-ին կետով նախատեսվող Օրենսգրքի 38-րդ հոդվածի 3-րդ մասում նոր լրացվող նախադասությունը Օրենսգրքի 94-րդ հոդվածով նախատեսվող կարգավորումներին: 9. Նախագծի 12-րդ հոդվածով նախատեսվող Օրենսգրքի 97-րդ հոդվածում լրացվող նոր 4.1-ին մասից առաջարկում ենք հանել «Այդ դեպքում նշված հեռախոսահամարին ուղարկված կամ հաղորդած ցանկացած տեղեկություն համարվում է ընդունված կամ ստացված հասցեատիրոջ կողմից:» նախադասությունը, քանզի Օրենսգրքի 97-րդ հոդվածի 3-րդ մասը նախատեսում է, որ «Սույն հոդվածի 1-ին եւ 2-րդ մասերով նախատեսված մարմինները եւ անձինք կրում են իրենց պաշտոնական էլեկտրոնային փոստին կամ իրենց կողմից տրամադրված էլեկտրոնային հաղորդակցության միջոցներին ուղարկված դատական ծանուցագիրը չկարդալու անբարենպաստ հետեւանքները:»: Այսինքն մեր կողմից նշված նախադասությունը բովանդակային առումով արդեն իսկ ներառված է Օրենսգրքի 97-րդ հոդվածի 3-րդ մասում, քանի որ էլեկտրոնային հաղորդակցության միջոց, այն է՝ հեռախոսահամար տրամադրած անձի հեռախոսահամարին ուղարկված դատական ցանկացած ծանուցագիր համարվում է հասցեատիրոջ կողմից ընդունված կամ ստացված եւ հասցեատերը ինքն է կրում ծանուցագիրը չկարդալու անբարենպաստ հետեւանքները: Ուստի առաջարկում ենք անհարկի կրկնությունից խուսափելու նպատակով Նախագծի 12-րդ հոդվածով նախատեսվող Օրենսգրքի 97-րդ հոդվածում լրացվող նոր 4.1-ին մասից «Այդ դեպքում նշված հեռախոսահամարին ուղարկված կամ հաղորդած ցանկացած տեղեկություն համարվում է ընդունված կամ ստացված հասցեատիրոջ կողմից:» նախադասությունը հանել: 10. Նախագծի 15-րդ հոդվածով նախատեսվող Օրենսգրքի 108-րդ հոդվածում նոր խմբագրությամբ շարադրվող 1-ին մասում «Նման պահանջից հրաժարվելու կամ այդ կարգը չպահպանելու դեպքում դատական ծախսերի հատուցման հարցը համարվում է լուծված» նախադասության ներառումը գտնում ենք, որ նպատակահարմար չէ: Օրենսգրքի 101-րդ հոդվածի համաձայն՝ Դատական ծախսերը կազմված են պետական տուրքից եւ գործի քննության հետ կապված այլ ծախսերից։ Օրենսգրքի 109-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն՝ «Գործին մասնակցող անձը, որի դեմ կայացվել է եզրափակիչ դատական ակտ, կրում է Հայաստանի Հանրապետության կողմից վկաներին, փորձագետներին, մասնագետներին եւ թարգմանիչներին վճարված գումարների հատուցման պարտականությունը, ինչպես նաեւ դատարանի եւ գործին մասնակցող անձանց կրած դատական ծախսերի հատուցման պարտականությունն այնքանով, որքանով դրանք անհրաժեշտ են եղել դատական պաշտպանության իրավունքի արդյունավետ իրականացման համար։ Վերոգրյալից կարող ենք եզրակացնել, որ դատական ծախսերի հատուցման հարցը լուծվում է միայն գործը ըստ էության լուծող եզրափակիչ դատական ակտով, որտեղ հաշվի են առնվում ոչ միայն կողմերի ներկայացված դատական ծախսերի հատուցման պահանջները, այլ նաեւ դատարանի կողմից կատարված ծախսերը: Ուստի Նախագծի 15-րդ հոդվածով նախատեսվող Օրենսգրքի 108-րդ հոդվածում նոր խմբագրությամբ շարադրվող 1-ին մասի 2-րդ նախադասությունը առաջարկում ենք հանել՝ հիմք ընդունելով այն հանգամանքը, որ դատական ծախսերի հատուցման հարցը լուծվում է եզրափակիչ դատական ակտով եւ ոչ թե օրենքի ուժով: 11. Նախագծի 16-րդ հոդվածով նախատեսվում է Օրենսգրքի 109-րդ հոդվածում լրացնել նոր՝ 8-րդ մաս: Հարկ ենք համարում նշել, որ «Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում լրացումներ եւ փոփոխություն կատարելու մասին» 2023 թվականի հունիսի 26-ի ՀՕ-226-Ն օրենքի 1-ին հոդվածով Օրենսգրքի 109-րդ հոդվածում լրացվել է նոր՝ 8-րդ մաս, որն ուժի մեջ է մտնում գումարի բռնագանձման պահանջով կարգադրություն արձակելու վերաբերյալ դիմումը նոտարին էլեկտրոնային եղանակով ներկայացնելու համար անհրաժեշտ էլեկտրոնային համակարգի գործարկման վերաբերյալ նոտարական պալատի հայտարարության հրապարակմանը հաջորդող տասներորդ օրվանից: «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 14-րդ հոդվածի 11-րդ մասում սահմանված կանոնի համաձայն. «Նորմատիվ իրավական ակտի բաժինների, գլուխների, հոդվածների, մասերի, կետերի, ենթակետերի կամ պարբերությունների միջեւ համապատասխանաբար նոր բաժին, գլուխ, հոդված, մաս, կետ, ենթակետ կամ պարբերություն կարող է լրացվել միայն լրացուցիչ համարով:»:  Հիմք ընդունելով վերոգրյալն՝ առաջարկում ենք Նախագծի 16-րդ հոդվածով Օրենսգրքի 109-րդ հոդվածում կատարվող լրացումը կատարել լրացուցիչ համարով: 12. Նախագծի 18-րդ հոդվածի 2-րդ կետով Օրենսգրքի 118-րդ հոդվածում լրացվող նոր՝ 3-րդ մասի համաձայն. «3. Դատարանը բացառիկ դեպքերում որոշմամբ կարող է իր նախաձեռնությամբ ոչ ավելի, քան երեք օրով երկարաձգել միջնորդության քննության եւ լուծման, առանձին դատավարական գործողության կատարման դատավարական ժամկետը:»: Վերոնշյալ իրավակարգավորումը դատարանին հնարավորություն է տալիս իր նախաձեռնությամբ երկարաձգել միջնորդության քննության եւ լուծման, առանձին դատավարական գործողության կատարման դատավարական ժամկետը բացառիկ դեպքերում: Մինչդեռ սույն դրույթը չի բացահայտում բացառիկ դեպքերի բովանդակությունը եւ կարող է հանգեցնել տարաբնույթ մեկնաբանման, ինչը կարող է խնդրահարույց լինել իրավական որոշակիության տեսանկյունից: Հետեւաբար առաջարկում ենք դատարանի նախաձեռնությամբ միջնորդության քննության եւ լուծման, առանձին դատավարական գործողության կատարման դատավարական ժամկետը երկարաձգելու բացառիկ դեպքերի շրջանակը սահմանել Օրենսգրքում, որպեսզի հասցեատեր սուբյեկտները կարողանան դրսեւորել համապատասխան վարքագիծ: Սույն առաջարկը կբացառի նաեւ բացառիկ դեպքերի լայն մեկնաբանման հնարավորությունը: 13. Նախագծի 20-րդ հոդվածի 1-ին կետով նախատեսվող Օրենսգրքի 127-րդ հոդածում կատարվող փոփոխությունը առաջարկում ենք հանել, քանի որ նախատեսվող փոփոխության կատարման արդյունքում Օրենսգրքի 127-րդ հոդվածի 1-ին մասի 10-րդ կետը կունենա հետեւյալ տեսքը՝ «( ) հակընդդեմ հայցադիմումը չի համապատասխանում սույն օրենսգրքի 140-րդ հոդվածի 1-ին եւ 3-րդ մասով սահմանված պահանջներին կամ ներկայացվել է սույն օրենսգրքով սահմանված ժամկետի խախտմամբ.»: Ցանկանում ենք նշել, որ Օրենսգրքի 140-րդ հոդվածի 1-ին մասը, ձեւակերպված լինելով հետեւյալ կերպ՝ «Պատասխանողն իրավունք ունի մինչեւ ապացուցման պարտականությունը բաշխելու մասին որոշում կայացնելը հակընդդեմ հայց ներկայացնել ընդդեմ հայցվորի` սկզբնական հայցի հետ համատեղ քննելու համար:» իրենից ներկայացնում է հակընդդեմ հայց ներկայացնելու համար դատավարական ժամկետ սահմանող նորմ: Օրենսգրքի 127-րդ հոդվածի 1-ին մասի 10-րդ կետում որպես հայցադիմումի վերադարձման հիմք արդեն իսկ նախատեսված է հակընդդեմ հայցադիմում ներակայացնելու համար սահմանված դատավարական ժամկետի խախտումը: Այդ ժամկետը ինքնին բացահայտվում է Օրենսգրքի 140-րդ հոդվածի 1-ին մասի միջոցով: Ուստի կարող ենք եզրակացնել, որ Նախագծի 20-րդ հոդվածի 1-ին կետով նախատեսվող Օրենսգրքի 127-րդ հոդածում փոփոխությունը այլեւս նպատակահարմար չէ եւ կհանգեցնի անտեղի կրկնության: 14. Նախագծի 20-րդ հոդվածի 3-րդ կետով նախատեսվում է Օրենսգրքի 127-րդ հոդվածի 4-րդ մասը շարադրել հետեւյալ բովանդակությամբ՝ «Կրկին ներկայացված հայցադիմումում նույն խախտումները վերացնելու համար նոր ժամկետ չի տրվում՝ բացառությամբ այն դեպքերի, երբ այդ խախտումները վերացնելու հնարավորությունից հայցվորը զրկված էր իր կամքից անկախ պատճառներով:»: Ցանկանում ենք նշել, որ ո՛չ Օրենսգրքով, ո՛չ Նախագծով չի սահմանվում կարգավորում վերադարձնելու մասին որոշում կայացնելուց հետո հայցադիմումը նույն խախտումներով դատարան կրկին ներկայացվելու դեպքում կայացվող որոշման մասին, քանզի Նախագծով միայն նշվում է դրանք վերացնելու նոր ժամկետ չտրամադրելու մասին, բայց չեն սահմանվում կարգավորումներ այդ հայցադիմումի «դատավարական ճակատագրի» վերաբերյալ: Առաջարկվում ենք նշված դիտարկման հիման վրա սահմանել համապատասխան կարգավորումները՝ խուսափելով օրենսդրական բացերից: 15. Նախագծի 22-րդ հոդվածով Օրենսգրքի 130-րդ հոդվածը լրացվում է նոր՝ 3-րդ մասով, որի համաձայն. «3. Հայցի ապահովման միջոց կիրառելու մասին միջնորդությունը հայցադիմումը վարույթ ընդունելու մասին որոշումը կայացնելուց հետո ներկայացվելու եւ դատարանի կողմից բավարարվելու դեպքում՝ հայցի ապահովման միջոց կիրառելու կամ հայցի ապահովման միջոց կիրառելու վերաբերյալ միջնորդությունը մասնակի բավարարելու մասին դատարանի որոշումը ուղարկվում է պատասխանողին եւ գործին մասնակցող այլ անձանց հայցի ապահովման մասին դատարանի որոշումը կատարելուց հետո՝ եռօրյա ժամկետում:»: Հարկ ենք համարում նշել, որ Օրենսգրքի 130-րդ հոդվածում սահմանված է հայցի ապահովման միջոց կիրառելու մասին միջնորդության ներկայացմանը եւ բովանդակությանը վերաբերող իրավադրույթներ: Մինչդեռ Նախագծի 22-րդ հոդվածով Օրենսգրքի 130-րդ հոդվածում կատարվող լրացումը վերաբերում է հայցի ապահովման միջոց կիրառելու կամ հայցի ապահովման միջոց կիրառելու վերաբերյալ միջնորդությունը մասնակի բավարարելու մասին դատարանի որոշումը պատասխանողին եւ գործին մասնակցող այլ անձանց ուղարկելու ժամկետին: Օրենսգրքի 131-րդ հոդվածում նախատեսված է հայցի ապահովման միջոց կիրառելու մասին միջնորդությունը քննարկելու կարգը, որի 5-րդ մասի համաձայն. «Հայցի ապահովման միջոց կիրառելու վերաբերյալ միջնորդության կապակցությամբ դատարանի որոշումը ոչ ուշ, քան այն կայացնելու հաջորդ օրն ուղարկվում է միջնորդությունը ներկայացրած անձին:»: Հիմք ընդունելով վերոգրյալն՝ առաջարկում ենք Նախագծի 22-րդ հոդվածով Օրենսգրքի 130-րդ հոդվածում կատարվող լրացումը կատարել ոչ թե հայցի ապահովման միջոց կիրառելու միջնորդության ներկայացմանը եւ բովանդակությանը վերաբերող Օրենսգրքի 130-րդ հոդվածում, այլ հայցի ապահովման միջոց կիրառելու մասին միջնորդությունը քննարկելու կարգին վերաբերող 131-րդ հոդվածում՝ հաշվի առնելով նաեւ Օրենսգրքի 131-րդ հոդվածի 5-րդ մասում սահմանված իրավադրույթը: 16. Նախագծի 23-րդ հոդվածով Օրենսգրքի 134-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 1-ին կետում նախատեսվում է «բացակայում են» բառերից հետո լրացնել «կամ վերացել են» բառերը: Օրենսգրքի 134-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 1-ին կետում սահմանված է. «2. Հայցի ապահովման միջոցը կարող է լրիվ կամ մասնակի վերացվել, եթե՝ 1) բացակայում են սույն օրենսգրքի հայցի ապահովման միջոց կիրառելու հիմքերը. ( )»: Նախագծի 23-րդ հոդվածով կատարվող լրացման վերաբերյալ հարկ ենք համարում նշել, որ «բացակայում են» եզրույթը, կարծում ենք՝ ներառում է նաեւ հայցի ապահովման միջոց կիրառելու հիմքերի նաեւ վերացվելու դեպքերը: Հայցի ապահովման միջոց կիրառելու հիմքերը վերացվելու դեպքերում փաստացի հայցի ապահովման միջոց կիրառելու հիմքերը բացակայում են: Հետեւաբար, կարծում ենք՝ Նախագծի 23-րդ հոդվածով կատարվող լրացման անհրաժեշտությունը բացակայում է:  17. Նախագծի 27-րդ հոդվածով նախատեսվող Օրենսգրքի 153-րդ հոդվածի 3-րդ մասի 2-րդ նախադասությունը, ունենալով հետեւյալ տեսքը՝ «Տուգանք կիրառելիս կամ գործին մասնակցող անձին դատական նիստերի դահլիճից հեռացնելիս արտահայտվելու իրավունք չտրամադրելը դատարանը պետք է հնարավորության դեպքում պատճառաբանի այդ անձի ներկայությամբ կամ այդ անձի բացակայությամբ:», կարող է առաջացնել շփոթ այն մասին, որ արտահայտվելու իրավունք չտրամադրելը դատարանի կողմից պետք է պատճառաբանվի միայն հնարավորության առկայության դեպքում: Ուստի առաջարկում ենք կատարել շարադասական շտկում եւ նախադասությունը ձեւակերպել հետեւյալ տեսքով՝ «Տուգանք կիրառելիս կամ գործին մասնակցող անձին դատական նիստերի դահլիճից հեռացնելիս արտահայտվելու իրավունք չտրամադրելը դատարանը պետք է պատճառաբանի այդ անձի ներկայությամբ, եթե առկա է դրա հնարավորությունը, կամ այդ անձի բացակայությամբ:»՝ ապահովելով նորմի ընկալման միանշանակությունը: 18. Նախագծի 28-րդ հոդվածի 3-րդ կետով նախատեսվող Օրենսգրքի 156-րդ հոդվածի 1-ին մասի 11-րդ կետում նախատեսվող լրացումը առաջարկում ենք կատարել նույն հոդվածի 2-րդ մասում, քանզի Օրենսգրքի 156-րդ հոդվածի 1-ին մասը նվիրված է դատական նիստի հետաձգման հիմքերի սահմանմանը, իսկ Նախագծի 28-րդ հոդվածի 3-րդ կետով նախատեսվող Օրենսգրքի 156-րդ հոդվածի 1-ին մասի 11-րդ կետում նախատեսվող լրացումը իր էությամբ դատական նիստի հետաձգման կարգին վերաբերող կարգավորում է, որն առավել նպատակահարմար է կատարել Օրենսգրքի 156-րդ հոդվածի 2-րդ մասում: 19. Նախագծի 32-րդ հոդվածի 1-ին կետով նախատեսվող Օրենսգրքի 168-րդ հոդվածում նոր լրացվող 2.1-ին մասով նախատեսվում է գործին մասնակցող անձի կամ նրա ներկայացուցչի դատական նիստին չներկայանալու պարագայում կատարել Օրենսգրքի 168-րդ հոդվածի 2-րդ մասով նախատեսված գործողությունները, ապա երեք օրվա ընթացքում գործին մասնակցող անձանց ծանուցել այդ մասին: Ցանկանում ենք նշել, որ այս կարգավորումը կարող է առաջացնել պրակտիկ խնդիրներ, քանզի Օրենսգրքի 168-րդ հոդվածի 2-րդ մասով նախատեսվում են այնպիսի գործողություններ, ինչպիսիք են գործին մասնակցող անձանց միջեւ հայցային վաղեմություն կիրառելու վերաբերյալ միջնորդության լուծման համար նշանակություն ունեցող փաստերի ապացուցման պարտականությունը բաշխելը, գործին մասնակցող անձանց հետ նրանց կողմից ապացույցներ ներկայացնելու համար ժամկետ տրամադրելու հարցը քննարկելը եւ անհրաժեշտության դեպքում ապացույցների ներկայացման ժամկետ սահմանելը, որոնք կարող են իրականացվել միայն գործին մասնակցող անձի մասնակցությամբ: Ուստի Նախագծի 32-րդ հոդվածի 1-ին կետով նախատեսվող Օրենսգրքի 168-րդ հոդվածում նոր լրացվող 2.1-ին մասը ունի որոշակիության խնդիր, քանզի հասկանալի չէ՝ ինչպես են գործին մասնակցող անձի բացակայության պայմաններում կատարվելու նրա մասնակցությունը ենթադրող գործողությունները: Ուստի առաջարկում ենք կատարված դիտարկման հիման վրա կատարել համապատասխան լրամշակումը: 20. Նախագծի 32-րդ հոդվածի 2-րդ կետով Օրենսգրքի 168-րդ հոդվածի 7-րդ մասում 3-րդ նախադասությունից հետո լրացվող նոր նախադասության համաձայն. « «Գործի քննության արդյունավետությունից ելնելով դատարանը կարող է դատական ծախսերի հարցին անդրադառնալ վեճն ըստ էության լուծող եզրափակիչ դատական ակտով:»: Վերոնշյալ լրացման վերաբերյալ հարկ ենք համարում նշել հետեւյալը. Օրենսգրքի 168-րդ հոդվածի 7-րդ մասում սահմանված է. «Ներկայացված առանձին հայցապահանջների նկատմամբ հայցային վաղեմություն կիրառելու հիմքերի առկայության դեպքում դատարանն այդ մասով առանձնացնում է գործի վարույթը եւ առանձնացված մասով կայացնում է հայցը մերժելու մասին վճիռ: Գործից մաս առանձնացնելու մասին որոշումը հրապարակվում է վճռի հետ միասին: Գործից մաս առանձնացնելու մասին որոշմամբ նշանակվում են նախնական դատական նիստի ժամանակը եւ վայրը: Գործից մաս առանձնացնելու մասին որոշումը եռօրյա ժամկետում ուղարկվում է գործին մասնակցող անձանց:»: Օրենսգրքի 108-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն. «Դատական ծախսերի հետ կապված պահանջները ներկայացվում են բացառապես տվյալ գործի շրջանակներում:»: Վճռաբեկ դատարանը իր՝ ԵԴ/6604/02/19 որոշմամբ արտահայտել է հետեւյալ դիրքորոշումը. «ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում օրենսդիրը հաստակեցրել է գործին մասնակցող անձանց միջեւ դատական ծախսերի հետ կապված պահանջ ներկայացնելու կարգը՝ ըստ այդմ նշելով, որ դատական ծախսերի հետ կապված ցանկացած պահանջ գործին մասնակցող անձինք պետք է ներկայացնեն բացառապես տվյալ գործի շրջանակներում: Օրենսդրական այս սահմանափակման նպատակը բխում է գործերի քննության արդյունավետության ապահովման սկզբունքից եւ ուղղված է դատավարական խնայողության ու ողջամիտ ժամկետում գործի քննության ապահովմանը: Միաժամանակ այս սահմանափակումը բխում է դատական ծախսերի էությունից. յուրաքանչյուր գործով առաջացած դատական ծախս անմիջականորեն ածանցվում է տվյալ գործով ներկայացված նյութաիրավական պահանջից եւ(կամ) ուղղված է անձի դատական պաշտպանության իրավունքի արդյունավետ իրականացման ապահովմանը: Հետեւաբար՝ ածանցյալ բնույթն էլ պայմանավորում է նույն վարույթի շրջանակներում դատական ծախսերի վերաբերյալ պահանջների ներկայացման եւ դրանց բաշխման անհրաժեշտությունը:»: Հիմք ընդունելով վերոգրյալն՝ Նախագծի 32-րդ հոդվածի 2-րդ կետով Օրենսգրքի 168-րդ հոդվածի 7-րդ մասում նախատեսված լրացմամբ դատական ծախսերի հարցին անդրադարձը վեճն ըստ էության լուծող եզրափակիչ դատական ակտով, կարծում ենք՝ չի բխում դատական գործի քննության արդյունավետության ապահովման սկզբունքից եւ դատական ծախսերի հետ կապված ցանկացած պահանջի բացառապես տվյալ գործի շրջանակներում ներկայացնելու կանոնից: Գործի առանձնացված մասով դատական ծախսին կարծում ենք՝ անհրաժեշտ է անդրադառնալ  տվյալ գործի՝ առանձնացված մասով կայացված հայցը մերժելու մասին վճիռում՝ գործերի քննության արդյունավետության եւ  դատավարական խնայողության ապահովման նպատակով:  21. Նախագծի 32-րդ հոդվածի 3-րդ կետով նախատեսվող Օրենսգրքի 168-րդ հոդվածում նոր լրացվող 8-րդ մասի համաձայն. «Սույն հոդվածի 7-րդ մասով սահմանված կարգը դատարանի հայեցողությամբ կարող է չկիրառվել, եթե դա բխում է գործի քննության արդյունավետությունից կամ գործին մասնակցող անձինք համաձայն են, որպեսզի հայցային վաղեմության հարցին դատարանն անդրադառնա գործի ըստ էության քննության արդյունքում կայացվելիք եզրափակիչ դատական ակտով:»: Անդրադառնալով հայցային վաղեմության ինստիտուտին ցանկանւմ ենք նշել, որ հայցային վաղեմությունը խախտված քաղաքացիական իրավունքների դատական պաշտպանություն հայցելու համար պետության կողմից երաշխավորված ժամանակահատվածն է: Այն կոչված է նպաստելու քաղաքացիական շրջանառությունում անկայունության եւ անորոշության վերացմանը, քանի որ դատական պաշտպանություն հայցելու համար որոշակի ժամկետի բացակայությունը թույլ կտար իրավատիրոջը իրավախախտին մշտապես պահել պետական հարկադրանքի կիրառման սպառնալիքի տակ: Բացի դրանից՝ իրավունքի խախտման մասին իմանալուց հետո դատարան դիմելու տեւական հապաղումը կարող է առաջացնել պատասխանողի կողմից իր առարկությունների հիմնավորմանն ուղղված ապացույցներ ներկայացնելու դժվարություններ: Շարադրվածը նշանակալի դերակատարում ունի նաեւ դատավարական խնայողության սկզբունքի լույսի ներքո, որը կարելի է բնորոշել որպես դատարանի եւ դատավարության մասնակիցների նվազագույն ժամանակային եւ ֆինանսական ծախսերով արդարադատության իրականացումը երաշխավորող հիմնադրույթ: Այն մի կողմից ենթադրում է անհրաժեշտ գործիքակազմի առկայություն դատավարական օրենսդրությունում եւ հետեւաբար հասցեագրված է օրենսդրին, իսկ մյուս կողմից հանդես է գալիս որպես ուղենիշ դատարանների կողմից հայեցողական լիազորությունների իրականացման ժամանակ: Օրինաստեղծման փուլում դատավարական խնայողության սկզբունքի երաշխավորման պահանջը բխում է Սահմանադրության 75-րդ հոդվածից, որի համաձայն` հիմնական իրավունքները եւ ազատությունները կարգավորելիս օրենքները սահմանում են այդ իրավունքների եւ ազատությունների արդյունավետ իրականացման համար անհրաժեշտ կազմակերպական կառուցակարգեր եւ ընթացակարգեր: Ինչ վերաբերում է իրավակիրառ գործունեության ընթացքում դատավարական խնայողության հրամայականին, ապա այն իր արտացոլումն է գտել «Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքի 70-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 6-րդ կետում ամրագրված դատավորի վարքագծի կանոնում, ըստ որի` ի պաշտոնե գործելիս դատավորը պարտավոր է առանց արդարադատության շահերին վնասելու ողջամիտ ժամկետում եւ նվազագույն դատական ծախսերի կատարմամբ քննել եւ լուծել օրենքով իր իրավասությանը վերապահված հարցերը: Նման պայմաններում հայցային վաղեմություն կիրառելու մասին միջնորդության գնահատումը բացառապես գործի ըստ էության քննությունն ավարտելուց հետո իրականացնելն անհամատեղելի է դատավարական խնայողության սկզբունքի պահպանման հետ, քանի որ հայցային վաղեմության կիրառման մասին միջնորդության հիմնավոր լինելու փաստն ինքնին հիմք է հայցը մերժելու մասին վճիռ կայացնելու համար, իսկ հայցային վաղեմության ժամկետի լրացած լինելու դեպքում գործի ըստ էության քննությանն ու լուծմանն ուղղված դատարանի եւ դատավարության մասնակիցների գործողությունները դառնում են ինքնանպատակ՝ հանգեցնելով գործի քննության անհարկի ձգձգման եւ դատական ծախսերի ավելացման: Հետեւաբար, հայցային վաղեմության կիրառման մասին միջնորդությունը հիմնավոր համարելու դեպքում դատարանը պետք է օժտված լինի անմիջապես այդ հիմքով վարույթն ավարտելու հնարավորությամբ: Ելնելով վերոգրյալից կարող ենք եզրակացնել, որ Նախագծի 32-րդ հոդվածի 3-րդ կետով նախատեսվող Օրենսգրքի 168-րդ հոդվածում նոր լրացվող 8-րդ մասը չի համապատասխանում հայցային վաղեմության իստիտուտի փիլիսոփայությանը, ըստ որի նման միջնորդություն ներկայացվելու պարագայում դատարանի կողմից այն գործի վաղ փուլում չքննելը կարող է հանգեցնել դատական ռեսուրսի անտեղի վատնման, գործի կամ նրա մասի լուծման անհարկի ձգձգման՝ անգամ այն պարագայում, երբ գործին մասնակցող անձինք տվել են իրենց համաձայնությունը: Ուստի գտնում ենք, որ Նախագծի 32-րդ հոդվածի 3-րդ կետով նախատեսվող Օրենսգրքի 168-րդ հոդվածում նոր լրացվող 8-րդ մասը կարող է խնդրահարույց լինել դատական խնայողության սկզբունքի համատեքստում: 22. Նախագծի 33-րդ հոդվածով նախատեսվող Օրենսգրքի 170-րդ հոդվածում նոր լրացվող 7-րդ մասից առաջարկում ենք հանել «կամ հիմքի» բառը, քանզի Օրենսգրքի 102-րդ հոդվածի 11-րդ մասով նախատեսվում է միայն հայցի առարկայի փոփոխման դեպքում փոփոխված հայցի առարկային համապատասխան պետական տուրքի գումարի չբավականացնող մասի գանձում: Ուստի հայցի հիմքի փոփոխության միջնորդության քննարկումը չի կարող կախվածության մեջ լինել պետական տուրքի վճարումը հաստատող փաստաթղթի ներկայացումից: Միաժամանակ ցանկանում ենք ուշադրություն հրավիրել այն հանգամանքին, որ, եթե Նախագծի 33-րդ հոդվածով նախատեսվող Օրենսգրքի 170-րդ հոդվածում նոր լրացվող 7-րդ մասի համաձայն հայցի առարկայի փոփոխություն թույլատրելու վերաբերյալ միջնորդությունը դատարանը քննարկում է միայն պետական տուրքի վճարումը հաստատող փաստաթղթի ներկայացումից հետո, ապա Օրենսգրքի 107-րդ հոդվածի 11-րդ հոդվածը  նախատեսում է պետական տուրքի վճարման վերաբերյալ կարգավորումներ այն դեպքում, երբ հայցի առարկան փոփոխվել է, այսինքն միջնորդությունը բավարարվել է: Առաջարկում ենք լրամշակել Նախագծի 33-րդ հոդվածով նախատեսվող Օրենսգրքի 170-րդ հոդվածում նոր լրացվող 7-րդ մասը եւ համապատասխանեցնել այն Օրենսգրքի 107-րդ հոդվածի 11-րդ հոդվածի կարգավորումներին: 23. Նախագծի 35-րդ հոդվածի 2-րդ կետին հաջորդում է 4-րդ կետ: Առաջարկում ենք ապահովել Նախագծի 35-րդ հոդվածի կետերի համարակալման հաջորդականությունը: Բացի այդ, Նախագծի 35-րդ հոդվածի 2-րդ կետը բաժանված է ենթակետերի, որոնք համարակալված են արաբական թվանշաններով եւ տեքստից բաժանված են փակագծերով: «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 14-րդ հոդվածի 7-րդ մասի համաձայն. «Օրենսդրական ակտի հոդվածները, մասերը եւ կետերը համարակալվում են արաբական թվանշաններով: Հոդվածում ենթակետերը համարակալվում են հայերենի այբուբենի փոքրատառերով: Հոդվածների եւ մասերի համարները տեքստից բաժանվում են միջակետերով, իսկ հոդվածների կետերի համարները` փակագծերով: Հոդվածում ենթակետի` հայերենի այբուբենի փոքրատառերով նշված համարները տեքստից բաժանվում են միջակետով:»: Հիմք ընդունելով վերոգրյալն՝ առաջարկում ենք Նախագծի 35-րդ հոդվածում պահպանել հոդվածի կետերի ենթակետերի համարակալման «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքով սահմանված կանոնները: 24. Նախագծի 35-րդ հոդվածի 1-ին կետով նախատեսվում է Օրենսգրքի 180-րդ հոդվածի 1-ին մասից հանել «Առաջին ատյանի» բառերը: Նշված փոփոխության կապակցությամբ առաջարկում ենք Օրենսգրքի 180-րդ հոդվածի 1-ին մասում «դատարանը» բառը փոխարինել «Դատարանը» բառով՝ նախադասությունը մեծատառով սկսելու անհարժեշտությունից ելնելով: Նույն դիտարկումը վերաբերելի է նաեւ Նախագծի 36-րդ հոդվածի 1-ին կետով Օրենսգրքի 182-րդ հոդվածի 1-ին մասում կատարվող փոփոխությանը: Հարկ ենք համարում նշել, որ Օրենսգրքի 180-րդ հոդվածում նախատեսված են հայցը կամ դիմումն առանց քննության թողնելու հիմքերը: Օրենսգրքի 181-րդ հոդվածում սահմանված են հայցը կամ դիմումն առանց քննության թողնելու կարգը եւ հետեւանքները, որում նախատեսված իրավադրույթները վերաբերում են միայն առաջին ատյանի դատարանի կողմից հայցը կամ դիմումն առանց քննության թողնելու կարգին եւ հետեւանքներին: Այսպես՝ Նախագծի 35-րդ հոդվածի 1-ին կետով նախատեսված փոփոխությամբ Օրենսգրքի 180-րդ հոդվածում սահմանված հայցը կամ դիմումն առանց քննության թողնելու հիմքերը վերաբերելի են բոլոր դատական ատյաններին: Միեւնույն ժամանակ, Օրենսգրքի 181-րդ հոդվածում սահմանված հայցը կամ դիմումն առանց քննության թողնելու կարգը եւ հետեւանքները շարունակում են վերաբերելի լինել միայն առաջին ատյանի դատարանին: Հիմք ընդունելով վերոգրյալն առաջարկում ենք վերանայել Նախագծի 35-րդ հոդվածի 1-ին կետով նախատեսված փոփոխության ամբողջականությունը:  Նույն դիտարկումը վերաբերելի է նաեւ Նախագծի 37-րդ հոդվածով Օրենսգրքի 183-րդ հոդվածում կատարվող փոփոխությանը եւ լրացումներին՝ Օրենսգրքի 183-րդ հոդվածում որոշ կարգավորումների միայն առաջին ատյանի դատարանին վերաբերելիության տեսանկյունից: 25. Նախագծի 36-րդ հոդվածի 2-րդ կետով նախատեսվող լրացման արդյունքում Օրենսգրքի 182-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետը կունենա հետեւյալ տեսքը՝ «Դատարանը դատավարության ցանկացած փուլում կարճում է գործի վարույթը, եթե ( ) նույն անձանց միջեւ, նույն առարկայի մասին եւ միեւնույն փաստական հիմքերով գործի վերաբերյալ առկա է դատարանի` օրինական ուժի մեջ մտած եզրափակիչ դատական ակտ, բացառությամբ հայցը (դիմումը) առանց քննության թողնելու մասին որոշման եւ ընտանեկան վեճերի վերաբերյալ գործերով օրինական ուժի մեջ մտած եզրափակիչ դատական ակտերի»: Գործի վարույթը կարճելու նշված հիմքը կոչված է ապահովելու դատական ակտերի բացառիկությունը: Վարույթը տվյալ ատյանում եզրափակող դատական ակտի վերջնական ու անհերքելի բնույթով պայմանավորված է օրինական ուժի մեջ մտած եզրափակիչ դատական ակտով լուծված պահանջներին նույնական պահանջներ միեւնույն հիմքերով նույն անձի դեմ ներկայացնելու, դատարանի կողմից այդ պահանջները քննելու եւ լուծելու օրենսդրական արգելքը, որը դրսեւորվում է հենց դատական ակտի բացառիկության մեջ։ Ելնելով վերոգրյալից գտնում ենք, որ ընտանեկան վեճերի վերաբերյալ գործերով նույն անձանց միջեւ, նույն առարկայի մասին եւ միեւնույն փաստական հիմքերով գործի վերաբերյալ օրինական ուժի մեջ մտած եզրափակիչ դատական ակտի գոյութան պայմաններում վարույթի կարճման արգելումը Նախագծով լրացուցիչ հիմնավորման կարիք ունի: 26. Նախագծի 37-րդ հոդվածի 4-րդ կետով նախատեսվող Օրենսգրքի 183-րդ հոդվածում նոր լրացվող 10-րդ մասի համաձայն. «Սույն հոդվածի 9-րդ մասով սահմանված կարգը չի կիրառվում այն դեպքերում, երբ պահանջներից հրաժարվելու միջնորդությունը ներկայացնում է իրավաբանական անձը, պետական կամ տեղական ինքնակառավարման մարմինը կամ փաստաբան-ներկայացուցիչ ունեցող ֆիզիկական անձը:»: Այսինքն, ըստ Նախագծի, դատարանը այլեւս չունի պարտականություն դատական նիստ հրավիրելու եւ ներկայացված պահանջներից հրաժարվելու դատավարական հետեւանքների մասին ծանոթացնելու պահանջից  հրաժարվելու միջնորդություն ներկայացրած իրավաբանական անձանց, պետական կամ տեղական ինքնակառավարման մարմիններին եւ փաստաբան-ներկայացուցիչ ունեցող ֆիզիկական անձանց: Գտնում ենք, որ այս կարգավորումը կարող է խնդրահարույց լինել իրավահավասարության սկզբունքի տեսանկյունից: Դատավարական իրավահավասարության սկզբունքը բխում է օրենքի եւ դատարանի առջեւ բոլորի հավասարության սահմանադրական սկզբունքից, սակայն չի նույնանում այդ սկզբունքի հետ: Օրենսգրքի 11-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ քաղաքացիական գործերով դատավարությունն իրականացվում է օրենքի եւ դատարանի առջեւ գործին մասնակցող բոլոր անձանց հավասարության սկզբունքի հիման վրա: Օրենքի եւ դատարանի առջեւ բոլորի հավասարության սկզբունքը ենթադրում է, որ բոլոր մարդիկ հավասար են օրենքի եւ դատարանի առջեւ: Արգելվում է անձանց նկատմամբ դրսեւորել որեւէ խտրականություն՝ կախված սեռից, ռասայից, մաշկի գույնից, էթնիկական կամ սոցիալական ծագումից, լեզվից, կրոնից, աշխարհայացքից, քաղաքական հայացքներից, ազգային փոքրամասնությանը պատկանելությունից, գույքային վիճակից, հաշմանդամությունից կամ այլ նմանատիպ հանգամանքներից: Դատավարական իրավահավասարության սկզբունքը ենթադրում է, որ քաղաքացիական դատավարությունում գործին մասնակցող անձինք օժտված են հավասար իրավունքներով եւ իրենց շահերը պաշտպանելու հավասար հնարավորություններով: ՄԻԵԴ-ը նշել է, որ իրավահավասարության սկզբունքը պահանջում է, որպեսզի դատավարության յուրաքանչյուր կողմ ողջամտորեն հնարավորություն ունենա իր գործը ներկայացնել այնպիսի պայմաններում եւ օժտված լինի ապացույցներ ներկայացնելու այնպիսի հնարավորությամբ, որոնք նրան չեն դնի էականորեն նվազ բարենպաստ վիճակում՝ համեմատած իր դատավարական հակառակորդի հետ (case of Ankerl v. Switzerland): Դատավարական իրավահավասարության սկզբունքին անդրադարձել է նաեւ ՀՀ վճռաբեկ դատարանը՝ թիվ ԵԱՔԴ/0874/02/09 գործով կայացված որոշմամբ: Վճռաբեկ դատարանը նշել է, որ քաղաքացիական դատավարությունում կողմերի իրավահավասարության սկզբունքը հանդիսանում է «Մարդու իրավունքների եւ հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» եվրոպական կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի 1-ին մասով երաշխավորված արդար դատաքննության հիմնական տարրերից մեկը: Միեւնույն ժամանակ, գործին մասնակցող յուրաքանչյուր անձ ունի որոշակի հատուկ իրավունքներ, որոնք պայմանավորված են այդ անձի դատավարական կարգավիճակով: Իրավահավասարության սկբունքը ենթադրում է, որ նույն դատավարական կարգավիճակը ունեցող անձինք պետք է ունենան հավասար դատավարական իրավունքներ եւ գործին մասնակցություն ունենալու հնարավորություններ:  Նախագծով առաջարկվող լրացումը ակնհայտորեն խնդրահարույց է իրավահավասարության սկզբունքի տեսանկյունից, քանի որ որոշակի խումբ անձինք, այն է՝ ներկայացրած պահանջից հրաժարվելու վերաբերյալ միջնորդություն ներկայացրած իրավաբանական անձինք, պետական կամ տեղական ինքնակառավարման մարմիններն եւ փաստաբան-ներկայացուցիչ ունեցող ֆիզիկական անձինք, չեն օգտվում դատարանի կողմից պահանջից հրաժարվելու  իրավական հետեւանքների վերաբերյալ պարզաբանումներ ստանալու հնարավորությունից՝ ի տարբերություն նույն դատավարական կարգավիճակը ունեցող փաստաբան-ներկայացուցիչ չունեցող ֆիզիկական անձանց: Ուստի առաջարկում ենք վերանայել Նախագծի 37-րդ հոդվածի 4-րդ կետով նախատեսվող Օրենսգրքի 183-րդ հոդվածում նոր լրացվող 10-րդ մասը՝ երաշխավորելով իրավահավասարության սկզբունքի պահպանումը: Միաժամանակ ցանկանում ենք նշել, որ Նախագծի 37-րդ հոդվածի 4-րդ կետով նախատեսվող Օրենսգրքի 183-րդ հոդվածում նոր լրացվող 10-րդ մասը նախատեսում է Օրենսգրքի 149-րդ հոդվածի 2-րդ մասից տարբերվող կարգավորումներ, քանի որ վերջինս սահմանում է՝ դատարանը նախքան գործի վարույթը կարճելու մասին որոշում կայացնելը գործին մասնակցող անձանց բացատրում է պահանջից հրաժարվելու դատավարական հետեւանքները՝ առանց բացառությունների: Ուստի առաջարկում ենք ապահովել նաեւ Նախագծի 37-րդ հոդվածի 4-րդ կետով նախատեսվող Օրենսգրքի 183-րդ հոդվածում նոր լրացվող 10-րդ մասի եւ Օրենսգրքի 149-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համապատասխանությունը: 27. Նախագծի 42-րդ հոդվածով Օենսգրքի 287-րդ հոդվածի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 2-րդ մասի համաձայն. «2. Վճիռը վերանայելու արդյունքով դատարանը կայացնում է նոր վճիռ, որում շարադրվում է կողմերի հաշտության համաձայնության բառացի շարադրանքը (տեքստը) կամ մերժում է վճռի վերանայումը, ինչի վերաբերյալ կայացնում է որոշում:»: Վերոնշյալ իրավակարգավորման վերաբերյալ հարկ ենք համարում նշել հետեւյալը. Օրենսգրքի 287-րդ հոդվածում սահմանված է վճռի վերանայումը, որի 1-ին մասի համաձայն. «Դատարանը հարկադիր կատարողի դիմումի հիման վրա վճիռը վերանայում է առանց դատական նիստ հրավիրելու՝ դիմումն ստանալուց հետո՝ յոթնօրյա ժամկետում:»: Սույն իրավադրույթից բխում է, որ հաշտության համաձայնության հիման վրա հարկադիր կատարողի դիմումը դատարանի կողմից վճռի վերանայման հիմք է, որը սահմանված է իմերատիվ:  Մինչդեռ Նախագծի 42-րդ հոդվածով Օենսգրքի 287-րդ հոդվածի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 2-րդ մասում սահմանված իրավադրույթով դատարանին հնարավորություն է տրվում հաշտության համաձայնության հիման վրա հարկադիր կատարողի կողմից դիմում ներկայացվելու դեպքում իր հայեցողությամբ մերժել վճռի վերանայում: Ընդ որում չեն սահմանվում քննարկվող դեպքերում վճռի վերանայման մերժման հիմքերը եւ ծավալը: Քաղաքացիական դատավարությունում հաշտության համաձայնությունը դատական ակտերի հարկադիր կատարման փուլում ըստ էության պատասխանողի կողմից իր առջեւ դրված պարտավորությունների կամավոր կատարումն է` հրաժարվելով դրա հարկադիր կատարումից, կամ էլ հարկադիր կատարման դադարեցում, եթե այդպիսի գործընթացն արդեն սկսել էր: Կատարողական վարույթում հաշտության համաձայնություն կնքելիս կողմերը իրենց սեփական կամքի եւ նախաձեռնության կրողներն են, հենց իրենք են իրենց գործողություններով ընթացք տալիս կատարողական իրավահարաբերությունների ծագմանն ու զարգացմանը: Կողմերը իրենք են սեփական հայեցողությամբ որոշում հաշտության համաձայնություն կնքելու պայմանները: Պետք է ընդգծել, որ կատարողական վարույթի փուլում կնքվող հաշտության համաձայնությունը չի առնչվում վիճելի իրավահարաբերության առարկային, այլ շոշափում է այնպիսի հարցեր, ինչպիսիք են պարտավորության կատարման եղանակը, այն կատարելու ժամկետները եւ կարգը: Օրենսգրքի 285-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն. «Կողմերի հաշտության համաձայնությունը կարող է վերաբերել նաեւ վճռի կատարման եղանակին, ժամկետներին եւ կարգին:»: Ուստի հաշտության համաձայնության հիման վրա հարկադիր կատարողի կողմից դատարան դիմում ներկայացվելու դեպքում դատարանին վճռի վերնայումը մերժելու իրավազորության տալը՝ մերժման հիմքերի եւ ծավալի բացակայությամբ, կարող է հանգեցնել կողմերի սեփական նախաձեռնությամբ պարտավորության կատարման եղանակի, ժամկետների եւ կարգի որոշման իրավունքի սահմանափակմանը: Հիմք ընդունելով վերոգրյալն՝ առաջարկում ենք վերանայել Նախագծի 42-րդ հոդվածով Օենսգրքի 287-րդ հոդվածի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 2-րդ մասում սահմանված իրավադրույթը: 28. Նախագծի 43-րդ հոդվածի 2-րդ կետում առաջարկում ենք «1-ին մասի» ձեւակերպումը հանել՝ հիմք ընդունելով այն հանգամանքը, որ Նախագծի 43-րդ հոդվածն արդեն իսկ հղում է կատարում Օրենսգրքի 303-րդ հոդվածի 1-ին մասին: 29. Նախագծի 44-րդ հոդվածով նախատեսվող Օրենսգրքի 362-րդ հոդվածի 4-րդ մասում առաջարկում ենք կատարվող հղումը հստակեցնել՝ «, ինչպես նաեւ 340-րդ հոդվածով» բառերի փոխարեն «, ինչպես նաեւ 340-րդ հոդվածի 3-րդ մասով» բառերը լրացնելով, քանի որ Օրենսգրքի 340-րդ հոդվածի 3-րդ մասն է բովանդակում վերաքննիչ բողոք ներկայացնելու համար ժամկետ սահմանող նորմը: Միեւնույն ժամանակ առաջարկում ենք նաեւ Նախագծի 44-րդ հոդվածում կատարել շարադասական շտկում եւ «բառը» բառից հետո լրացնել«փոխարինել» բառը: 30. Նախագծի 45-րդ հոդվածի 1-ին կետով նախատեսվող Օրենսգրքի 365-րդ հոդվածի 2-րդ մասի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 6-րդ կետը դատական նիստի արձանագրության բացակայությունը գործից այլեւս չի դիտարկում որպես անվերապահ բեկանման հիմք՝ իրավաբանական նշանակություն տալով ու այդպիսին դիտարկելով միայն դատական նիստի այն արձանագրության բացակայությանը, որը անհնար է դարձնում բողոքի քննության համար նշանակություն ունեցող հանգամանքների առկայությունը կամ բացակայությունը պարզելը: Ցանկանում ենք նշել, որ Օրենսգրքի 365-րդ հոդվածի 2-րդ մասով սահմանվող անվերապահ բեկանման հիմքերը իրենց բնույթով այնպիսինն են, որ իրենց առկայությամբ միանշանակորեն բեկանման ենթակա են դարձնում ստորադաս դատարանի դատական ակտը: Այսինքն վերջիններս այնպիսի խախտումներ են, որոնց առկայությամբ դատական ակտը դադարում է լինել օրինական եւ կասկածի տակ է դնում դատավարական սկզբունքների պահպանվածությունը: Այս ամենի հետ մեկտեղ ցանկանում ենք ուշադրություն հրավիրել այն հանգամանքին, որ օբյեկտիվորեն հնարավոր չէ միանշանակ գնահատական տալ գործից արդեն իսկ բացակայող դատական նիստի արձանագրության հնարավոր նշանակությանը գործի փաստական հանգամանքները պարզելու գործընթացում  Ելնելով վերոգրյալից՝ գտնում ենք, որ դատական ակտի անվերապահ բեկանման հիմքերը գնահատողական կատեգորիաներով ծանրաբեռնելը եւ նրանց մեկնաբանման հնարավորություն տալը կարող է խնդրահարույց լինել այդ ինստիտուտի գործարկման պրակտիկայում: 31. Նախագծի 47-րդ հոդվածի 3-րդ կետով Օրենսգրքի 371-րդ հոդվածում լրացվող 3.1-ին, 3.2-րդ եւ 3.3-րդ մասերի համաձայն. «3.1. Եթե ներկայացված վերաքննիչ բողոքի ուսումնասիրությունից պարզ է դառնում, որ բողոք բերող անձը թույլ է տվել սույն հոդվածի 368-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին, 2-րդ, 3-րդ, 7-րդ կետերի խախտումներ կամ բողոքին կցված չէ բողոքը գործին մասնակցող անձանց, իսկ բողոքի պատճենը՝ դատական ակտը կայացրած դատարան ուղարկելու մասին ապացույցները կամ վերաքննիչ բողոքի էլեկտրոնային կրիչը, Վերաքննիչ դատարանի գրասենյակը կարող է հաղորդակցության միջոցով (առկայության դեպքում) ոչ ուշ քան մինչեւ համապատասխան դատավարական ժամկետը լրանալուց երեք օր առաջ տեղեկացնել բողոք բերող անձին վերաքննիչ բողոքում առկա թերությունների մասին՝ առաջարկելով եռօրյա ժամկետում վերացնել դրանք: Նման միջոցով տեղեկացման անհնարինության դեպքում Վերաքննիչ դատարանի աշխատակազմի նույն ժամկետում կարող է կազմել վերաքննիչ բողոքում առկա թերությունների մասին արձանագրություն՝ նշելով առկա թերություններն արձանագրությունն ստանալու օրվանից հետո՝ եռօրյա ժամկետում, վերացնելու անհրաժեշտության մասին: Նշված արձանագրությունը ոչ ուշ, քան կազմման հաջորդ օրն ուղարկվում է բողոք բերող անձին: 3.2. Սույն հոդվածի 3.1-րդ մասում նշված թերությունները վերացվելուց հետո Վերաքննիչ դատարանը սույն օրենսգրքի 370-րդ հոդվածի 1-ին մասով սահմանված ժամկետում կայացնում է վերաքննիչ բողոքը վարույթ ընդունելու մասին որոշում, եթե բացակայում են վերաքննիչ բողոքը վարույթ ընդունելը մերժելու հիմքերը կամ վերաքննիչ բողոքը վերադարձնելու այլ հիմքեր:  3.3. Սույն հոդվածի 3.1-րդ մասում նշված թերությունները չվերացվելու դեպքում Վերաքննիչ դատարանը սույն հոդվածի 2-րդ մասով սահմանված ժամկետում որոշում է կայացնում վերաքննիչ բողոքը վերադարձնելու մասին, եթե առկա են վերաքննիչ բողոքը վերադարձնելու այլ հիմքեր:»: Վերոնշյալ իրավադրույթների վերաբերյալ հարկ ենք համարում նշել հետեւյալը. Նախագծի 47-րդ հոդվածի 3-րդ կետով Օրենսգրքի 371-րդ հոդվածում լրացվող 3.1-ին մասում նշված թերությունները չվերացվելու դեպքում Վերաքննիչ դատարանը վերաքննիչ բողոքը վերադարձնում է, եթե առկա է վերաքննիչ բողոք վերադարձնելու այլ հիմքեր, իսկ վերաքննիչ բողոք վերադարձնելու այլ հիմքերի բացակայությունը հանգեցնում է վերաքննիչ բողոքի վարույթ ընդունմանը:  Հարկ է նկատել, որ Նախագծի 47-րդ հոդվածի 3-րդ կետով Օրենսգրքի 371-րդ հոդվածում լրացվող 3.1-ին մասում հղում է կատարվում Օրենսգրքի 368-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին, 2-րդ, 3-րդ եւ 7-րդ կետերի խախտումներին: Օրենսգրքի 371-րդ հոդվածում սահմանված են վերաքննիչ բողոքը վերադարձնելու հիմքերը, որի 1-ին մասի 1-ին կետի համաձայն. «Վերաքննիչ բողոքի ընդունումը մերժելու հիմքերի բացակայության դեպքում վերաքննիչ բողոքը վերադարձվում է, եթե` 1) չեն պահպանվել սույն օրենսգրքի 368-րդ հոդվածի պահանջները. ( ) »: Այսպես՝ Օրենսգրքի 371-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետով Օրենսգրքի 368-րդ հոդվածով նախատեսված պահանջների չպահպանումը հանգեցնում է վերաքննիչ բողոքի վերադարձման: Միեւնույն ժամանակ, Նախագծի 47-րդ հոդվածի 3-րդ կետով Օրենսգրքի 371-րդ հոդվածում լրացվող 3.3-րդ մասում նախատեսված կարգավորմամբ Օրենսգրքի 368-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին, 2-րդ, 3-րդ եւ 7-րդ կետերի խախտումները Վերաքննիչ դատարանի աշխատակազմի վերաքննիչ բողոքում առկա թերությունների մասին արձանագրության հիման վրա չվերացնելու դեպքում, վերաքննիչ բողոքը վարույթ է ընդունվում, եթե առկա չեն վերաքննիչ բողոքի վերադարձման այլ հիմքեր: Ուստի, հասկանալի չէ մի կողմից օրենսդրի պահանջը Օրենսգրքի 368-րդ հոդվածի պահանջների խախտումն որպես վերադարձման հիմք նախատեսելը, մյուս կողմից Օրենսգրքի 368-րդ հոդվածի որոշ պահանջների չպահպանման եւ թերությունների չվերացման արդյունքում վերաքննիչ բողոքի վերադարձման այլ հիմքերի բացակայությամբ, վարույթ ընդունելը: Հիմք ընդունելով վերոգրյալն՝ կարծում ենք՝ Նախագծի 47-րդ հոդվածի 3-րդ կետով Օրենսգրքի 371-րդ հոդվածում լրացվող 3.1-ին, 3.2-րդ եւ 3.3-րդ մասերում նախատեսված իրավադրույթներն անհարժեշտ է վերանայել՝ Օրենսգրքի 371-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետում նախատեսված վերաքննիչ բողոքի վերադարձման հիմքի համատեքստում՝ հակասությունները բացառելու նպատակով: Նույն դիտարկմամբ առաջարկում ենք վերանայել նաեւ Նախագծի 56-րդ հոդվածի 2-րդ կետով Օրենսգրքի 395-րդ հոդվածում լրացվող 1.1-ին, 1.2-րդ եւ 1.3-րդ մասերում նախատեսված իրավադրույթները: 32. Նախագծի 48-րդ հոդվածի 1-ին կետով Օրենսգրքի 372-րդ հոդվածի 1-ին  մասում լրացվում է նոր՝ 1.1-ին կետ, որի համաձայն. «1.1) սույն օրենսգրքի 371-րդ հոդվածի 5-րդ մասով սահմանված ժամկետում բողոք ներկայացրած անձը բողոքը կրկին ներկայացնելու դեպքում թույլ է տվել նոր խախտումներ.»:  Սույն իրավակարգավորմամբ բողոքը կրկին ներկայացնելու դեպքում բողոքը ներկայացրած անձի ցանկացած թույլ տված նոր խախտումը նախատեսվում է որպես վերաքննիչ բողոքի մերժման հիմք: Հարկ է նկատել, որ բողոք ներկայացրած անձի թույլ տված նոր խախտումը կարող է սահմանված լինել նաեւ վերաքննիչ բողոքի վերադարձման հիմքերի շարքում: Միեւնույն ժամանակ անհրաժեշտ է նշել, որ Նախագծի 47-րդ հոդվածի 1-ին կետով Օրենսգրքի 371-րդ հոդվածում լրացվող նոր՝ 3.2-րդ եւ 3.3-րդ մասերում սահմանված իրավակարգավորումները դատարանին իրավունք են տալիս վերադարձնել վերաքննիչ բողոքը Նախագծի 47-րդ հոդվածի 1-ին կետով Օրենսգրքի 371-րդ հոդվածում լրացվող նոր 3.1-ին մասում նախատեսված թերությունները վերացնելու կամ չվերացնելու դեպքերում, եթե առկա են վերադարձման այլ հիմքեր: Կարծում ենք՝ Նախագծի 48-րդ հոդվածի 1-ին կետով Օրենսգրքի 372-րդ հոդվածի 1-ին  մասում լրացվող նոր՝ 1.1-ին կետով նախատեսվող վերաքննիչ բողոքի մերժման հիմքը բացառում է վերաքննիչ բողոքի վերադարձման այլ հիմքերի առկայությամբ վերաքննիչ բողոքը վերադարձնելու հնարավորությունը: Ուստի, առաջարկում ենք Նախագծի 48-րդ հոդվածի 1-ին կետով նախատեսված լրացումը վերանայել Օրենսգրքի 371-րդ հոդվածում լրացվող նոր՝ 3.2-րդ եւ 3.3-րդ մասերում սահմանված իրավակարգավորումների համատեքստում՝ իրավադրույթների միմյանց համապատասխանությունն ապահովելու նպատակով:  33. Նախագծի 48-րդ հոդվածի 2-րդ կետով նախատեսվում է Օրենսգրքի 372-րդ հոդվածի 1-ին մասի 6-րդ կետը նոր խմբագրությամբ շարադրելու միջոցով նախատեսել վերաքննության իրավունքի սահմանափակումներ՝ մասնավորապես վերաքննիչ բողոքը վարույթ չընդունել այն դեպքերում, երբ գույքային պահանջով քաղաքացիական գործով վեճի առարկայի արժեքը չի գերազանցում նվազագույն աշխատավարձի երկուհարյուրհիսնապատիկը՝ նախկին  հիսնապատիկի փոխարեն: Նախագծի հիմնավորմամբ նման սահմանափակումը նպատակ է հետապնդում բեռնաթափել դատարանները, սակայն կարծում ենք, որ նման փոփոխությունը կարող է խնդրահարույց լինել դատական մատչելիության սկզբունքի տեսանկյունից, քանզի վերաքննիչ բողոք վարույթ ընդունելու համար գույքային պահանջով քաղաքացիական գործով վեճի առարկայի նվազագույն արժեքի շեմը ավելանում է հինգ անգամ: Սահմանադրության 61-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ յուրաքանչյուր ոք ունի իր իրավունքների եւ ազատությունների արդյունավետ դատական պաշտպանության իրավունք: Իսկ Օրենսգրքի 3-րդ հոդվածի 1-ին մասը սահմանում է, որ յուրաքանչյուր անձ իրավունք ունի սույն օրենսգրքով սահմանված կարգով դիմելու դատարան՝ ՀՀ Սահմանադրությամբ, օրենքներով եւ այլ իրավական ակտերով սահմանված կամ պայմանագրով նախատեսված իր իրավունքների եւ օրինական շահերի պաշտպանության համար: Դատական պաշտպանության իրավունքի եւ արդարադատության մատչելիության սկզբունքը հանգամանորեն մեկնաբանվել է Սահմանադրական դատարանի մի շարք որոշումներում (ՍԴՈ-690, ՍԴՈ-719, ՍԴՈ-873, ՍԴՈ-942, ՍԴՈ-1037, ՍԴՈ-1190, ՍԴՈ-1192, ՍԴՈ-1197, ՍԴՈ-1257, ՍԴՈ-1289 եւ այլն): Սահմանադրական դատարանն այս սկզբունքը մեկնաբանել է որպես դատական պաշտպանության իրավունքի անհրաժեշտ բաղադրատարր, ինչի հետ անհնար է չհամաձայնվել, քանի որ դատական պաշտպանության իրավունքը որպես այդպիսին չի կարող գոյություն ունենալ, եթե նախ եւ առաջ ապահովված չէ դրա մատչելիությունը: Այս սկզբունքի իմաստը եւ էությունը կայանում է մասնավորապես հետեւյալում. 1) Դատավարական որեւէ առանձնահատկություն կամ ընթացակարգ չի կարող խոչընդոտել կամ կանխել դատարան դիմելու իրավունքի արդյունավետ իրացման հնարավորությունը, իմաստազրկել Սահմանադրությամբ երաշխավորված դատական պաշտպանության իրավունքը կամ դրա իրացման արգելք հանդիսանալ:  2) Ընթացակարգային որեւէ առանձնահատկություն չի կարող մեկնաբանվել որպես Սահմանադրությամբ երաշխավորված՝ դատարանի մատչելիության իրավունքի սահմանափակման հիմնավորում:  3) Դատական պաշտպանության իրավունքի եւ արդարադատության մատչելիությունը կարող է ունենալ որոշակի սահմանափակումներ, որոնք չպետք է խաթարեն այդ իրավունքի բուն էությունը:  4) Օրենքով կարող են սահմանվել դատարանի մատչելիության իրավունքի իրացման համար անհրաժեշտ որոշակի իմպերատիվ նախապայմաններ: Դրանց առկայությունն ինքնին չի կարող դիտվել որպես Սահմանադրությանը հակասող: Այլ հարց է, որ նման նախապայմանները պետք է լինեն իրագործելի, ողջամիտ եւ չհանգեցնեն դատական պաշտպանության իրավունքի էության խախտման: Դատարան դիմելու ընթացակարգերը եւ պայմանները չպետք է լինեն անհարկի բարդ եւ չխոչընդոտեն դատարան դիմելու իրավունքի իրականացման իրական (ռեալ) հնարավորությանը: Այլ կերպ ասած, դատարան դիմելու ընթացակարգերը պետք է հնարավորինս մատչելի լինեն: Միեւնույն ժամանակ, ասվածը բոլորովին էլ չի նշանակում, որ դատարան դիմելու իրավունքը պետք է լինի բացարձակ եւ առանց նախապայմանների: Դատարան դիմելու իրավունքի իրացման համար օրենքով կարող են սահմանվել որոշակի նախապայմաններ: Այլ հարց է, որ այդ նախապայմանները պետք է հետապնդեն որոշակի իրավաչափ նպատակներ եւ լինեն ողջամիտ: Պետք է առկա լինի ողջամիտ հարաբերակցություն՝ դատարան դիմելու նախապայմանի (դատական պաշտպանության իրավունքի եւ արդարադատության մատչելիության սահմանափակման) եւ այդ նախապայմանի հետապնդած իրավաչափ նպատակի միջեւ: Ընդ որում, արդարադատության մատչելիությունը պետք է երաշխավորվի ոչ միայն դատարան դիմելու, այլ նաեւ բողոքարկման ընթացակարգերում: Գտնում ենք, որ նշված վերլուծության համատեքստում Նախագծի 48-րդ հոդվածի 2-րդ կետով նախատեսվող փոփոխությունը, ըստ որի վերաքննիչ բողոքը ենթակա է վերադարձման այն դեպքերում, երբ գույքային պահանջով քաղաքացիական գործով վեճի առարկայի արժեքը չի գերազանցում նվազագույն աշխատավարձի երկուհարյուրհիսնապատիկը՝ նախկին հիսնապատիկի փոխարեն, կարող է խնդրահարույց լինել արդարադատության մատչելիության եւ դատական իրավունքի պաշտպանության սկզբունքների երաշխավորման տեսանկյունից: 34. Նախագծի 49-րդ հոդվածով նախատեսվող նոր խմբագրությամբ շարադրվող Օրենսգրքի 373-րդ հոդվածի վերնագիրը գտնում ենք, որ չի համապատասխանում հոդվածի բովանդակությանը: Ձեւակերպված լինելով «Վերաքննիչ վարույթի կարճում» տեսքով՝ հոդվածի բովանդակությունը չի պարունակում վերաքննիչ վարութի կարճման բոլոր հիմքերը՝ անդրադառնալով միայն վերաքննիչ բողոքը վարույթ ընդունելուց հետո մինչեւ բողոքի քննության ավարտի մասին հայտարարելը վերաքննիչ բողոքից հրաժարվելու հիմքով վերաքննիչ վարույթի կարճմանը: Ուստի առաջարկում ենք վերանայել Նախագծի 49-րդ հոդվածով նախատեսվող նոր խմբագրությամբ շարադրվող Օրենսգրքի 373-րդ հոդվածի վերնագիրը: 35. Նախագծի 49-րդ հոդվածով նոր խմբագրությամբ շարադրվող Օրենսգրքի 373-րդ հոդվածի վերնագրի վերջում դրված միջակետն առաջարկում ենք հանել՝ հիմք ընդունելով «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 14-րդ հոդվածի 8-րդ մասում սահմանված պահանջը, այն է. «Հոդվածների վերնագրերի վերջում որեւէ կետադրական նշան չի դրվում:»: 36. Նախագծի 49-րդ հոդվածով նախատեսվող նոր խմբագրությամբ շարադրվող Օրենսգրքի 373-րդ հոդվածի 3-րդ մասով նախատեսվում է կարճել վերաքննիչ վարույթը, եթե վերաքննիչ բողոքը վարույթ ընդունելուց հետո սույն Օրենսգրքի 157-րդ հոդվածի 1-ին մասի 4-րդ կետով նախատեսված հիմքով վերաքննիչ վարույթը կասեցվելուց հետո՝ մեկ տարվա ընթացքում, բողոք բերողին փոխարինելու վերաբերյալ միջնորդություն չի ներկայացվել: Ցանկանում ենք ուշադրություն հրավիրել այն հանգամանքին, որ  Օրենսգրքի 159-րդ հոդվածի 4-րդ մասով համանուն հիմքը առաջին ատյանի դատարանում հայցը առանց քննության թողնելու հիմք է: Ուստի գտնում ենք, որ տարբերվող մոտեցումների կիրառումը լրացուցիչ հիմնավորման կարիք ունի: 37. Նախագծի 52-րդ հոդվածի 2-րդ կետով Օրենսգրքի 387-րդ հոդվածի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 2-րդ մասում առաջարկում ենք «Սնանկության մասին» օրենքի կրճատ անվանման հիշատակումից հանել «Հայաստանի Հանրապետության» բառերը՝ հիմք ընդունելով «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 18-րդ հոդվածի 3-րդ մասում սահմանված իրավադրույթը, այն է. «Օրենքի լրիվ անվանումը հիշատակելիս հետեւյալ հաջորդականությամբ ներառվում են օրենքի վերնագիրը, օրենքի ընդունման տարին, ամիսը (տառերով), ամսաթիվը, հերթական համարը եւ «օրենք» բառը: Օրենքի կրճատ անվանումը հիշատակելիս դրանում նշվում է օրենքի վերնագիրը:»: 38. Նախագծի 56-րդ հոդվածի 2-րդ կետով Օրենսգրքի 395-րդ հոդվածում լրացվող նոր՝ 1.3-րդ մասի համաձայն. « 1.3. Այն դեպքերում, երբ վճռաբեկ բողոքում առկա թերությունների վերացման համար բողոք բերող անձը չի տեղեկացվում, այդ թվում՝ երբ արձանագրություն չի կազմվում, եւ վճռաբեկ բողոքը չի համապատասխանում սույն օրենսգրքի 393-րդ հոդվածի պահանջներին, վճռաբեկ բողոքը բերվել է սահմանված ժամկետը լրանալուց հետո, եւ բացակայում է բաց թողնված ժամկետը վերականգնելու մասին միջնորդությունը, կամ դատարանը մերժել է պետական տուրքի գծով արտոնություն սահմանելու վերաբերյալ միջնորդությունը կամ վճռաբեկ բողոք է բերվել մեկից ավելի դատական ակտերի դեմ, վճռաբեկ բողոքը վերադարձվում է:»: Վերոնշյալ իրավակարգավորման վերաբերյալ հարկ ենք համարում նշել հետեւյալը. Օրենսգրքի 395-րդ հոդվածի 1-ին մասում սահմանված է. «Վճռաբեկ բողոքը վերադարձվում է, եթե վճռաբեկ բողոքը չի համապատասխանում սույն օրենսգրքի 393-րդ հոդվածի պահանջներին, վճռաբեկ բողոքը բերվել է սահմանված ժամկետը լրանալուց հետո, եւ բացակայում է բաց թողնված ժամկետը վերականգնելու մասին միջնորդությունը, կամ դատարանը մերժել է պետական տուրքի գծով արտոնություն սահմանելու վերաբերյալ միջնորդությունը:»: Նախագծի 56-րդ հոդվածի 2-րդ կետով Օրենսգրքի 395-րդ հոդվածում լրացվող նոր՝ 1.3-րդ մասում նախատեսված իրավադրույթը, ինչպես եւ Օրենսգրքի 395-րդ հոդվածի 1-ին մասում նախատեսված իրավադրույթը սահմանում է Օրենսգրքի 395-րդ հոդվածի պահանջներին անհամապատասխանության, վճռաբեկ բողոքը սահմանված ժամկետը լրանալուց հետո բերելու եւ բաց թողնված ժամկետը վերականգնելու մասին միջնորդությունը բացակայելու, կամ պետական տուրքի գծով արտոնություն սահմանելու վերաբերյալ միջնորդությունը դատարանի կողմից մերժվելու դեպքերում վճռաբեկ բողոքը վերադարձնելու կանոն: «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 13-րդ հոդվածի 8-րդ մասի համաձայն. «Նորմատիվ իրավական ակտերում բացառվում են իրավական նորմերի անհիմն կրկնությունները եւ ներքին հակասությունները:»: Հիմք ընդունելով վերոգրյալն՝ առաջարկում ենք վերանայել Նախագծի 56-րդ հոդվածի 2-րդ կետով Օրենսգրքի 395-րդ հոդվածում լրացվող նոր՝ 1.3-րդ մասում նախատեսված իրավադրույթն՝ անհիմն կրկնությունը բացառելու նպատակով: 39. Նախագծի 59-րդ հոդվածով Օրենսգրքի 419-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-կետում կատարվող լրացման տեքստում առաջարկում ենք «Սահմանադրական դատարանի մասին» սահմանադրական օրենքի կրճատ անվանումից հանել «ՀՀ» հապավումը, հիմք ընդունելով «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 18-րդ հոդվածի 3-րդ մասը, ինչպես նաեւ նույն օրենքի 21-րդ հոդվածի 2-րդ մասը, որի համաձայն. «Արգելվում են նորմատիվ իրավական ակտում կատարել բառերի կամ տերմինների անհարկի կրճատումներ, ինչպես նաեւ բառերի կամ տերմինների հապավումներ:» 40. Նախագծի 61-րդ հոդվածի վերնագիրն առաջարկում ենք հանել՝ հիմք ընդունելով «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 14-րդ հոդվածի 8-րդ մասում սահմանված իրավադրույթը, այն է. «Օրենսդրական ակտի հոդվածները ունենում են վերնագրեր, բացառությամբ փոփոխություն կամ լրացում նախատեսող օրենսդրական ակտերի:»: 41. «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 13-րդ հոդվածի 4-րդ մասի համաձայն. « Նորմատիվ իրավական ակտն ունենում է անցումային դրույթներ, եթե` ( ) նորմատիվ իրավական ակտի հիմնական մասով սահմանված նորմերի ուժի մեջ մտնելուց հետո անհրաժեշտ է սահմանել ըստ որոշակի անձանց շրջանակի կամ տարածքի` ակտի հիմնական մասով սահմանված նորմերի գործողության համար այլ նորմեր:»:  Գտնում ենք, որ կա անհրաժեշտություն անցումային դրույթներ նախատեսել Նախագծի 43-րդ եւ 48-րդ հոդվածներով նախատեսվող կարգավորումների վերաբերյալ, որպեսզի հստակեցվի դատարանների կողմից նախորդ կարգավորումների շրջանակում վարույթ ընդունված գործերի իրավական ճակատագիրը: Եզրահանգում Ամփոփելով փորձաքննության արդյունքները՝ կարող ենք նշել, որ Նախագծով սահմանված կարգավորումները կարող են խնդրահարույց լինել արդար դատաքննության իրավունքի, իրավական որոշակիության սկզբունքի տեսանկյունից:  Միաժամանակ, ներկայացված առաջարկությունների հիման վրա, անհրաժեշտ է ապահովել Նախագծով սահմանված իրավադրույթների համապատասխանությունը Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատարարության օրենսգրքին,  իրավահավասարության եւ մատչելիության սկզբունքներին, միմյանց, եւ «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքին:   ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՎ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ  ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՊԵՏԱԻՐԱՎԱԿԱՆ  ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԲԱԺՆԻ ՊԵՏ                          ԶԵՄՖԻՐԱ  ՀՈՎԱՍԱՓՅԱՆ  Կատարողներ՝ Գ. Մուրադյան (հեռ.` 011-513-248), Ն. Ներսիսյան (հեռ.` 011-513-248) 20.11.2023թ. ՏԵՂԵԿԱՆՔ Նախագծին առնչվող այլ օրենքի կամ Ազգային ժողովի որոշման ընդունման անհրաժեշտության բացակայության մասին Նախագծին առնչվող այլ օրենքի կամ Ազգային ժողովի որոշման ընդունման անհրաժեշտությունը բացակայում է:   ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՎ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ  ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՊԵՏԱԻՐԱՎԱԿԱՆ  ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԲԱԺՆԻ ՊԵՏ                          ԶԵՄՖԻՐԱ  ՀՈՎԱՍԱՓՅԱՆ  Կատարողներ՝ Գ. Մուրադյան (հեռ.` 011-513-248), Ն. Ներսիսյան (հեռ.` 011-513-248) 20.11.2023թ. Ֆինանսատնտեսագիտական փորձաքննության արդյունքները Ներկայացված Նախագծով առաջարկվում է ընդունել մի շարք փոփոխություններ եւ լրացումներ՝ դատարանների ծանրաբեռնվածությունը թեթեւացնելու եւ  իրավակիրառ պրակտիկայում բարձրացված խնդիրները լուծելու նպատակով: Մասնավորապես, առաջարկվում է՝ վերանայել առաջին ատյանի դատարանի եզրափակիչ դատական ակտերի շրջանակը, սահմանել դատական վարույթի դռնբաց կամ դռնփակ կարգով անցկացման հնարավորությունը, վերանայել հատուկ կարծիքի տրամադրման կարգը, նախատեսել ըստ ընդդատության եւ ենթակայության ստացած գործը Վճռաբեկ դատարան ուղարկելու եւ ըստ այդմ վեճի ենթակայության կամ ընդդատության հարցի որոշում ոչ միայն վճռաբեկ դատարանի նախագահի կողմից այլեւ համապատասխան պալատների դատավորների մասնակցությամբ, վերանայել, իսկ որոշ դեպքերում՝ նախատեսել նոր կարգավորումներ գործին մասնակցող անձանց իրավունքների լիարժեք իրացման համար, վերանայել դատական ծանուցումների իրականացման ու դատական ծախսերի բաշխման հետ կապված մի շարք կարգավորումներ, նախատեսել բոլոր դատական ատյանների կողմից դատավարական ժամկետները երկարաձգելու հնարավորություն, վերանայել առաջին ատյանի դատարանում հայցի հարուցման, գործի քննության նախապատրաստության, գործի դատաքննության փուլերում առկա թերի կարգավորումները, հստակեցնել արագացված դատաքննության կիրառման հիմքերը, նախատեսել վերաքննիչ վարույթի կարճմանը հարցերի կարգավորմանը նվիրված առանձին կարգավորում եւ այլն: Նախագիծը ֆինանսատնտեսագիտական հիմնախնդիրներ չի պարունակում: Նախագծի վերաբերյալ դիտողություններ եւ առաջարկություններ չկան: Եզրահանգում Նախագիծը ֆինանսատնտեսագիտական հիմնահարցերի տեսանկյունից լրամշակման կարիք չունի:   ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՎ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ  ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՖԻՆԱՆՍԱՏՆՏԵՍԱԳԻՏԱԿԱՆ ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԲԱԺՆԻ ՊԵՏ                                                 ԱՐԹՈՒՐ ԹԱՄԱԶՅԱՆ  Կատարող՝ Գ.  Սաֆարյան  (հեռ.` 011 513-343) 10.11.2023թ. Սոցիալական փորձաքննության արդյունքները Ներկայացված Նախագծով առաջարկվում է լրացումներ եւ փոփոխություններ կատարել Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում: Նախագծով առաջարկվում է՝ -  վերանայել առաջին ատյանի դատարանի եզրափակիչ դատական ակտերի շրջանակը. -  սահմանել դատական վարույթի դռնբաց կամ դռփակ կարգով անցկացման հնարավորությունը. -  վերանայել հատուկ կարծիքի տրամադրման կարգը. -  նախատեսել ըստ ընդդատության եւ ենթակայության ստացած գործը վճռաբեկ դատարան ուղարկելու եւ ըստ այդմ վեճի ենթակայության կամ ընդդատության հարցի որոշում ոչ միայն վճռաբեկ դատարանի նախագահի կողմից, այլեւ համապատասխան  պալատների դատավորների մասնակցությամբ. -  վերանայել, որոշ դեպքերում նախատեսել նոր կարգավորումներ գործին մասնակցող անձանց իրավունքների լիարժեք իրացման համար. -  վերանայել դատական ծանուցումների իրականացման հետ կապված մի շարք կարգավորումներ.  -  վերանայել դատական ծախսերի բաշխման հետ կապված մի շարք կարգավորումներ. -  բոլոր դատական ատյանների կողմից դատավարական ժամկետները երկարաձգելու հնարավորության նախատեսում. -  վերանայել առաջին ատյանի դատարանում հայցի հարուցման, գործի քննության նախապատրաստության, գործի դատաքննության փուլերում առկա թերի կարգավորումները. -  հստակեցնել արագացված դատաքննության կիրառման հիմքերը. -  նախատեսել վերաքննության իրավունքի որոշ սահմանափակումներ՝ բեռնաթափելով   վերաքննիչ դատարանին փոքր հայցապահանջներով գործերով կայացված դատական ակտերի վերանայումից. -  վերաքննիչ դատարանի որոշումը գործին մասնակից չդարձած անձի կողմից բողոքարկելու հնարավորության ընդլայնում. -  վերանայել վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելու հարցի լուծման կարգավորումը եւ այլն: Ակնկալվում է, որ Նախագծի ընդունմամբ կստեղծվեն լրացուցիչ նախադրյալներ քաղաքացիական դատավարությունում մրցակցության, դատավարական խնայողության եւ գործի՝ ողջամիտ ժամկետում քննության սկզբունքների իրացման, ինչպես նաեւ գործերի քննության արդյունավետությունը եւ քաղաքացիական դատավարության կանխատեսելիությունը երաշխավորելու համար:  Նախագծի վերաբերյալ առաջարկություններ եւ դիտողություններ չկան:  Եզրահանգում Նախագիծը սոցիալ, կրթական, առողջապահական հիմնահարցերի տեսանկյունից լրամշակման կարիք չունի:     ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՎ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ  ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՍՈՑԻԱԼ, ԿՐԹԱԿԱՆ, ԱՌՈՂՋԱՊԱՀԱԿԱՆ ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԲԱԺՆԻ ՊԵՏ՝                                                   ԼԻԼԻԹ ՄԱՐԿՈՍՅԱՆ  Հեռ. /011/ 513 235  ներք. /1618/ 13.11.2023թ.