ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆ «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում  փոփոխություններ եւ լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի (փաստաթղթային կոդ՝ Պ-873-23.02.2021-ՊԻ-011/0) եւ «Կուսակցությունների մասին» սահմանադրական օրենքում լրացումներ կատարելու մասին» սահմանադրական օրենքի նախագծի (փաստաթղթային կոդ՝ Պ-8731 -23.02.2021-ՊԻ-011/0) վերաբերյալ Ազգային ժողովի պատգամավոր Արման Բաբաջանյանի կողմից օրենսդրական նախաձեռնության կարգով ներկայացված «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում  փոփոխություններ եւ լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի նախագիծը եւ «Կուսակցությունների մասին» սահմանադրական օրենքում լրացումներ կատարելու մասին» սահմանադրական օրենքի նախագիծը (այսուհետ միասին` Նախագծերի փաթեթ) իրավական փորձաքննության են ենթարկվել Ազգային ժողովի աշխատակազմի փորձագիտական եւ վերլուծական վարչության պետաիրավական փորձաքննության բաժնում: Իրավական փորձաքննության արդյունքները Նախագծերի փաթեթի (հիմք՝ Ազգային ժողովի պաշտոնական կայքում հրապարակված Նախագծերի փաթեթը)` Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությանը  եւ օրենքների պահանջներին համապատասխանության տեսանկյունից նշենք հետեւյալը. 1. «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում  փոփոխություններ եւ լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի (այսուհետ` Նախագիծ) 1-ին հոդվածով Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքի (այսուհետ նաեւ` Օրենսգիրք) 301-րդ հոդվածը շարադրվում է նոր խմբագրությամբ. «Հոդված 301. Իշխանությունը զավթելուն, տարածքային ամբողջականությունը խախտելուն կամ սահմանադրական կարգը տապալելուն ուղղված հրապարակային կոչերը 1. Իշխանությունը զավթելուն, տարածքային ամբողջականությունը խախտելուն, սահմանադրական կարգը տապալելուն ուղղված հրապարակային կոչերը՝ պատժվում են տուգանքով` նվազագույն աշխատավարձի երեքհարյուրապատիկից հինգհարյուրապատիկի չափով կամ ազատազրկմամբ` առավելագույնը երեք տարի ժամկետով: 2. Հրապարակային կոչերը, որոնք ուղղված են նույն արարքները բռնությամբ կատարելուն՝ պատժվում են կալանքով` երկուսից երեք ամիս ժամկետով կամ ազատազրկմամբ` երեքից հինգ տարի ժամկետով: 3. Սույն հոդվածի իմաստով սահմանադրական կարգի տապալմանն ուղղված հրապարակային կոչ է համարվում Սահմանադրության 1-ից 5-րդ հոդվածներով կամ 6-րդ հոդվածի առաջին մասով նախատեսված որեւէ նորմի փաստացի վերացմանն ուղղված հրապարակային կոչը:»: Նախագծի 1-ին հոդվածով Օրենսգրքի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 301-րդ հոդվածի վերաբերյալ հարկ ենք համարում նշել հետեւյալը. 1.1. Հայաստանի Հանրապետության 2003 թվականի ապրիլի 18-ի ՀՕ-528-Ն քրեական օրենսգրքի 300-րդ եւ 301-րդ հոդվածներով, մինչ «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում փոփոխություններ եւ լրացումներ կատարելու մասին» 2009 թվականի մարտի 18-ի ՀՕ-53-Ն օրենքի 7-րդ եւ 9-րդ հոդվածներով կատարված փոփոխությունները, նախատեսված է եղել հետեւյալը. «Հոդված 300. Պետական իշխանությունը յուրացնելը 1. Պետական իշխանությունը յուրացնելը՝ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության խախտմամբ պետական իշխանությունը բռնությամբ զավթելուն կամ դա բռնությամբ պահելուն, ինչպես նաեւ Հայաստանի Հանրապետության սահմանադրական կարգը բռնությամբ տապալելուն կամ Հայաստանի Հանրապետության տարածքային ամբողջականությունը բռնությամբ խախտելուն ուղղված գործողությունները՝ պատժվում են ազատազրկմամբ՝ տասից տասնհինգ տարի ժամկետով: 2. Սույն հոդվածում նշված գործողությունների մասին իշխանության մարմիններին կամովին հայտնած անձն ազատվում է քրեական պատասխանատվությունից, եթե հայտնելու արդյունքում ձեռնարկված միջոցառումների շնորհիվ դրանց իրականացումը կանխվել է: Հոդված 301. Հայաստանի Հանրապետության սահմանադրական կարգը բռնությամբ փոփոխելուն ուղղված հրապարակային կոչերը Պետական իշխանությունը բռնությամբ զավթելուն, Հայաստանի Հանրապետության սահմանադրական կարգը բռնությամբ փոփոխելուն ուղղված հրապարակային կոչերը՝ պատժվում են տուգանքով՝ նվազագույն աշխատավարձի երեքհարյուրապատիկից հինգհարյուրապատիկի չափով, կամ կալանքով՝ երկուսից երեք ամիս ժամկետով, կամ ազատազրկմամբ՝ առավելագույնը երեք տարի ժամկետով:»: «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում փոփոխություններ եւ լրացումներ կատարելու մասին» 2009 թվականի մարտի 18-ի ՀՕ-53-Ն օրենքի 7-րդ եւ 9-րդ հոդվածներով կատարված փոփոխությունների, ինչպես նաեւ 8-րդ հոդվածով կատարված լրացումների արդյունքում Օրենսգրքի  «ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ԿԱՐԳԻ ՀԻՄՈՒՆՔՆԵՐԻ ԵՎ ՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹՅԱՆ ԴԵՄ ՈՒՂՂՎԱԾ ՀԱՆՑԱԳՈՐԾՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ» վերտառությամբ 28-րդ գլխում նախատեսվել են հետեւյալ հանցագործությունները. «Հոդված 300.  Իշխանությունը յուրացնելը  1. Իշխանությունը զավթելը` բռնություն գործադրելու կամ բռնություն գործադրելու սպառնալիքի միջոցով, ինչպես նաեւ Սահմանադրությամբ չնախատեսված այլ եղանակով Հանրապետության Նախագահի, Ազգային ժողովի, կառավարության կամ սահմանադրական դատարանի լիազորություններին տիրանալը` պատժվում են ազատազրկմամբ` տասից տասնհինգ տարի ժամկետով: 2. Իշխանությունը պահելը` Հանրապետության Նախագահի, պատգամավորի, վարչապետի, նախարարի լիազորությունների ավարտից հետո այդ լիազորությունների իրականացումը շարունակելը` պատժվում է ազատազրկմամբ` տասից տասնհինգ տարի ժամկետով:  ( ) Հոդված 300.1. Սահմանադրական կարգը տապալելը 1. Սահմանադրական կարգը տապալելը` Սահմանադրության 1-ից 5-րդ հոդվածներով կամ 6-րդ հոդվածի առաջին մասով նախատեսված որեւէ նորմը փաստացի վերացնելը, որն արտահայտվում է իրավական համակարգում այդ նորմի գործողության դադարեցմամբ` պատժվում է ազատազրկմամբ` տասից տասնհինգ տարի ժամկետով: ( ) Հոդված 300.2. Տարածքային ամբողջականությունը խախտելուն ուղղված գործողությունները Տարածքային ամբողջականությունը խախտելուն` բռնություն գործադրելու կամ բռնություն գործադրելու սպառնալիքի միջոցով Հայաստանի Հանրապետության տարածքի մասը առանձնացնելուն կամ Հայաստանի Հանրապետության տարածքը կամ դրա մասը այլ պետությանը հանձնելուն ուղղված գործողություններ կատարելը` պատժվում է ազատազրկմամբ` տասից տասնհինգ տարի ժամկետով: Հոդված 301.    Իշխանությունը զավթելուն, տարածքային ամբողջականությունը խախտելուն կամ սահմանադրական կարգը բռնի տապալելուն ուղղված հրապարակային կոչերը Իշխանությունը զավթելուն, տարածքային ամբողջականությունը խախտելուն կամ սահմանադրական կարգը բռնի տապալելուն ուղղված հրապարակային կոչերը` պատժվում են տուգանքով` նվազագույն աշխատավարձի երեքհարյուրապատիկից հինգհարյուրապատիկի չափով, կամ կալանքով` երկուսից երեք ամիս ժամկետով, կամ ազատազրկմամբ` առավելագույնը երեք տարի ժամկետով:»: Այսպիսով` «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում փոփոխություններ եւ լրացումներ կատարելու մասին» 2009 թվականի մարտի 18-ի ՀՕ-53-Ն օրենքով կատարված համակարգային փոփոխությունների եւ լրացումների արդյունքում Օրենսգրքի  համապատասխան գլխում ներառված հանցագորոծություններում «իշխանությունը զավթելու», «տարածքային ամբողջականությունը խախտելու» եւ «սահմանադրական կարգը տապալելու» հասկացությունները որոշակիացված են: 1.2. Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 79-րդ հոդվածի համաձայն՝ «Հիմնական իրավունքները եւ ազատությունները սահմանափակելիս օրենքները պետք է սահմանեն այդ սահմանափակումների հիմքերը եւ ծավալը, լինեն բավարար չափով որոշակի, որպեսզի այդ իրավունքների եւ ազատությունների կրողները եւ հասցեատերերն ի վիճակի լինեն դրսեւորելու համապատասխան վարքագիծ»: Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի կողմից ձեւավորված նախադեպային իրավունքի համաձայն՝ օրենքը պետք է ձեւակերպված լինի բավարար հստակությամբ, ինչը հնարավորություն կտա ֆիզիկական եւ իրավաբանական անձանց ողջամտորեն կանխատեսել իր վարքագծի իրավական հետեւանքները: Օրենքը պետք է օժտված լինի իրավունքի գերակայությունից բխող այնպիսի որակական հատկանիշներով, ինչպիսիք են հասանելիությունը եւ կանխատեսելիությունը: Բացի այդ, օրենքը պետք է ձեւակերպվի այնպես, որ մասնավոր անձինք օժտված լինեն հանրային իշխանության կամայական միջամտությունների դեմ արդյունավետ պաշտպանության հնարավորությամբ (տե՛ս Olsson v. Sweden (No. 1), (10465/83) գործով Եվրոպական դատարանի 24.03.1988 թվականի վճիռը, կետ 61):  Իրավական որոշակիության սկզբունքի կապակցությամբ Սահմանադրական դատարանն իր մի շարք որոշումներում արձանագրել է, որ որեւէ իրավական նորմ չի կարող համարվել «օրենք» եթե ձեւակերպված չէ բավարար աստիճանի հստակությամբ, որը թույլ կտա քաղաքացուն դրա հետ համատեղելու իր վարքագիծը (ՍԴՈ-630), վերջինս պետք է լինի բավականաչափ մատչելի՝ իրավունքի սուբյեկտները պետք է համապատասխան հանգամանքներում հնարավորություն ունենան կողմնորոշվելու՝ թե տվյալ դեպքում ինչ իրավական նորմեր են կիրառվում (ՍԴՈ-753): Ըստ Սահմանադրական դատարանի՝ իրավական որոշակիության ապահովման տեսանկյունից օրենսդրության մեջ օգտագործվող հասկացությունները պետք է լինեն հստակ, որոշակի եւ չհանգեցնեն տարաբնույթ մեկնաբանությունների կամ շփոթության (տե՛ս Սահմանադրական դատարանի 02.12.2014 թվականի թիվ ՍԴՈ-1176 որոշումը): Բացի դրանից, իրավական որոշակիության սկզբունքը, լինելով իրավական պետության հիմնարար սկզբունքներից մեկը, ենթադրում է նաեւ, որ իրավահարաբերությունների բոլոր սուբյեկտների, այդ թվում՝ իշխանության կրողի գործողությունները պետք է լինեն կանխատեսելի ու իրավաչափ (տե՛ս Սահմանադրական դատարանի 09.06.2015 թվականի թիվ ՍԴՈ-1213 որոշումը): «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի նորմատիվ իրավական ակտում հասկացությունների եւ տերմինների կիրառմանը վերաբերող 15-րդ հոդվածի համաձայն` «1. Նորմատիվ իրավական ակտում կիրառվում են նորմատիվ իրավական ակտերով սահմանված կամ հանրածանոթ հասկացություններ կամ տերմիններ: 2. Նորմատիվ իրավական ակտում միեւնույն միտքն արտահայտելիս կիրառվում են միեւնույն բառերը, տերմինները կամ բառակապակցությունները` որոշակի հերթականությամբ: 3. Եթե նորմատիվ իրավական ակտում օգտագործվում են նոր կամ բազմիմաստ կամ այնպիսի հասկացություններ կամ տերմիններ, որոնք առանց պարզաբանման միանշանակ չեն ընկալվում, կամ այլ նորմատիվ ակտով տրված է այդ հասկացությունների կամ տերմինների այլ սահմանում, ապա տվյալ ակտով տրվում են այդ ակտի էությունից բխող դրանց սահմանումները: Սահմանումները պետք է լինեն այնպիսին, որ ապահովեն դրանց միատեսակ ու միանշանակ ընկալումն ու կիրառումը: 4. Նույն նորմատիվ իրավական ակտում միեւնույն հասկացության կամ տերմինի բովանդակությունը տարբեր իմաստներով կրկնվելու դեպքում կիրառվում է հասկացության կամ տերմինի այն բովանդակությունը, որը բխում է տվյալ իրավական ակտի էությունից կամ տվյալ իրավահարաբերությունը կարգավորող իրավունքի սկզբունքներից:»: Միաժամանակ հարկ է նկատել, որ Սահմանադրական դատարանը իր 2014 թվականի դեկտեմբերի 2-ի ՍԴՈ–1176 որոշմամբ արձանագրել է, որ օրենսդրությունն ստատիկ երեւույթ չէ, այն կարող է եւ պետք է ենթարկվի դինամիկ փոփոխության՝ մշտապես կատարելագործվելով տնտեսական զարգացմանը, տեղի ունեցող միջազգային ինտեգրման գործընթացներին, հասարակական հարաբերությունների վերափոխմանն ու մի շարք այլ գործոններին համահունչ։ Միեւնույն ժամանակ, սահմանադրական դատարանը կարեւորել է օրենսդրական փոփոխությունների գործընթացի կայունությունն ու ներդաշնակությունը, օրենքների փոփոխման հիմնավորվածությունն ու օբյեկտիվ անհրաժեշտությունը, ինչը հնարավորություն է ընձեռում իրավունքի սուբյեկտին իր վարքագիծը համապատասխանեցնել փոփոխվող օրենսդրական նորմերին` թույլ չտալով իրավակիրառ մարմինների կողմից ցուցաբերված սուբյեկտիվիզմի դրսեւորում եւ հայեցողության ընդլայնում: 1.3. Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 77-րդ հոդվածի համաձայն` արգելվում է հիմնական իրավունքների եւ ազատությունների օգտագործումը սահմանադրական կարգը բռնի տապալելու, ազգային, ռասայական, կրոնական ատելություն բորբոքելու, բռնություն կամ պատերազմ քարոզելու նպատակով: Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության` կուսակցություն ստեղծելու եւ կուսակցությանն անդամագրվելու իրավունքին վերաբերող 46-րդ հոդվածի 4-րդ մասի համաձայն`            օրենքով սահմանված դեպքերում կուսակցության գործունեությունը կարող է կասեցվել Սահմանադրական դատարանի որոշմամբ: Այն կուսակցությունները, որոնք քարոզում են սահմանադրական կարգի բռնի տապալում կամ բռնություն են կիրառում սահմանադրական կարգը տապալելու նպատակով, հակասահմանադրական են եւ ենթակա են արգելման Սահմանադրական դատարանի որոշմամբ: Անդրադառնալով մինչեւ «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում փոփոխություններ եւ լրացումներ կատարելու մասին» 2009 թվականի մարտի 18-ի ՀՕ-53-Ն օրենքով փոփոխությունները Օրենսգրքի 300-րդ հոդվածի հանցակազմի տարրերի մեկնաբանությանը՝ մեջբերենք Սահմանադրական դատարանի որոշումները, որոնցում մեկնաբանվում են «սահմանադրական կարգ», սահմանադրական նորմերին առնչվող հանցակազմերի համատեքստում օգտագործվող «բռնություն» եզրույթները.  «Սահմանադրական իրավունքի տեսանկյունից իշխանությունը կամքը պարտադրելու իրավունք եւ կարողություն է։ Սահմանադրական դատարանն արձանագրում է, որ պետական իշխանությունը, որպես ժողովրդի կամքը միջնորդավորված կերպով պարտադրելու իրավունք եւ կարողություն, պետության գործառնական կարեւոր բաղադրատարրերից է, որն արտահայտվում է պետության կողմից իր առաքելությունը հրապարակային եւ ինքնիշխան ձեւով իրականացնելու կարողունակությամբ` համապարտադիր վարքագծի կանոններ սահմանելու եւ դրանց կիրառումն ապահովելու միջոցով։ Սահմանադրական մակարդակում հստակ տարբերակվում են «ժողովրդի իշխանություն» եւ «պետական իշխանություն» հասկացությունները։ Ժողովրդավարական երկրներում իշխանությունը պատկանում է ժողովրդին, որը հանդիսանում է այդ իշխանության միակ կրողը եւ աղբյուրը։ Ընդ որում, Սահմանադրության 2-րդ հոդվածը սահմանում է, որ «Ժողովուրդն իր իշխանությունն իրականացնում է ազատ ընտրությունների, հանրաքվեների, ինչպես նաեւ Սահմանադրությամբ նախատեսված պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմինների ու պաշտոնատար անձանց միջոցով»։ Սահմանադրության 1, 2, 3, 5 հոդվածների համալիր վերլուծությունից բխում է, որ պետական իշխանությունը հանդես է գալիս որպես պետականորեն կազմակերպված ժողովրդի հանրային իշխանության ձեւ, որն իրականացվում է Սահմանադրությանը եւ օրենքներին համապատասխան` օրենսդիր, գործադիր եւ դատական իշխանությունների բաժանման եւ հավասարակշռման հիման վրա։ Այդ բաժանումն իրականացվում է իշխանության գործառնական բնույթից ելնելով, որին համապատասխան ձեւավորվում են անհրաժեշտ կառուցակարգեր` իշխանության մարմիններ, որոնք սահմանադրորեն օժտվում են համարժեք լիազորություններով եւ իրավասու են կատարելու միայն այնպիսի գործողություններ, որոնց համար լիազորված են Սահմանադրությամբ կամ օրենքներով։ Պետական իշխանությունն իրականացվում է գործառույթ – ինստիտուտ – իրավասություն եռամիասնական սահմանադրական ներդաշնակության հիման վրա` մարդու իրավունքների եւ ազատությունների սահմանադրորեն նախատեսված սահմանափակումների շրջանակներում։ Այդ եռամիասնության մեջ ինստիտուտն ու իրավասությունը միջոց են գործառույթն իրականացնելու համար, որը ներկայացուցչական ժողովրդավարության սկզբունքների հիման վրա տեղի է ունենում Սահմանադրությամբ եւ օրենքներով նախատեսված կառուցակարգերի, կոնկրետ լիազորությունների, ձեւերի ու մեթոդների շրջանակներում, որոնց արդյունքում երաշխավորվում է պետության ողջ տարածքում հասարակական հարաբերությունների կանոնակարգումը (համապարտադիր վարքագծի կանոնների սահմանումը) եւ դրանց իրացման ապահովումը։ Դրանցից դուրս իրականացվող գործողությունները ճանաչվում են որպես հակաիրավական։ Նման հակաիրավական գործողությունների թվին են դասվում նաեւ Սահմանադրությամբ կամ օրենքով սահմանադրական ինստիտուտին վերապահված պետաիշխանական գործառույթին եւ դրա իրականացման միջոցներին բռնությամբ տիրանալը, իրեն ենթարկելը կամ այլ կերպ` զավթելը։ Սահմանադրության 47 հոդվածը միանշանակ պահանջ է առաջադրում, որ յուրաքանչյուր ոք պարտավոր է պահպանել Սահմանադրությունը, ինչպես նաեւ նույն հոդվածն արգելում է իրավունքների եւ ազատությունների օգտագործումը սահմանադրական կարգը բռնի տապալելու, ազգային, ռասայական, կրոնական ատելություն բորբոքելու, բռնություն կամ պատերազմ քարոզելու նպատակով։ Այս համատեքստում սահմանադրական կարգը բռնի տապալելու նպատակով իրավունքների եւ ազատությունների օգտագործման արգելումն ունի այն սահմանադրաիրավական իմաստը, որ իրավունքների չարաշահման արգելք է նախատեսվում այնպիսի գործողությունների համար, որոնք ուղղված են սահմանադրորեն նախատեսված իրավակարգավորումը բռնության գործադրմամբ ձախողելուն (կործանելուն, քայքայելուն, ավերելուն եւ այլն), անիրագործելի դարձնելուն։ (...) Պետությունը պարտավոր է իրավական երաշխիքներ ստեղծել սահմանադրական այդ պահանջն իրականացնելու եւ երկրի սահմանադրական կարգի կայունությունն ապահովելու ուղղությամբ։  Վերոշարադրյալ մոտեցումները հաշվի առնելով՝ «Հայաստանի Հանրապետության սահմանադրական կարգը բռնությամբ փոփոխելուն ուղղված հրապարակային կոչեր» հասկացությունները ՀՀ քրեական օրենսգրքի 301 հոդվածի սահմանադրաիրավական իմաստով պետք է հասկանալ օրենսդիր, գործադիր կամ դատական իշխանության մարմինների պետաիշխանական գործառույթներին Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությամբ սահմանված կարգի խախտմամբ` բռնությամբ կամ դրա գործադրման անմիջական եւ իրական սպառնալիքով տիրանալու համար գործողություն պլանավորելու, կազմակերպելու, նախապատրաստելու կամ իրականացնելու նպատակով այլ անձանց մասնակից դարձնելու դիմում կամ հրավեր։ Իրավակիրառական պրակտիկան եւ ցանկացած գործի փաստական հանգամանքների գնահատումը պետք է ելնի տվյալ հասկացությունների սահմանադրաիրավական այդ բովանդակությունից, առաջին հերթին նկատի ունենալով հակաիրավական (բռնի) գործողությունների միջոցով պետաիշխանական գործառույթի նկատմամբ ոտնձգություն իրականացնելու նշված հանգամանքը»։ (ՍԴՈ–766, կետ 6, 14 հոկտեմբերի, 2008 թվական)։ Միեւնույն ժամանակ Սահմանադրական դատարանը իր մեկ այլ՝ 2011 թվականի փետրվարի 25-ի  ՍԴՈ–943 որոշմամբ փաստել է հետեւյալը. «(...)սահմանադրական ճանաչված նորմը չի կարող կիրառվել սահմանադրական դատարանի կողմից տրված մեկնաբանությունից տարբերվող բովանդակությամբ։ Հակառակ դեպքում իրավասու պետական մարմնի, այդ թվում՝ դատարանի, գործողություններն ու ակտերն ակնհայտ կհակասեն ՀՀ Սահմանադրության 1-ին, 3-րդ, 5-րդ, 6-րդ եւ մի շարք այլ հոդվածներով երաշխավորված սահմանադրական կարգի հիմնական սկզբունքներին։»։ (ՍԴՈ–943, 25 փետրվարի, 2011 թ.)։ Ամփոփելով վերոգրյալը` կարող ենք եզրահանգել, որ մինչ 2009 թվականի փոփոխությունները Օրենսգրքում գործող՝ պետական իշխանությունը յուրացնելու հանցակազմում «բռնություն» եզրույթը օգտագործվել է օրենսդիր, գործադիր կամ դատական իշխանության մարմինների պետաիշխանական գործառույթներին Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությամբ սահմանված կարգի խախտմամբ` բռնությամբ կամ դրա գործադրման անմիջական եւ իրական սպառնալիքով տիրանալու իմաստով: Միաժամանակ` Սահմանադրությամբ կամ օրենքով սահմանադրական ինստիտուտին վերապահված պետաիշխանական գործառույթին եւ դրա իրականացման միջոցներին բռնությամբ տիրանալը, իրեն ենթարկելը այլ կերպ սահմանվել է որպես «զավթել»։ Այսպիսով` Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությամբ կիրառվում է «սահմնադրական կարգը բռնի տապալելը» հասկացությունը: Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում փոփոխություններ եւ լրացումներ կատարելու մասին» 2009 թվականի մարտի 18-ի ՀՕ-53-Ն օրենքի 8-րդ հոդվածով լրացված 300.1-ին հոդվածում կիրառվում է «սահմնադրական կարգը տապալելը» հասկացությունը: Միաժամանակ նույն օրենքի 7-րդ հոդվածով կատարված փոփոխության արդյւոնքում «իշխանությունը զավթելը» սահմանվել է որպես բռնություն գործադրելու կամ բռնություն գործադրելու սպառնալիքի միջոցով, ինչպես նաեւ Սահմանադրությամբ չնախատեսված այլ եղանակով Հանրապետության Նախագահի, Ազգային ժողովի, կառավարության կամ սահմանադրական դատարանի լիազորություններին տիրանալը: Հիմք ընդունելով եզրակացության 1-ին կետի սույն ենթակետում մեջբերված դիրքորոշումները եւ կատարված դիտարկումնեը եւ հաշվի առնելով այն հագամանքը, որ Օրենսգրքի 300.1-ին հոդվածի սահմանադրականության հարցը (ինչը կարող է հանգեցնել նաեւ դրա հետ հակամարգային առումով փոխկապակցված Օրենսգրքի այլ հոդվածների դիտարկման) Սահմանադրական դատարանում գտնվում է քննարկման փուլում` կարծում ենք, նպատակահարմար է զերծ մնալ Նախագծի 1-ին հոդվածով Օրենսգրքի 301-րդ հոդվածում այնպիսի փոփոխություններ կատարելուց, որոնք հանգեցնում են «բռնության» հատկանիշը արդեն իսկ ներառող իշխանություն զավթելու, տարածքային ամբողջականությունը խախտելու պարագաներում բռնությամբ եւ ոչ բռնությամբ տարբերակված դեպքերի նախատեսմանը, միաժամանակ «սահմանադրական կարգը տապալելու» եզրույթի կիրառման դեպքում միանշանակ «բռնի» (հակաիրավական)  հատկանիշի բացառմանը այն պարագայում, երբ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 46-րդ եւ 77-րդ հոդվածներում «տապալումը» ենթադրում է այդ հատկանիշը: Դիտարկումը հիմնավորվում է նաեւ այն հանգամանքով, որ ըստ Սահմանադրական դատարանի 2008 թվականի մայիսի 13-ի ՍԴՈ-753 որոշման` «Օրենքի կանխատեսելիությունը գնահատելու համար կարեւոր գործոն է նաեւ տվյալ հարաբերությունները կանոնակարգող տարբեր կարգավորումների միջեւ հակասությունների առկայության կամ բացակայության հանգամանքը»։ 1.4. Նախագծի 1-ին հոդվածով Օրենսգրքի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 301-րդ հոդվածում նախատեսվում է հետեւյալ կարգավորումը. «Սույն հոդվածի իմաստով սահմանադրական կարգի տապալմանն ուղղված հրապարակային կոչ է համարվում Սահմանադրության 1-ից 5-րդ հոդվածներով կամ 6-րդ հոդվածի առաջին մասով նախատեսված որեւէ նորմի փաստացի վերացմանն ուղղված հրապարակային կոչը:»: Քննարկվող կարգավորման վերաբերյալ հարկ ենք համարում մեջբերել Երեւան քաղաքի առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարանի 2019 թվականի մայիսի 20-ի ԵԴ/0253/01/19 սահմանադրական դատարան դիմելու եւ գործի վարույթը կասեցնելու մասին որոշման հետեւյալ հատվածները. «( ) «Nսllum crimen, nulla poena sine lege» սկզբունքի էությունը բացահայտող մի շարք ելակետային նշանակության մեկնաբանություններ են արվել միջազգային դատարանների եւ միջազգային կազմակերպությունների կողմից։ Մասնավորապես ՄԻԵԴ-ը գտնում է, որ «այն երաշխիքը, որի մասին է խոսքը 7-րդ հոդվածում. հանդիսանում է իրավունքի գերակայության անբաժան տարր եւ ակնառու տեղ է զբաղեցնում Կոնվենցիայով իրականացվող պաշտպանության համակարգում»։ Դատարանը նաեւ գտնում է, որ Կոնվենցիայի 7-րդ հոդվածում ամրագրված «nսllum crimen, nulla poena sine lege» սկզբունքը նախատեսված չէ բացառապես քրեական իրավունքի հետադարձ կիրառումն ի վնաս մեղադրյալի արգելելու համար։ Այն ընդհանուր առմամբ մարմնավորում է նաեւ այն սկզբունքը, համաձայն որի՝ միայն օրենքը կարող է սահմանել հանցանքը եւ նախատեսել պատիժը, ինչպես նաեւ այն սկզբունքը, որ քրեական օրենքը չպետք է ի վնաս մեղադրյալի լայն մեկնաբանության տեղիք տա, մասնավորապես՝ անալոգիայով։ Սրանից հետեւում է, որ հանցանքը պետք է օրենքում սահմանված լինի հստակ եւ պարզորոշ։ Դատարանի կարծիքով այս պայմանը կարող է համարվել բավարարված այն դեպքում, երբ անձը անհրաժեշտության դեպքում դատարանների մեկնաբանությամբ համապատասխան դրույթի ձեւակերպումից հասկանա, թե հատկապես որ գործողությունների ու անգործության համար է նա ենթակա պատասխանատության։ ( ) Տվյալ դեպքում թեեւ Հին եւ Նոր օրենքները նախատեսում են միեւնույն պատժատեսակը եւ պատժաչափը, սակայն դրանցում էականորեն տարբերվում են այդ հոդվածների դիսպոզիցիաները, որոնցից ըստ մեղադրող կողմի վարկածի, Նոր օրենքի դիսպոզիցիայի ծավալն ավելի նեղ է, քան Հին օրենքինը` այն տրամաբանությամբ, որ Նոր օրենքը որպես քրեորեն պատժելի արարք` սահմանադրական կարգի տապալում է սահմանել Սահմանադրության 1-ից 5-րդ հոդվածների եւ 6-րդ հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված որեւէ նորմի խախտումը ..., որը հանգեցրել է որոշակի հետեւանքի:  Մինչդեռ Հին օրենքի դիսպոզիցիայի համաձայն` պատասխանատվություն էր սահմանվել սահմանադրական կարգը բռնությամբ տապալելուն ուղղված գործողությունների համար: Խոսքը, մասնավորապես, նրա մասին է, որ Հին օրենքը հանցակազմի օբյեկտիվ կողմի պարտադիր տարր էր համարում վերը նշված արարքը բռնությամբ կատարելը (տապալելը), առանց այդ հատկանիշի կարող էր խոսք գնալ քրեական օրենքով չթույլատրված այլ արարքների, բայց ոչ պետական իշխանությունը յուրացնելու մասին: Ընդ որում, պետական իշխանության յուրացման կազմում ընդգրկված, առանց բացառության բռնությամբ ուղեկցված մյուս բոլոր հանցակազմերը նույն` ՀՕ-53-Ն օրենքով խմբագրվել եւ պահպանել են իրենց տեղը ՀՀ քրեական օրենսգրքի 300-րդ հոդվածում, իսկ մեկ հանցակազմ, որի օբյեկտիվ կողմը դարձյալ պարունակում է բռնության հատկանիշ, իր արտացոլումն է գտել ՀՀ քրեական օրենսգրքի 300.2 հոդվածում:  ( ) ՀՀ քրեական օրենսգրքի 300.1 հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված սահմանադրական կարգը տապալելու հանցակազմը օբյեկտիվ կողմից դրսեւորվում է Սահմանադրության 1-ից 5-րդ հոդվածներով կամ 6-րդ հոդվածի առաջին մասով նախատեսված որեւէ նորմը փաստացի վերացնելու մեջ, որն արտահայտվում է իրավական համակարգում այդ նորմի գործողության դադարեցմամբ: ՀՀ քրեական օրենսգրքում ՀՕ-53-Ն օրենքով նման լրացում կատարելով`օրենսդիրը փորձել է հստակեցնել մինչեւ 2009թ. մարտի 24-ը գործող ՀՀ քրեական օրենսգրքի 300-րդ հոդվածի 1-ին մասը (քրեական պատասխանատվություն էր նախատեսում պետական իշխանության յուրացման` Հայաստանի Հանարեպտության սահմանադրական կարգը բռնությամբ տապալելուն ուղղված գործողությունների համար), որը, ենթադրաբար ավելի անորոշ նորմատիվ իրավական ակտ էր, քանի որ ենթադրաբար հստակ չէր, չէր սահմանում այն սահմանափակումների հիմքերը եւ ծավալը, որ իրավունքների եւ ազատությունների կրողները եւ հասցեատերերն ի վիճակի լինեին դրսեւորելու համապատասխան վարքագիծ /այդ խնդրին անդրադարձ է կատարվել նաեւ ԵԽ մարդու իրավունքների հանձնակատար Թոմաս Համերբերգի զեկույցում?: ՀՀ քրեական օրենսգրքի 300.1 հոդվածով անձի պատասխանատվության հարցը որոշելու համար իրավակիրառող մարմինը պետք է հիմնվի տվյալ հոդվածի դիսպոզիցայում նախատեսված ՀՀ Սահմանադրության վերոնշյալ հոդվածների վրա, սակայն նույնիսկ ներկա պահին իրավական տեսանկյունով առկա է անորոշություն. պարզ չէ, թե խոսքը 2008 թվականի դրությամբ գործող /2005 թվականի նոյեմբերի 27-ի փոփոխություններով հանդերձ/ ՀՀ Սահմանադրության, թե 2015 թվականի փոփոխություններով գործող Սահմանադրության մասին է, քանի որ սույն գործը, ըստ մեղադրանքների որոշումների, ուղղակիորեն շաղկապված է ընտրական եւ հետընտրական գործընթացների հետ, մինչդեռ սահմանադրական կարգ հիմունքներին վերաբերող` ընտրական իրավունքի սկզբունքներն ամրագրող Սահմանադրության 4-րդ հոդվածը 2015 թվականից եւեթ նախատեսված է գործող Սահմանադրության 7-րդ հոդվածով: Տվյալ իրադրությունում անհասկանալի է, թե ՀՀ քրեական օրենսգրքի 300.1 հոդվածը կիրառելիս եւ Սահմանադրության 4-րդ հոդվածի վրա հղում կատարելիս որքանով է ապահովվելու ՀՀ Սահմանադրության 72-րդ եւ 79-րդ հոդվածների պահանջները, 4-րդ հոդվածը կիրառելիս պետք է հաշվի առնել արարքի կատարման պահին գործող Սահմանադրությունը /2005 թվականի փոփոխություններով/, թե 2015 թվականից փոփոխություններով հանդերձ Սահմանադրությունը:  Ավելին, 2005թ. փոփոխություններով Սահմանադրության 6-րդ հոդվածի առաջին մասը արձանագրում էր ՀՀ Սահմանադրության բարձրագույն իրավաբանական ուժ ունենալը, փաստում, որ նրա նորմերը գործում են անմիջականորեն, մինչդեռ 2015թ. փոփոխություններով Սահմանդրության 6-րդ հոդվածի առաջին մասի համաձայն` «Պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմիններն ու պաշտոնատար անձինք իրավասու են կատարել միայն այնպիսի գործողություններ, որոնց համար լիազորված են Սահմանադրությամբ եւ օրենքներով»: Ավելին, այդ խմբագրմամբ Սահմանադրությամբ վերացվել է սահմանադրական նորմերի անմիջականորեն գործելու դրույթը: Հիմնավոր կասկածներ են առկա նաեւ Նոր օրենքի ձեւակերպման առնչությամբ, քանի որ ենթադրաբար անհասկանալի է «նորմի փաստացի վերացնել» եզրույթը, որը նույն հոդվածի դիսպոզիցիայի պետք է դրսեւորվի «իրավական համակարգում այդ նորմի գործողության դադարեցմամբ»: Առհասարակ օրենքների վերացումը, այդ թվում`ուժը կորցրած ճանաչելը, անվավեր ճանաչելը, փոփոխելը եւ այլն, իրավական գործընթացներ են, ինչ վերաբերում է վերագրված արարքը կատարելու պահին գործող ՀՀ Սահմանադրության 1-ին եւ 2-րդ հոդվածներին, ապա 114-րդ հոդվածի համաձայն` դրանք փոփոխության ենթակա չեն (2015 թվականի փոփոխություններով հանդերձ Սահմանադրության 203-րդ հոդվածի համաձայն` փոփոխության ենթակա չեն Սահմանադրության 1-ին, 2-րդ, 3-րդ եւ 203-րդ հոդվածները): ( )»: Նախագծի 1-ին հոդվածով Օրենսգրքի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 301-րդ հոդվածի 3-րդ մասի կարգավորման նախատեսման անհրաժեշտությունը, կարծում ենք, բացակայում է` հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ Օրենսգրքի 300.1-ին հոդվածով արդեն իսկ սահմանաված է սահմանադրական կարգը տապալելու հանցակազմը: Միաժամանակ հարկ է նկատել, որ ներկա պահին նման կարգավորման նախատեսումը կարող է հանգեցել իրավական որոշակիության սկզբունքի խախտման` հաշվի առնելով, որ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության ընտրված հոդվածների նույն շրջանակին հղում է կատարվում 2015 թվականի սահմանադրական փոփոխություններից հետո եւս:  1.5. Հիմք ընդունելով սույն եզրակացության 1-ին կետի 1.1-1.4-րդ ենթակետերում մեջբերված իրավական ակտերը եւ դիրքորոշումները, հաշվի առնելով կատարված դիտարկումները` կարծում ենք, որ Նախագծի 1-ին հոդվածով Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքի նոր խմբագրությամբ շարադրվող 301-րդ հոդվածի կարգավորումը խնդրահարույց է Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության` որոշակիության սկզբունքին վերաբերող  79-րդ հոդվածի տեսանկյունից: 2. Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության «Կուսակցություն ստեղծելու եւ կուսակցությանն անդամագրվելու իրավունքը» վերտառությամբ 46-րդ հոդվածի համաձայն`           «1. Յուրաքանչյուր քաղաքացի ունի այլ քաղաքացիների հետ կուսակցություն ստեղծելու եւ որեւէ կուսակցության անդամագրվելու իրավունք: Ոչ ոքի չի կարելի հարկադրել անդամագրվելու որեւէ կուսակցության: 2. Դատավորները, դատախազները եւ քննիչները չեն կարող լինել կուսակցության անդամ: Օրենքով կարող են սահմանվել զինված ուժերում, ազգային անվտանգության, ոստիկանության եւ այլ ռազմականացված մարմիններում ծառայողների կողմից կուսակցություն ստեղծելու եւ որեւէ կուսակցության անդամագրվելու իրավունքի սահմանափակումներ: 3. Կուսակցությունները տարեկան հաշվետվություններ են հրապարակում իրենց ֆինանսական միջոցների աղբյուրների եւ ծախսերի, ինչպես նաեւ իրենց գույքի մասին: 4. Օրենքով սահմանված դեպքերում կուսակցության գործունեությունը կարող է կասեցվել Սահմանադրական դատարանի որոշմամբ: Այն կուսակցությունները, որոնք քարոզում են սահմանադրական կարգի բռնի տապալում կամ բռնություն են կիրառում սահմանադրական կարգը տապալելու նպատակով, հակասահմանադրական են եւ ենթակա են արգելման Սահմանադրական դատարանի որոշմամբ:»: «Կուսակցությունների մասին» սահմանադրական օրենքի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` արգելվում է այն կուսակցությունների ստեղծումը կամ գործունեությունը, որոնք քարոզում են սահմանադրական կարգի բռնի տապալում կամ բռնություն են կիրառում սահմանադրական կարգը տապալելու նպատակով: «Կուսակցությունների մասին» սահմանադրական օրենքի 22-րդ հոդվածի համաձայն` կուսակցությունները պարտավոր են պահպանել Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությունը եւ օրենքները: «Կուսակցությունների մասին» սահմանադրական օրենքի կուսակցության գործունեության արգելմանը վերաբերող 33-րդ հոդվածով նախատեսվում է հետեւյալը.  «1. Սահմանադրության 46-րդ հոդվածի 4-րդ մասի համաձայն՝ արգելման ենթակա է այն կուսակցությունների գործունեությունը, որոնք քարոզում են սահմանադրական կարգի բռնի տապալում կամ բռնություն են կիրառում սահմանադրական կարգը տապալելու նպատակով: 2. Կուսակցության գործունեության արգելումը հիմք չէ այդ կուսակցության առաջադրմամբ ընտրված պատգամավորի, համամասնական ընտրակարգով ընտրվող համայնքների ավագանու անդամի լիազորությունները դադարեցնելու կամ Ազգային ժողովում տվյալ կուսակցությունը ներկայացնող խմբակցության գործունեությունը դադարեցնելու համար: 3. Հայաստանի Հանրապետության սահմանադրական դատարանի որոշմամբ կուսակցության գործունեությունը արգելելու դեպքում կուսակցության գործունեությունը համարվում է դադարեցված, եւ այն ենթակա է լուծարման:»: Հիմք ընդունելով մեջբերված նորմերը` կարող ենք եզրակացնել, որ սահմանադրական կարգի բռնի տապալում քարոզող կուսակցությունների գործունեությունը արգելվում է Սահմանադրական դատարանի որոշմամբ: «Կուսակցությունների մասին» սահմանադրական օրենքի կարգավորումներից բխում է, որ Հայաստանի Հանրապետության սահմանադրական դատարանի որոշմամբ կուսակցության գործունեությունը արգելելու դեպքում կուսակցության գործունեությունը համարվում է դադարեցված, եւ այն ենթակա է լուծարման, հետեւաբար սահմանադրական կարգի բռնի տապալում քարոզող կուսակցությունների գործունեությունը չի կարող կասեցվել այն հիմքով, որ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության ուժով այդ կուսակցությունների գործունեությունը պետք է դադարեցվի: «Կուսակցությունների մասին» սահմանադրական օրենքում լրացումներ կատարելու մասին» սահմանադրական օրենքի նախագծի 1-ին հոդվածով «Կուսակցությունների մասին» սահմանադրական օրենքի 32-րդ հոդվածի 1-ին մասում լրացվում է կուսակցությունների գործունեության կասեցման նոր հիմք. «3) քարոզում է Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 1-ից 5-րդ հոդվածներով կամ 6-րդ հոդվածի առաջին մասով նախատեսված որեւէ նորմի խախտում:»: Հիմք ընդունելով սույն եզրակացության 1-ին կետի ենթակետերում մեջբերված իրավական նորմերը եւ դիտարկումները, հաշվի առնելով կատարված եզրահանգումները` առաջարկում ենք հղում չկատարել Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության քննարկվող հոդվածներին, որոնց խախտմանը ուղղված քարոզը, կոչը կարող է դիտարկվել սահմանադրական կարգը տապալելուն ուղղված հրապարակային կոչ` հաշվի առնելով նաեւ «բռնի» լինելու հատկանիշի վերաբերյալ սույն եզրակացությունում կատարված դիտարկումները:  Այսպիսով` «Կուսակցությունների մասին» սահմանադրական օրենքում լրացումներ կատարելու մասին» սահմանադրական օրենքի նախագծի 1-ին հոդվածով «Կուսակցությունների մասին» սահմանադրական օրենքի 32-րդ հոդվածի 1-ին մասում լրացվող է կուսակցությունների գործունեության կասեցման նոր հիմքը եւ դրանից բխող`  «Կուսակցությունների մասին» սահմանադրական օրենքում լրացումներ կատարելու մասին» սահմանադրական օրենքի նախագծի մյուս հոդվածներով լրացվող կարգավորումները, կարծում ենք, խնդրահարույց են որոշակիության սահմանադրաիրավական սկզբունքի տեսանկյունից եւ հակասում են Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 46-րդ հոդվածի 4-րդ մասի պահանջին: 3. Նախագծի վերնագրում «ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԵՎ ԼՐԱՑՈՒՄՆԵՐ» բառերն առաջարկում ենք փոխարինել «ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆ» բառով` հիմք ընդունելով այն հանգամանքը, որ Նախագծի 1-ին հոդվածով Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում կատարվում է միայն մեկ փոփոխություն եւ «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 12-րդ հոդվածի 1-ին մասը` նորմատիվ իրավական ակտը ունենում է վերնագիր, որը համապատասխանում է նորմատիվ իրավական ակտի բովանդակությանը: 4. Նախագծի 1-ին հոդվածում Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքի լրիվ անվանումը հիշատակելիս առաջարկում ենք նշել Օրենսգրքի ամբողջական անվանումը` «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգիրք», ինչպես նաեւ «2003թ. օգոստոսի 1-ի» բառերը փոխարինել «2003 թվականի ապրիլի 18-ի» բառերով` հիմք ընդունելով «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 18-րդ հոդվածի 3-րդ մասը` օրենքի լրիվ անվանումը հիշատակելիս հետեւյալ հաջորդականությամբ ներառվում են օրենքի վերնագիրը, օրենքի ընդունման տարին, ամիսը (տառերով), ամսաթիվը, հերթական համարը եւ «օրենք» բառը եւ 21-րդ հոդվածի 5-րդ մասը` նորմատիվ իրավական ակտում տարեթիվը եւ ամսաթիվը գրվում են թվերով, իսկ ամիսը` տառերով, «Թվական» բառը եւ դրա հոլովաձեւերը գրվում են ամբողջությամբ: 5. Նախագծի 1-ին հոդվածից առաջարկում ենք հանել «(այսուհետ` Օրենսգիրք)» բառերը եւ կետադրական նշանները` հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ Նախագծում Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքին այլեւս հղում չի կատարվում` հիմք ընդունելով «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 21-րդ հոդվածի 4-րդ մասը` նորմատիվ իրավական ակտում հաճախակի կիրառվող երկար արտահայտությունները նույն նորմատիվ իրավական ակտում կարող են սահմանվել կրճատ տարբերակով` իրավական ակտում առաջին իսկ կիրառումից հետո նախատեսելով կամ տվյալ արտահայտության սահմանումը, կամ փակագծերում նշելով կրճատ տարբերակը: 6. Նախագծի 2-րդ հոդվածով օրենքի ուժի մեջ մտնելու ժամկետ է սահմանվում հրապարակմանը հաջորդող օրը: Հարկ է նկատել, որ «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 23-րդ հոդվածի համաձայն` «1. Նորմատիվ իրավական ակտերն ուժի մեջ են մտնում դրանցում սահմանված ժամկետներում, սակայն ոչ շուտ, քան դրանց պաշտոնական հրապարակմանը հաջորդող օրվանից, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ օրենքով սահմանված է, որ տվյալ նորմատիվ իրավական ակտն ուժի մեջ է մտնում հրապարակվելուց հետո՝ անմիջապես: 2. Նորմատիվ իրավական ակտն ընդունելու իրավասություն ունեցող մարմինը պարտավոր է նախատեսել նորմատիվ իրավական ակտի ուժի մեջ մտնելու ավելի ուշ ողջամիտ ժամկետ, բացառությամբ սույն հոդվածի 4-րդ մասով սահմանված նորմատիվ իրավական ակտերի, եթե ակտով սահմանվում են այնպիսի իրավակարգավորումներ, որոնց համար անհրաժեշտ է հիմնավոր ժամանակահատված, որը հնարավորություն կտա հասցեատիրոջը իր վարքագիծը համապատասխանեցնելու սահմանված պահանջներին, կամ սահմանված իրավակարգավորումները վատթարացնում են անձի իրավական վիճակը: ( ):»: Նախագծի 1-ին հոդվածով նոր խմբագրությամբ է շարադրվում Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքի 301-րդ հոդվածը, որի արդյունքում ենթադրյալ քրեականացվում է նոր արարք, այն է` սահմանադրական կարգը ոչ բռնի տապալելուն ուղղված հրապարակային կոչերը, ինչպես նաեւ խստացվում է արդեն իսկ քրեականացած արարքների համար նախատեսված քրեական պատասխանատվությունը, այն է` «Հրապարակային կոչերը, որոնք ուղղված են նույն արարքները բռնությամբ կատարելուն՝ պատժվում են կալանքով` երկուսից երեք ամիս ժամկետով կամ ազատազրկմամբ` երեքից հինգ տարի ժամկետով:»: Հիմք ընդունելով վերոգրյալն` առաջարկում ենք Նախագծի 2-րդ հոդվածով սահմանել օրենքի ուժի մեջ մտնելու ավելի ուշ ողջամիտ ժամկետ:  Նույն դիտարկումը վերաբերելի է նաեւ «Կուսակցությունների մասին» սահմանադրական օրենքում լրացումներ կատարելու մասին» սահմանադրական օրենքի նախագծի 5-րդ հոդվածով օրենքի ուժի մեջ մտնելու սահմանված ժամկետին` հիմք ընդունելով «Կուսակցությունների մասին» սահմանադրական օրենքում լրացումներ կատարելու մասին» սահմանադրական օրենքի նախագծով «Կուսակցությունների մասին» սահմանադրական օրենքում կատարվող լրացումների արդյունքում նախատեսվող ենթադրյալ սահմնափակումները: 7. «Կուսակցությունների մասին» սահմանադրական օրենքում լրացումներ կատարելու մասին» սահմանադրական օրենքի նախագծի 1-ին հոդվածում «Կուսակցությունների մասին» սահմանադրական օրենքի լրիվ անվանման հիշատակումն առաջարկում ենք համապատասխանեցնել «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի 18-րդ հոդվածի 2-րդ մասի` սահմանադրական օրենքի լրիվ անվանումը հիշատակելիս հետեւյալ հաջորդականությամբ ներառվում են սահմանադրական օրենքի վերնագիրը, սահմանադրական օրենքի ընդունման տարին, ամիսը (տառերով), ամսաթիվը, հերթական համարը եւ «սահմանադրական օրենք» բառը եւ 21-րդ հոդվածի 5-րդ մասի` նորմատիվ իրավական ակտում տարեթիվը եւ ամսաթիվը գրվում են թվերով, իսկ ամիսը` տառերով, «Թվական» բառը եւ դրա հոլովաձեւերը գրվում են ամբողջությամբ պահանջներին: Նախագծերի փաթեթի վերաբերյալ այլ դիտողություններ եւ առաջարկությւոններ չկան: Եզրահանգում Ամփոփելով փորձաքննության արդյունքները` կարող ենք նշել, որ անհրաժեշտ է ապահովել  Նախագծերի փաթեթով նախատեսվող կարգավորումների համապատասխանությունն իրավական որոշակիության սահմանադրական սկզբունքին, ինչպես նաեւ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 46-րդ հոդվածի 4-րդ մասի պահանջին: Միաժամանակ անհրաժեշտ է նաեւ ներկայացված առաջարկությունների հիման վրա ապահովել Նախագծերի փաթեթով նախատեսվող կարգավորումների համապատասխանությունը Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքին, «Կուսակցությունների մասին» սահմանադրական օրենքին եւ «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքին:       ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՎ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ  ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՊԵՏԱԻՐԱՎԱԿԱՆ  ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԲԱԺՆԻ ՊԵՏ                                              ԱՆԻ ՄՈՒԹԱՖՅԱՆ     Կատարողներ` Ն. Ներսիսյան (հեռ.՝ 011-513-248),  Զ. Հովասափյան (հեռ.՝ 011-513-248), Ա. Ղազարյան (հեռ.՝ 011-513-248) 16.03.2021 թ. ՏԵՂԵԿԱՆՔ Նախագծերի փաթեթին առնչվող այլ օրենքի կամ Ազգային ժողովի որոշման ընդունման անհրաժեշտության բացակայության մասին Նախագծերի փաթեթին առնչվող այլ օրենքի կամ Ազգային ժողովի որոշման ընդունման անհրաժեշտությունը բացակայում է:       ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՎ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ  ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՊԵՏԱԻՐԱՎԱԿԱՆ  ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԲԱԺՆԻ ՊԵՏ                                  ԱՆԻ ՄՈՒԹԱՖՅԱՆ     Կատարողներ` Ն. Ներսիսյան (հեռ.՝ 011-513-248),  Զ. Հովասափյան (հեռ.՝ 011-513-248), Ա. Ղազարյան (հեռ.՝ 011-513-248) 16.03.2021 թ. ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆ  «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում փոփոխություններ եւ լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի (փաստաթղթային կոդ` Պ-873-23.02.2021-ՊԻ-011/0) եւ «Կուսակցությունների մասին» սահմանադրական օրենքում լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի (փաստաթղթային կոդ` Պ-8731 -23.02.2021-ՊԻ-011/0) վերաբերյալ Ազգային ժողովի պատգամավոր Արման Բաբաջանյանի կողմից օրենսդրական նախաձեռնության կարգով ներկայացված «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում փոփոխություններ եւ լրացումներ կատարելու մասին» եւ «Կուսակցությունների մասին» սահմանադրական օրենքում լրացումներ կատարելու մասին» օրենքների նախագծերի փաթեթը (այսուհետ` Փաթեթ) մասնագիտական փորձաքննության է ենթարկվել Ազգային ժողովի աշխատակազմի փորձագիտական եւ վերլուծական վարչության ֆինանսատնտեսագիտական փորձաքննության բաժնում: Ֆինանսատնտեսագիտական փորձաքննության արդյունքները Փաթեթով առաջարկվող փոփոխությունները եւ լրացումները, ըստ դրա հեղինակի, պայմանավորված են հանրային դիսկուրսում խոսքի եւ կարծիքի արտահայտման ազատության սահմանադրման եւ որոշարկման հիմնախնդիրները հստակեցնելու եւ կանոնակարգելու անհրաժեշտությամբ: Մասնավորապես առանձնացվել եւ խստացվել է Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքի 301-րդ հոդվածով նախատեսված արարքների համար սահմանված պատիժները, ինչպես նաեւ 301-րդ հոդվածով սահմանվել է, թե Սահմանադրության ո՞ր հոդվածներով նախատեսված նորմերի փաստացի վերացմանն ուղղված հրապարակային կոչն է համարվում սահմանադրական կարգի տապալմանն ուղղված հրապարակային կոչ: Նշենք նաեւ, որ Փաթեթի ընդունմամբ «Կուսակցությունների մասին» սահմանադրական օրենքի 32-րդ հոդվածում կամրագրվեն իրավական հիմքեր այն կուսակցությունների գործունեության կասեցման համար, որոնք կզբաղվեն սահմանադրական կարգի տապալման կամ դրա տարրի չեղարկման քարոզչությամբ: Ընդհանուր առմամբ Փաթեթով առաջարկվող փոփոխությունները եւ լրացումները միտված են կանխել հակասահմանադրական եւ հակապետական քարոզչությունը՝ ապահովելով պետական եւ հանրային շահի, հասարակության եւ պետության անվտանգության, այլոց իրավունքների եւ ազատությունների պաշտպանությունը: Նախագիծը ֆինանսատնտեսագիտական հիմնախնդիրներ չի պարունակում: Նախագծի վերաբերյալ դիտողութուններ եւ առաջարկություններ չկան:  Եզրահանգում Նախագիծը ֆինանսատնտեսագիտական հիմնախնդիրների տեսանկյունից լրամշակման կարիք չի զգում:       ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՎ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ  ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՖԻՆԱՆՍԱՏՆՏԵՍԱԳԻՏԱԿԱՆ ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԲԱԺՆԻ ՊԵՏ                                       ԱՐԹՈՒՐ ԹԱՄԱԶՅԱՆ      Կատարող՝ Գ. Նազարյան (հեռ.` 011 513-343) 02.03.2021թ.     ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆ «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում փոփոխություններ եւ լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի (փաստաթղթային կոդ` Պ-873-23.02.2021-ՊԻ-011/0) եւ «Կուսակցությունների մասին» սահմանադրական օրենքում լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի  (փաստաթղթային կոդ` Պ-8731 -23.02.2021-ՊԻ-011/0) վերաբերյալ Ազգային ժողովի պատգամավոր Արման Բաբաջանյանի  կողմից օրենսդրական նախաձեռնության կարգով ներկայացված «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում փոփոխություններ եւ լրացումներ կատարելու մասին» եւ «Կուսակցությունների մասին» սահմանադրական օրենքում լրացումներ կատարելու մասին» օրենքների նախագծերի փաթեթը (այսուհետ` Նախագծերի Փաթեթ) մասնագիտական փորձաքննության է ենթարկվել Հայաստանի Հանրապետության Ազգային ժողովի աշխատակազմի փորձագիտական եւ վերլուծական վարչության սոցիալ, կրթական, առողջապահական փորձաքննության բաժնում: Սոցիալական փորձաքննության արդյունքները 1.   Ներկայումս ըստ Նախագծերի Փաթեթի հեղինակի, հանրային դիսկուրսում առկա են խոսքի եւ կարծիքի արտահայտման ազատության սահմանադրման եւ որաշարկման հիմնախնդիր: Մասնավորապես, գործող օրենսդրությամբ լիարժեքորեն կարգավորված չէ կուսակցական քարոզչության ընթացքում կամ հրապարակային խոսքում սահմանադրական կարգը վտանգող գաղափարների տարածման հարցը: Նախագծերի Փաթեթով առաջարկվում է խստացնել Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքով նախատեսված դեպքերում սահմանադրական կարգը վտանգող գաղափարների տարածումը: Նախագծերի Փաթեթի ընդունումը հիմքեր կստեղծեն սահմանադրական կարգի դեմ ուղղված հանցագործությունների դեմ պայքարի արդյունավետությունը բարձրացնելու համար:  2.   Նախագիծը սոցիալ, կրթական, առողջապահական հիմնախնդիրներ չի պարունակում: 3.    Նախագծի վերաբերյալ դիտողություններ եւ առաջարկություններ չկան: Եզրահանգում Նախագիծը սոցիալական հիմնահարցերի տեսանկյունից լրամշակման կարիք չի զգում:         ՓՈՐՁԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՎ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ  ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՍՈՑԻԱԼ, ԿՐԹԱԿԱՆ,  ԱՌՈՂՋԱՊԱՀԱԿԱՆ  ՓՈՐՁԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԲԱԺԻՆ      Կատարող՝   Մ. Դալլաքյան (հեռ.՝ 011-513-339)  05.03.2021թ.