ՀԻՄՆԱՎՈՐՈՒՄ
«ՀՀ ՔՐԵԱԿԱՏԱՐՈՂԱԿԱՆ ՕՐԵՆՍԳՐՔԻ» ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՕՐԵՆՔԻ ՆԱԽԱԳԾԻ ԸՆԴՈՒՆՄԱՆ
1. Ընթացիկ իրավիճակը, իրավական ակտի ընդունման անհրաժեշտությունը
Հայաստանի Հանրապետությունում իրականացվող սահմանադրական եւ դատաիրավական բարեփոխումների գործընթացի շրջանակներում առանձնակի կարեւորվում է արդարադատության եւ, մասնավորապես, քրեական արդարադատության ոլորտում հայտնված անձանց իրավունքների եւ օրինական շահերի, դրանց լիարժեք իրացումն ապահովող երաշխիքային համակարգերի սահմանումն ու նորովի արժեւորումը: Այս առումով կարեւոր նշանակություն ունեն համակարգային օրենսդրական կարգավորումների միջոցով ինստիտուցիոնալ այնպիսի մեխանիզմների ներդնումը, որոնք այդ իրավունքների պաշտպանությունը կդարձնեն ոչ թե պատրանքային, այլ իրական:
Հայաստանի Հանրապետությունում քրեական արդարադատության համակարգում հիմնարար բարեփոխումների նոր փուլի սկիզբը դրվեց վերջին ժամանակների հասարակական, քաղաքական եւ իրավական զարգացումներով: Մասնավորապես՝ հարկ է նշել, որ 2021 թվականի մայիսի 5-ին եւ հունիսի 30-ին ընդունվեցին ՀՀ քրեական եւ քրեական դատավարության օրենսգրքերը, որի տրամաբանական շարունակությունը պետք է լինի ՀՀ քրեակատարողական նոր օրենսգրքի ընդունումը:
Նշված համատեքստում հատկապես կարեւոր է քրեական արդարադատության համակարգում ընդգրկված անձանց, այն է՝ քրեակատարողական հիմնարկներում եւ ազատությունից զրկման մյուս վայրերում գտնվող անձանց իրավունքների եւ օրինական շահերի պաշտպանությունը, դրանց լիարժեք իրացման երաշխավորումը՝ հիմք ընդունելով ոլորտի միջազգային իրավաբանության պահանջներն ու առաջադեմ երկրների փորձը:
Այստեղ կարեւոր է քրեական վարույթի իրականացման ընթացքում կամ դրա ավարտին հարկադրանքի միջոցների ենթարկված անձանց նկատմամբ վերաբերմունքի փոփոխությունը, նրանց համար հարկադրանքի այդ միջոցների կրման հետ կապված արժանապատիվ պայմանների ստեղծումը՝ հետագայում հասարակություն նրանց վերաինտեգրումն ապահովման նպատակով: Մյուս կողմից անհրաժեշտ է համակարգային առումով բավարար երաշխիքներ ստեղծել այդ հարկադրանքի միջոցների կատարման համար պատասխանատու մարմինների ու դրանց պաշտոնատար անձանց գործունեության համար՝ առանց վտանգելու այն հիմնարկների անվտանգությունն ապահովելու հանրային շահը, որտեղ պահվում են նշված կատեգորիայի անձինք:
ՀՀ քրեակատարողական գործող օրենսդրության բարեփոխման նախադրյալները: Քննարկվող ոլորտի հիմնական իրավական ակտ է համարվում ՀՀ քրեակատարողական օրենսգիրքը: 2004 թվականի դեկտեմբերի 24-ին ընդունված եւ 2005 թվականի փետրվարի 10-ից կիրառության մեջ դրված այս իրավական ակտը Հայաստանի Հանրապետությունում իրականացված դատաիրավական բարեփոխումների արդյունքում ընդունված կարեւոր իրավական ակտերից է: Այն օրենք է, որը միավորում է իրավունքի ամբողջ ճյուղի կամ դրա առանձին մասի` համասեռ հասարակական հարաբերությունները կարգավորող բոլոր կամ հիմնական նորմերը: Այս ակտը, մասնավորապես, ամրագրում է պատժի կատարման հիմքը, քրեակատարողական օրենսդրության սկզբունքները, դատապարտյալի իրավական վիճակը, նրա իրավունքները եւ ազատություններն ապահովելու երաշխիքները, պատժի կատարման հետ միացված բժշկական բնույթի հարկադրանքի միջոցներ կիրառելու, առանձին պատժատեսակներ կատարելու, պատիժը պայմանականորեն չկիրառելու դեպքում փորձաշրջան նշանակելու եւ փորձաշրջանի ընթացքում վերահսկողություն իրականացնելու, ինչպես նաեւ պատժից ազատելու կարգը:
Բարձր գնահատելով ՀՀ քրեակատարողական գործող օրենսգրքի դերը մեր երկրի իրավական համակարգում՝ միաժամանակ պետք է նշել, որ ժամանակակից պայմաններում այն օբյեկտիվորեն ի վիճակի չէ բավարար չափով իրացնել նորաստեղծ իրավական պետության ժողովրդավարական նվաճումները: Այս առումով Օրենսգրքի կիրառության շուրջ տասնութ տարիների ընթացքում երկրի հասարակական եւ քաղաքական կյանքում տեղի ունեցան մի շարք իրադարձություններ, որոնք անխուսափելի փոփոխություններ էին ենթադրում քրեական պատիժների կատարման եւ կրման հետ կապված հիմնական իրավական ակտում:
Մասնավորապես՝ Հայաստանի Հանրապետության կողմից «Մարդու իրավունքների եւ հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» եվրոպական կոնվենցիան վավերացնելուց հետո առաջ եկավ այդ ակտով ստանձնած պարտավորությունների համապատասխան փոփոխություններ կատարել ներպետական համապատասխան ոլորտներում, այդ թվում՝ ազատությունից զրկման վայրերում գտնվող անձանց իրավունքների ապահովման եւ հարկադրանքի միջոցների կիրառության բնագավառում: Այդ պահանջներն առավել առարկայական դարձան, երբ Հայաստանի մասնակցությամբ միջազգային կազմակերպությունների գնահատականների լույսի ներքո (Խոշտանգումների կանխարգելման եվրոպական կոմիտե, ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների կոմիտե եւ այլն): Ըստ այդմ, անհրաժեշտ է ապահովել Քրեակատարողական նոր օրենսգրքում Հայաստանի վերաբերյալ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի վճիռներից (օրինակ՝ Կիրակոսյանն ընդդեմ Հայաստանի, Թադեւոսյանն ընդդեմ Հայաստանի, Դավթյանն ընդդեմ Հայաստանի գործերով վճիռները եւ այլն) բխող պահանջների իրացումը:
ՀՀ Սահմանադրության տեքստում 2015 թվականին տեղի ունեցած հիմնարար փոփոխությունները էական տեղաշարժերի կարիք առաջացրեցին նաեւ քրեակատարողական համակարգում:
Քրեակատարողական ոլորտի հասարակական հարաբերությունների կարգավորման գործընթացի ձեւափոխման վրա նշանակալի ազդեցություն ունեցավ նաեւ դատական պրակտիկան: Մասնավորապես՝ ազատությունից զրկված անձանց իրավունքների ապահովման ոլորտում բացահայտված թերություններն ու բացթողումներն իրենց գնահատականը ստացան ՀՀ Սահմանադրական դատարանի եւ ՀՀ Վճռաբեկ դատարանի որոշումներում: Այս ամենն էապես փոխել է քրեակատարողական օրենսդրության մի շարք դրույթների եւ նույնիսկ որոշ սկզբունքների իրավաըմբռնման եւ կիրառման գաղափարախոսությունը:
Այս ամենի պայմաններում ազատությունից զրկման վայրերում գտնվող անձանց իրավունքներին առնչվող իրավական ակտերում եւ, առաջին հերթին, Քրեակատարողական գործող օրենսգրքում կատարվեցին փոփոխություններ եւ լրացումներ, որոնք ունեցան ոչ միայն դրական, այլեւ բացասական դրսեւորումներ: Թեեւ այդ փոփոխությունների ու լրացումների նպատակն առավելապես քրեակատարողական համակարգի բարեփոխումն էր, այդուհանդերձ դրանց զգալի մասն ունեցել է դրվագային, իրավիճակային բնույթ՝ համաձայնեցված չլինելով իրավական այլ ակտերի ինստիտուտների ու նորմերի հետ: Այսպիսի փոփոխությունները կամ լրացումները, իհարկե, որեւէ կերպ ի վիճակի չեն լուծելու պրակտիկայում առաջ եկող խնդիրները եւ դրանով պայմանավորված՝ չեն կարող ծառայել նպատակներին, որոնց համար իրականացվել են:
Արդյունքում՝ ստացվել է այնպես, որ քրեակատարողական ոլորտի նորմերը զետեղվել են բազմաթիվ ակտերում, ինչը բացասաբար է անդրադառնում անձի իրավունքների պաշտպանության վիճակի վրա: Ընդ որում, այստեղ կարեւորագույն հարցեր խորհրդային իրավական ավանդույթների ուժով կարգավորվում են ենթաօրենսդրական ակտերով (օրինակ՝ կառավարության որոշումներով կամ, օրինակ, արդարադատության նախարարի հրամաներով), ինչն ավելի զրկում է այս ոլորտը իրավական կայունությունից ու որոշակիությունից: Ավելին, այս ակտերում կատարվող փոփոխությունների կամ լրացումների հաճախ տարերային ու ոչ համակարգված լինելու պատճառով առաջանում են հակասություններ տարբեր իրավական ակտերի միջեւ՝ շատ դեպքերում հակասելով ՀՀ Սահմանադրության պահանջներին: Օրինակ` ՀՀ քրեակատարողական օրենսգրքում բացակայում են դատապարտյալների իրավունքների իրականացման ու դրանց պաշտպանությանն առնչվող առանցքային ինստիտուտներ: Խոսքը, օրինակ, վերաբերում է այդ կատեգորիայի անձանց իրավունքների դատական պաշտպանության ընթացակարգերին:
Միասնական չէ նաեւ քրեակատարողական օրենսդրության մեջ կիրառվող մասնագիտական տերմինաբանությունը: Սա իր հերթին բացասաբար է ազդում այդ վայրերում պահվող անձանց իրավունքների եւ օրինական շահերի պատշաճ իրացման գործընթացի վրա:
Վերը նկարագրվածին գումարվում է նաեւ այն, որ ՀՀ քրեական նոր օրենսգրքում նախատեսվել են պատիժների նոր տեսակներ, որոնք համակարգային բնույթի նոր իրավական լուծումներ են պահանջում ոլորտային, այն է՝ քրեակատարողական օրենսդրության մեջ:
Այս առումով ՀՀ քրեական նոր օրենսգիրքը նախատեսում է պատժի՝ որպես քրեաիրավական հարկադրանքի միջոցի սահմանման սկզբունքորեն այլ մոտեցումներ: Մասնավորապես, պատժի նպատակների կապակցությամբ սոցիալական արդարության վերականգնման եւ հանցագործությունների կանխման նպատակների հետ միասին նախատեսում է պատժի ենթարկված անձի վերասոցիալականացման նպատակը:
ՀՀ քրեական օրենսգրքում կառուցվածքային փոփոխության է ենթարկվել եւ նոր տեսակներով է համալրվել պատժի համակարգը, այդ թվում՝ ընդլայնվել են թե՛ ազատությունից զրկելու հետ կապված, թե՛ ազատությունից զրկելու հետ չկապված պատիժների տեսակները, այլ կերպ են շարադրվել քրեական գործող օրենսդրությամբ նախատեսված որոշ պատժատեսակների ոչ միայն անվանումները, այլ կատարվել են նաեւ բովանդակային փոփոխություններ, ինչպես նաեւ փոփոխվել են հիմնական եւ լրացուցիչ պատիժները:
ՀՀ քրեական օրենսգիրքը համալրվել է անվտանգության միջոցներ նախատեսող նոր գլխով: Սահմանվել են անվտանգության միջոցները նշանակելու հիմքերն ու պայմանները, դրանց տեսակները: Պատժից ազատելու տեսակները ենթարկվել են կառուցվածքային եւ բովանդակային փոփոխության:
Դրանից բացի, ՀՀ քրեական դատավարության նոր օրենսգրքում այլեւս առկա չէ դատական ակտերի կատարման փուլը, որը սահմանված է ՀՀ քրեական դատավարության գործող օրենսգրքում: Այս ինստիտուտն իրականում պետք է նախատեսվի ՀՀ քրեակատարողական օրենսգրքում, քանի որ խոսքն արդեն իսկ քրեական վարույթի ավարտից հետո ընթացող գործունեության մասին է:
Հաշվի առնելով վերոգրյալը՝ կենսական անհրաժեշտություն է ՀՀ քրեակատարողական նոր օրենսգրքի նախագծի (այսուհետ՝ Նախագիծ) ընդունումը: Բոլոր անհրաժեշտ նախադրյալների առկայության պայմաններում Հայաստանի Հանրապետությունում քրեակատարողական նոր օրենսգրքի ընդունումը դառնալու է այն կարեւոր գործոնը, որը տրամաբանական ավարտին կհասցնի քրեական արդարադատության ոլորտի բարեփոխումները: Այն պետք է դառնա քրեական արդարադատության ոլորտում կիրառվող հարկադրանքի միջոցների պատշաճ կիրառություն ապահովող, միջազգային ժամանակակից իրավաբանության ու փորձի վրա հիմնված, ժամանակակից իրավամտածողությունն արտահայտող իրավական նոր սերնդի միասնական փաստաթուղթ:
2. Առաջարկվող կարգավորման բնույթը
ՀՀ քրեակատարողական նոր օրենսգրքի հայեցակարգային բնութագիրը եւ կարգավորման հիմնարար սկզբունքները: ՀՀ քրեական դատավարության եւ քրեական օրենսգրքերի օրինակով ՀՀ քրեակատարողական նոր օրենսգրքի մշակման հիմքում ընկած է համարձակ նորարարությունն ու չափավոր պահպանողականությունը: Քրեակատարողական նոր օրենսգիրքն այդ առումով՝ իբրեւ քրեական արդարադատության համակարգի առանցքային ակտ, պետք է արձանագրի զարգացման որակապես նոր փուլ՝ նպատակ ունենալով ապահովել քրեական եւ քրեադատավարական օրենսգրքով ստեղծվելիք համակարգերի արդյունավետ կիրառումը: Ըստ այդմ, Նախագծով առանձնացվել են կարգավորման հետեւյալ հիմնական սկզբունքները.
1) Միասնական իրավական քաղաքականության ապահովումը քրեաիրավական հարկադրանքի միջոցների կիրառության ոլորտում
Ազատության եւ դրա կանխավարկածի վերաբերյալ եվրոպական ժամանակակից ընկալմանը համահունչ՝ այն պետք է դիտարկել՝ իբրեւ ամբողջական այնպիսի երեւույթ, որից ազատությունից զրկված անձանց պահման, ինչպես նաեւ հարկադրանքի համապատասխան միջոցի կիրառությունն ապահովող մարմինների գործունեության նկատմամբ պետք է ցուցաբերվի համապարփակ եւ միասնական մոտեցում:
Այսպիսի մոտեցումը նախեւառաջ ենթադրում է քրեական արդարադատության համակարգում հարկադրանքի միջոցների կիրառման ու կատարման նկատմամբ միասնական մոտեցումների որդեգրում՝ որոշակի առանձնահատկությունների հաշվառմամբ:
2) Մարդու իրավունքների վերաբերյալ միջազգային իրավաբանության պահանջների իրացումը Նախագծում
Քրեակատարողական նոր օրենսդրության առանցքային բնութագրական գծերից պետք է դառնա քրեաիրավական հարկադրանքի միջոցի ենթարկված անձի իրավունքների ապահովումը մեր երկրի ստանձնած միջազգային պարտավորություններին համահունչ: Խոսքը, մասնավորապես, վերաբերում է Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի, Խոշտանգումների կանխարգելման եվրոպական կոմիտեի իրավական դիրքորոշումների, Եվրոպայի խորհրդի Նախարարների կոմիտեի հանձնարարականների, Միավորված ազգերի կազմակերպության մարդու իրավունքների կոմիտեի եւ միջազգային այլ փաստաթղթերի պահանջներին:
Այս առումով կատարելագործման կարիք ունի քրեակատարողական հիմնարկներում կամ ազատությունից զրկման այլ վայրերում գտնվող անձանց նկատմամբ խոշտանգման կամ այլ դաժան, անմարդկային կամ նվաստացնող վերաբերմունքի կամ պատժի դեպքերի կանխարգելման համակարգը: Օրենսդրական լուծումների շնորհիվ իրականացվելիք հետեւողական քայլերի արդյունքում պետք է հասնել այնպիսի մթնոլորտի ձեւավորմանը, որ վատ վերաբերմունքի յուրաքանչյուր դեպք բացահայտվելու է, իսկ այն իրականացրած անձինք ենթարկվելու են պատասխանատվության: Ընդ որում, խոսքը վերաբերում է ոչ միայն ազատությունից զրկման վայրի վարչակազմի գործողություններին, այլ նաեւ դատապարտյալների միջեւ բռնությունների դեպքերի կանխարգելմանը: Քրեակատարողական նոր օրենսգրքով, մասնավորապես, անհրաժեշտ է սահմանել իրավական այնպիսի մեխանիզմներ, որոնք հնարավորություն կտան առավել արագ, կոնֆիդենցիալության պայմաններում իրականացնել նմանատիպ դիմումների կամ բողոքների քննությունը: Օրենսդրական մակարդակում տրվելիք լուծումների շնորհիվ հնարավոր է բացառել նման բողոքների կապակցությամբ դրանք ներկայացնող անձանց նկատմամբ հնարավոր ճնշում, սպառնալիք կամ որեւէ այլ ապօրինի գործողություն:
ՀՀ քրեակատարողական նոր օրենսգրքում անհրաժեշտ է սահմանել իրավակարգավորումներ, որոնք կխթանեն քրեակատարողական հիմնարկներում դատապարտյալների արտախցային զբաղվածությունը (օրինակ՝ աշխատանք, ակտիվ մասնակցություն սպորտային, մշակութային միջոցառումներին եւ այլն):
3) Ազատությունից զրկելու հետ կապված հարկադրանքի միջոցների ենթարկված անձանց նկատմամբ կիրառվող կարգապահական տույժերի համակարգի եւ դրանց կիրառության ընթացակարգի վերանայումը
Անհրաժեշտ է ներդնել ազատությունից զրկելու հետ կապված հարկադրանքի միջոցի ենթարկված անձանց նկատմամբ կիրառվող կարգապահական տույժերի, պատժախցում գտնվող դատապարտյալների իրավունքների պաշտպանության, տույժի բողոքարկման մեխանիզմների կանխատեսելի համակարգ:
Այն դեպքերում, երբ դատապարտյալն ամբողջությամբ կամ մասամբ մեկուսացված է հասարակությունից եւ գտնվում է քրեակատարողական համակարգի պահպանության ու հսկողության ներքո, հատկապես կարեւոր է վերջիններիս իրավունքների եւ օրինական շահերի պաշտպանությունը: Այս առումով պետք է սահմանել, որ կարգապահական տույժի կիրառման վարույթի կապակցությամբ դատապարտյալներն ունեն իրավունքների այնպիսի շրջանակ, որոնք բխում են արդար դատաքննության ապահովման կոնվենցիոն պահանջներից: Դրանից բացի, օրենսդրական մակարդակով անհրաժեշտ են այնպիսի կարգավորումներ, որոնք հստակ կսահմանեն տույժի կիրառման ընթացակարգը, ինչպես նաեւ այդ ընթացակարգին ազատությունից զրկված անձի մասնակցության աստիճանը: Քրեակատարողական ծառայողների գործողությունների, անգործության կամ ընդունված ակտերի բողոքարկման մեխանիզմների նախատեսումը
ՀՀ քրեակատարողական գործող օրենսգրքի համաձայն՝ պատիժները կատարող մարմինների եւ հիմնարկների պաշտոնատար անձինք իրավասու են կատարելու միայն օրենքով իրենց իրավասությանը վերապահված գործողություններ: Պաշտոնատար անձանց գործողությունների կատարումը կարող է բողոքարկվել դատարան կամ օրենքով նախատեսված այլ մարմին: Նույն օրենսգրքով սահմանվում է, որ օրենքով սահմանված դեպքերում եւ կարգով դատարանը քննարկում է դատապարտյալի բողոքները՝ պատիժը կատարող մարմնի կամ հիմնարկի վարչակազմի գործողությունների դեմ:
Իրականում բողոքարկման ընթացակարգի հետ կապված հարցերը որեւէ օրենսդրական կարգավորում չունեն: Մասնավորապես՝ նախատեսված չեն բողոքներին ներկայացվող պահանջները, բողոքարկման ժամկետները եւ այլն: Հստակ կարգավորված չեն նաեւ այն հարցերը, թե որ դատարանն է իրավասու քննել այդ հարցերը, ինչպես նաեւ ինչպիսի ընթացակարգ է կիրառվում դատարանում բողոքները քննելիս: Հստակ չէ նաեւ դատախազական հսկողության եւ դատական վերահսկողության հարաբերակցությունը այն դեպքերում, երբ վիճարկվում են քրեակատարողական հիմնարկի վարչակազմի գործողությունները կամ որոշումները:
Հարկ է նկատել, որ քրեակատարողական հիմնարկի վարչակազմի որոշումների, գործողությունների եւ անգործության վիճարկման ընդդատության հարցի վերաբերյալ ՀՀ սահմանադրական դատարանը 22.01.2019թ. թիվ ՍԴՈ-1439 որոշմամբ արձանագրել է, որ մինչեւ Ազգային ժողովի կողմից այդ որոշմամբ արտահայտված առկա համակարգային իրավական անորոշության հաղթահարումը, քրեակատարողական հիմնարկի պաշտոնատար անձանց գործողությունների (անգործության) բողոքարկման հետ կապված գործերը ենթակա են քննության ՀՀ վարչական դատարանի կողմից, «Դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքի 21-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն, քանի դեռ պատժի կատարման հետ կապված կոնկրետ գործի, նյութի կամ հարցի քննության իրավասությունն օրենքով հստակ վերապահված չէ քրեական գործեր քննող ընդհանուր իրավասության դատարանին:
Սահմանադրական դատարանը նաեւ նշում է, որ մինչեւ Ազգային ժողովի կողմից սույն որոշմամբ արտահայտված առկա համակարգային իրավական անորոշության հաղթահարումը, քրեակատարողական հիմնարկի պաշտոնատար անձանց գործողությունների (անգործության) բողոքարկման հետ կապված գործերը ենթակա են քննության ՀՀ վարչական դատարանի կողմից, «Դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքի 21-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն, քանի դեռ պատժի կատարման հետ կապված կոնկրետ գործի, նյութի կամ հարցի քննության իրավասությունն օրենքով հստակ վերապահված չէ քրեական գործեր քննող ընդհանուր իրավասության դատարանին, ինչը ենթադրում է, որ Սահմանադրական դատարանը չի պարտավորեցնում դատապարտյալների բողոքների քննությունը վարչական դատարանի կողմից, այլ մատնանշել է ԱԺ-ին համակարգային իրավական անորոշությունը հաղթահարելու համար ներդնել հստակ ընթացակարգեր: Նշվածի համատեքստում Նախագծով մանրամասն կարգավորում է ստացել բողոքարկամ ընթացակարգի առանձնահատկությունները, որը վերապահվել է ընդհանուր իրավասության առաջին ատյանի դատարանին:
Հետեւաբար, քրեակատարողական նոր օրենսգրքով անհրաժեշտ է կարգավորել այս հարցերը՝ ապահովելով իրավական որոշակիության սկզբունքի հետեւողական կենսագործումը նաեւ ՀՀ քրեակատարողական օրենսգրքում:
4) Անչափահաս դատապարտյալների նկատմամբ կիրառվող քրեաիրավական հարկադրանքի միջոցների կատարման համակարգի բարեփոխումը
ՀՀ քրեակատարողական գործող օրենսգրքում առկա են դրույթներ, որոնք վերաբերում են անչափահաս դատապարտյալների պահման պայմաններին, նրանց իրավունքների ապահովմանը: Այդուամենայնիվ, գործող օրենսգրքի եւ դրա կիրառության պրակտիկայի ուսումնասիրությունը վկայում է այդ կարգավորումները չունեն համակարգված բնույթ եւ հաճախ կտրված են օրենսգրքի ընդհանուր լուծումներից: Ուստի, Քրեակատարողական նոր օրենսգրքում անհրաժեշտ է նախատեսել առանձին բաժին՝ նվիրված անչափահասների իրավունքների ապահովմանը հարկադրանքի միջոցներ կիրառելիս:
Առանձին ուշադրության է արժանի անչափահաս դատապարտյալների նկատմամբ նախատեսվող պատիժների, դրանց կատարման կարգն ու պայմանները, անչափահասների իրավունքների ապահովման երաշխիքները, ինչպես նաեւ նրանց նկատմամբ ազատազրկում պատժատեսակի կատարման առանձնահատկությունները: Նոր օրենսգրքում պետք է հստակեցնել նաեւ ՀՀ քրեական նոր օրենսգրքից բխող՝ տարիքային հատկանիշով պայմանավորված վերաբերմունքի առանձնահատկությունները:
5) Ազատազրկման դատապարտված անձանց պահման ռեժիմների փոփոխության կանոնների վերանայումը
Պատժի կրման պայմանների փոփոխման ինստիտուտն անհրաժեշտ է նախատեսել ոչ միայն մեկ քրեակատարողական հիմնարկից մեկ այլ քրեակատարողական հիմնարկ տեղափոխելու միջոցով, ինչպես սահմանված է գործող քրեակատարողական օրենսգրքում, այլ նաեւ միեւնույն հիմնարկի շրջանակներում: Պատժի կրման պայմանների փոփոխումը, այսպես կոչված, «պրոգրեսիվ համակարգը» ծագել է Անգլիայի ազատազրկման կատարման համակարգում դեռեւս 19-րդ դարի սկզբին եւ մեծապես նպաստել է քրեակատարողական համակարգի առաջընթացը: Այն կիրառվում է մինչեւ օրս աշխարհի բազմաթիվ երկրներում եւ բնականաբար ապրել է որոշակի զարգացում՝ ներառելով իրավաբանների տեսական մշակումները: «Պրոգրեսիվ համակարգը» պատժի իրավական կառուցվածքի մասն է կազմում եւ խթանում է դատապարտյալների ուղղման գործընթացը, քանի որ խրախուսում է օրինապահ վարքագիծ դրսեւորող դատապարտյալներին, մեղմացնում նրանց պատժի կրման պայմանները եւ ընդհակառակը՝ պատժի կրման պայմանների խստացում է նախատեսում հակաօրինական վարքագիծ դրսեւորողների նկատմամբ: Պատժի կրման պայմանների փոփոխման նախատեսումը մեկ քրեակատարողական հիմնարկի շրջանակներում անշուշտ կունենա դրական ազդեցություն պատժի կատարման եւ դրա նպատակների իրականացման արդյունավետության վրա:
Այս խնդրի շրջանակներում անհրաժեշտ է ներմուծել նաեւ ռեժիմների աստիճանական փոփոխության ճկուն մեխանիզմ՝ խիստ ռեժիմից դեպի մեղմ:
Քննարկման առարկա պետք է դառնա քրեակատարողական հիմնարկների համակարգի վերանայումը՝ հիմնվելով միջազգային փորձի վրա: Մասնավորապես, ըստ անվտանգության աստիճանի Նախագծով սահմանվել է քրեակատարողական հիմնարկների 3 տեսակներ՝ ցածր, միջին, բարձր անվտանգային տեսակներ: Նախատեսվել է նաեւ քրեակատարողակն հիմնարկներում պատժի կրման մեղմ եւ խիստ ռեժիմներ:
6) Դատապարտյալներին անջատ պահելու չափանիշների հստակեցումը, այդ անձանց վարքագծի ռիսկային գնահատման համակարգի ներդնումը
Անհրաժեշտ է սահմանել միջազգային իրավական փաստաթղթերի պահանջներին համապատասխան դատապարտյալների դասակարգման նոր չափանիշներ՝ դասակարգման տարբեր խմբերի՝ միմյանցից անջատ պահելու խնդիրները լուծելու նպատակով:
Այստեղ կարեւոր նշանակություն պետք է ունենա նաեւ ազատությունից զրկված անձանց նկատմամբ անհատական մոտեցման եւ նրանց վարքագծի ռիսկային գնահատման մոտեցումը: Սա ենթադրում է, որ քրեակատարողական նոր օրենսգրքում պետք է սահմանվեն այնպիսի նորմեր, որոնք դատապարտյալի համար կանխատեսելի կդարձնեն քրեակատարողական հիմնարկից ազատ արձակվելը: Այլ կերպ՝ դատապարտյալին պետք է կանխատեսելի լինի այն վարքագիծը, որն իրենից ակնկալում է պետությունը ազատ արձակման նախապատրաստելու համար:
Հայեցակարգային այս հիմնադրույթի շրջանակներում է, որ միջազգային չափանիշներն առաջարկում են իբրեւ պատժի կատարման գլխավոր նպատակ հռչակել անձին ազատության նախապատրաստելը:
7) ՀՀ քրեակատարողական ապագա օրենսգրքի համակարգային համապատասխանեցումը քրեական արդարադատության ոլորտի հիմնարար իրավական ակտերի հետ
Խոսքն առաջին հերթին վերաբերում է ՀՀ քրեական դատավարության եւ ՀՀ քրեական օրենսգրքերին: Մասնավորապես՝ ՀՀ քրեական դատավարության նոր օրենսգրքում բացակայում է դատական ակտերի կատարման փուլը, որն առկա է ՀՀ քրեական դատավարության գործող օրենսգրքում: Այս գլխում առկա իրավակարգավորումները տեղ են գտել ՀՀ քրեակատարողական նոր օրենսգրքում:
Դրանից բացի, ՀՀ քրեական նոր օրենսգրքում արդեն իսկ սահմանվել են այնպիսի նոր պատժատեսակներ, որոնց կատարման կարգը պետք է սահմանվի ՀՀ քրեակատարողական նոր օրենսգրքում:
Միաժամանակ, ՀՀ քրեական նոր օրենսգրքում սահմանված նոր ինստիտուտի՝ անվտանգության միջոցների նշանակման հիմքերն ու պայմանները, կիրառման կարգն ու ձեւերը եւս իրենց արտահայտությունը պետք է գտնեն քրեակատարողական նոր օրենսգրքում:
8) Քրեակատարողական նորմեր պարունակող ՀՀ իրավական ակտերի համակարգի ամբողջական ուսումնասիրությունը եւ հակասությունների վերացումը
Մասնավորապես՝ մարդու իրավունքների սահմանափակմանն առնչվող՝ ՀՀ կառավարության որոշումներում եւ այլ ենթաօրենսդրական ակտերում սահմանված նորմերն անհրաժեշտ է ամրագրել ՀՀ քրեակատարողական նոր օրենսգրքում: Այս սկզբունքի շրջանակներում անհրաժեշտ է վերացնել կրկնությունները, նորմատիվ արժեք չունեցող կարգավորումները, որոնք բացասաբար են ազդում քրեակատարողական օրենսդրության ողջ համակարգի արդյունավետ կիրառության վրա:
Ազատությունից զրկված անձանց իրավունքների եւ պարտականությունների կարգավորման հիմնական սկզբունքները: Դատապարտյալի իրավունքների, ազատությունների իրականացման, նրանց պարտականությունների կատարման կարգը պետք է առավելապես uահմանել քրեակատարողական նոր օրենսգրքով:
Դատապարտյալների իրավական վիճակը կարգավորող գլխում անհրաժեշտ է սահմանել դատապարտյալների իրավական վիճակի հիմքերը, նրանց իրավունքների, ազատությունների եւ օրինական շահերի ապահովման երաշխիքները: Սահմանվելու է, որ ՀՀ-ն պաշտպանում է դատապարտյալի իրավունքները, ազատություններն ու oրինական շահերը պատիժը կատարելու ընթացքում, ապահովում է դատապարտյալի նկատմամբ կիրառվող հարկադրանքի միջոցների oրինականությունը: Դատապարտյալների իրավական վիճակը սահմանելիս հաշվի են առնվելու մարդու իրավունքների եւ դատապարտյալների հետ վարվեցողության միջազգային իրավական փաստաթղթերի դրույթները:
Դատապարտյալների իրավական վիճակը սահմանելիս կարեւոր նշանակություն ունի նրանց պարտականությունների ամրագրումը: Դատապարտյալը պարտավոր է պահպանել պատիժների կրման կարգը եւ պայմանները կարգավորող ՀՀ օրենսդրությունը, կատարել ՀՀ օրենսդրությամբ նախատեսված ՀՀ քաղաքացիների պարտականությունները, հասարակությունում ընդունված բարոյականության նորմերը: ՀՀ քրեակատարողական նոր օրենսգրքի՝ դատապարտյալի իրավական վիճակին վերաբերող գլխում սահմանվել են դատապարտյալների հիմնական պարտականությունները, որոնք տարածվում են բոլոր դատապարտյալների վրա անկախ պատժատեսակից, ինչպես նաեւ ամրագրվել են դատապարտյալներին ներկայացվող առավել կարեւոր պահանջները: Դատապարտյալների պարտականությունները ՀՀ Սահմանադրության կարգավորումներին համապատասխան պետք է ամրագրել ՀՀ քրեակատարողական նոր օրենսգրքի պատիժների առանձին տեսակների կատարման եւ կրման կարգն ու պայմանները կարգավորող նորմերում:
Դատապարտյալն իր պարտականությունները, ինչպեu նաեւ պատիժները կատարող մարմինների եւ հիմնարկների վարչակազմի oրինական պահանջները չկատարելու դեպքում ենթակա է oրենքով uահմանված պատաuխանատվության: Օրենսդրությամբ կարող են նախատեսվել պատասխանատվության տարաբնույթ ձեւեր՝ կարգապահական պատասխանատվություն, ինչպես նաեւ ավելի խիստ ձեւեր՝ պատժի չկրած մասն ավելի խիստ պատժատեսակով փոխարինելը, մեկուսացվածության ավելի խիստ աստիճան ունեցող քրեակատարողական հիմնարկ տեղափոխելը եւ այլն:
Դատապարտյալների իրավունքներն ու պարտականությունները պետք է սահմանվեն բավական մանրամասն: Այդպիսի կարգավորվածությունը բխում է պատիժների կատարման եւ դատապարտյալների հետ վարվեցողության միջազգային իրավական փաստաթղթերի պահանջներից:
Պատժի կրման պայմաններին հաջող համարվելու գրավականը դատապարտյալների կողմից իրենց իրավունքների եւ պարտականությունների իմացությունն է: Այդ իմաստով քրեակատարողական օրենսգրքում պետք է շեշտել դատապարտյալի իրավունքը մայրենի կամ իրեն հաuկանալի այլ լեզվով տեղեկություններ uտանալու իր իրավունքների, ազատությունների եւ պարտականությունների, դատարանի նշանակած պատժի կատարման կարգի եւ պայմանների, դրանց փոփոխությունների, առաջարկությունների, դիմումների եւ բողոքների, ինչպեu նաեւ միջազգային համապատաuխան փաuտաթղթերի մաuին:
Պետք է ապահովել դատապարտյալի բարեկիրթ վերաբերմունքի արժանանալու իրավունքը պատիժներ կատարող հիմնարկների կամ մարմինների ծառայողների եւ աշխատակիցների կողմից: Պատիժը կատարելիս պետք է ապահովվի դատապարտյալի իրավական պաշտպանությունը: Դատապարտյալը կարող է պաշտպանել այն բոլոր օրինական միջոցներով՝ դիմելով համապատասխան մարմիններ: Ընդ որում` էապես ընդարձակվել է դատապարտյալի իրավունքը դիմելու համապատասխան մարմիններ: Մասնավորապես՝ դատապարտյալն իրավունք ունի իր իրավունքների եւ ազատությունների խախտման վերաբերյալ դիմումներով, բողոքներով, ինչպես անձամբ, այնպես էլ փաստաբանի կամ օրինական ներկայացուցչի միջոցով դիմելու պատիժը կատարող հիմնարկի կամ մարմնի վարչակազմ, նրանց վերադաս մարմիններ, դատարան, դատախազություն, Հայաստանի Հանրապետության մարդու իրավունքների պաշտպանին, պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմիններ, հասարակական կազմակերպություններ եւ կուսակցություններ, լրատվական գործունեություն իրականացնող իրավաբանական եւ ֆիզիկական անձանց, ինչպես նաեւ մարդու իրավունքների եւ ազատությունների պաշտպանության միջազգային մարմիններ կամ կազմակերպություններ:
Ազատությունից զրկելու հետ կապված պատիժների դատապարտված անձանց նկատմամբ կիրառվող կարգապահական տույժերի բողոքարկման, պատժախցում գտնվող դատապարտյալների իրավունքների պաշտպանության մեխանիզմներ գործող օրենսդրությունը չի նախատեսում: Այստեղ կարեւորվում է նրանց իրավունքների եւ օրինական շահերի պաշտպանությունը:
Նշվածից զատ, հարկ է նկատել, որ առողջության պահպանման իրավունքը մարդու բնական իրավունքն է եւ պատժի կատարումը չի կարող սահմանափակել այն: Առողջության պահպանման իրավունքը, հատկապես, կարեւորվում է հասարակությունից մեկուսացման պայմաններում: Այս իրավունքի իրականացման պարտականությունը դրվում է պատիժներ կատարող հիմնարկի կամ մարմնի վարչակազմի վրա: Նախագիծը ամրագրել է նաեւ դատապարտյալի անվտանգության ապահովման իրավունքը: Ընդ որում, նախատեսվել է, որ դատապարտյալը բացառիկ դեպքերում կարող է պահվել առանձին՝ պաշտպանական նպատակով՝ իր, իսկ կանխարգելիչ նպատակով՝ այլ անձանց կամ քրեակատարողական հիմնարկի անվտանգությանն ու ապահովությանն սպառնացող վտանգի դեպքում:
Բացի այդ, Նախագծով սահմանվել է նաեւ Էլեկտրոնային հսկողությունը եւ վերահսկողությունը: Մասնավորապես՝ նախատեսվել է, որ դատապարտյալի կամ այլ անձանց անվտանգության եւ ապահովության կամ այլ իրավաչափ շահերի պաշտպանության նպատակով՝ դատապարտյալների փախուստները, ինքնավնասումները, ինքնասպանությունները, պատժի կրման սահմանված կարգի խախտումները, անկարգությունները, հանցագործությունները կամ այլ իրավախախտումները կանխելու անհրաժեշտության դեպքում, ինչպես նաեւ դատապարտյալների վարքագծի մասին անհրաժեշտ տեղեկություն ստանալու նպատակով՝ քրեակատարողական հիմնարկում իրականացվում է էլեկտրոնային հսկողություն եւ վերահսկողություն՝ տեսաձայնային միջոցների կամ այլ տեխնիկական միջոցների օգտագործմամբ: Ամրագրվել են նաեւ էլեկտրոնային հսկողության եւ վերահսկողության իրականացման կարգը եւ հիմքերը :
Քրեակատարողական նոր օրենսգիրքը որոշակիացրել է նաեւ մտքի, խղճի, կրոնի ազատության իրավունքը դատապարտյալների համար: Այս իրավունքն իրականացվում է կամավոր՝ չխախտելով պատիժը կատարող հիմնարկի կամ մարմնի ներքին կանոնակարգը, ինչպես նաեւ չսահմանափակելով այլ անձանց հիմնական իրավունքներն ու ազատությունները: Կրոնի բարոյահոգեբանական ազդեցությունը մարդու վրա հսկայական է, իսկ հասարակությունից մեկուսացման պայմաններում` ազատազրկման վայրերում, որոշակի գործոնների ազդեցության ներքո, այն ձեռք է բերում առավել մեծ կարեւորություն: Իր գործառույթների խնդիրներով կրոնը պենիտենցիար հիմնարկների համար ավելի մեծ նշանակություն ունի, քան հասարակությունը: Կրոնական սփոփանքի առավել կարիք ունեն խարխլված հոգեկան կամ տհաճ, ծանր ներգործության ազդեցության ներքո գտնվող անձինք, որն ավելի բնութագրական է դատապարտյալներին: Մարդու նկատմամբ ներգործության մեթոդներով կրոնն առավել, քան որեւէ այլ երեւույթ, համապատասխանում է դատապարտյալների հետ աշխատանքի պենիտենցիար բնագավառի պահանջներին:
Մեր երկրում տեղի ունեցող փոփոխությունները հնարավորություն են տալիս հավաստել պատիժներ կատարող հիմնարկների եւ հոգեւոր հաստատություններին հետ հարաբերությունների որակապես նոր փուլի մասին: Յուրաքանչյուր դատապարտյալ իրավունք ունի անձամբ կամ իր համախոհների հետ դավանել ցանկացած կրոն, իհարկե, բանականության սահմաններում` ելնելով քրեակատարողական հիմնարկի հնարավորություններից, բավարարել իր կրոնական պահանջմունքները, մասնակցել կրոնական արարողություններին: Դատապարտյալների խնդրանքով պատիժը կրելու վայրերում կարող են թույլատրվել անցկացնել կրոնական ծիսակատարություններ (մկրտություն, ամուսնություն, կրոնական գրականության ուսումնասիրություն եւ այլն):
Նախագծով մանրամասն սահմանվել են հասարակությունից մեկուսացման պայմաններում պատժի կրման պայմանների բովանդակությունը` որպես ազատազրկման ինքնուրույն տարր, որի հիմնական մասը կազմում են դատապարտյալների հատուկ իրավունքները եւ հասարակությունից մեկուսացման պայմաններում դրանցից օգտվելու կանոնները: Այդ իրավունքներն են արտաքին աշխարհի հետ հաղորդակցվելու, այդ թվում` վարելու նամակագրություն, ունենալու տեuակցություններ, oգտվելու հեռախոuակապից, գրականությունից եւ հնարավոր լրատվական միջոցներից, պատիժը կատարող հիմնարկի վարչակազմի միջոցով ձեռք բերելու հատուկ uնունդ եւ առաջին անհրաժեշտության առարկաներ, դրամական փոխանցումներ, հանձնուքներ uտանալու եւ ուղարկելու, ինչպես նաեւ առանց պահակախմբի կամ առանց ուղեկցորդման քրեակատարողական հիմնարկի սահմաններից դուրս տեղաշարժվելու, քրեակատարողական հիմնարկի սահմաններից դուրս կարճաժամկետ մեկնումների իրավունքը:
Դատապարտյալների հատուկ իրավունքները որոշակիացվելու են նոր օրենսգրքի առանձին պատիժների կատարումը կարգավորող գլուխներում եւ պատիժների կրման կարգի վերաբերյալ իրավական ակտերում (օրինակ՝ քրեակատարողական հիմնարկների ներքին կանոնակարգը):
Ազատազրկման կատարման հիմնական սկզբունքները: Պատիժներ կատարող մարմինների ու հիմնարկների համակարգը ՀՀ իրավապահ մարմինների մասն է, որի կարեւորագույն խնդիրն է պայքարը հանցավորության դեմ: Այս խնդրի իրականացմամբ շահագրգռված է ամբողջ հասարակությունը, որը պետական եւ հասարակական կազմակերպությունների միջոցով սահմանում է մշտական վերահսկողություն եւ հսկողություն իրավապահ մարմինների գործունեության նկատմամբ: Պատիժները կատարելու նկատմամբ վերահսկողության եւ հսկողության համակարգում առանձնահատուկ տեղ է տրվելու դատական եւ հասարակական վերահսկողությանը: Դատական վերահսկողությունը նոր օրենսգրքում շարադրվել է նորովի եւ առավել մանրամասն: Դատական վերահսկողության ձեւերը բազմատեսակ են եւ խիստ արդյունավետ. պատիժներ կատարող մարմնի կամ հիմնարկի վարչակազմը դատարանին հայտնում է պատիժը կատարելու եւ դատապարտյալի պատժի կրման վայրի մաuին: Ընդհանուր իրավասության առաջին ատյանի դատարանը վերահսկողություն է իրականացնում պատժի կատարման ու կրման, ինչպես նաեւ պատիժը կրելուց պայմանական վաղաժամկետ ազատելու, պատիժն ավելի մեղմ պատժով փոխարինելու կամ պատժից ազատելու, հղի կանանց կամ մինչեւ վեց տարեկան երեխա ունեցող կանանց պատժի կրումը հետաձգելու, պատժից ազատելու, քրեակատարողական հիմնարկի տեսակը փոխելու հարցերը լուծելիս եւ այլն: Օրենքով սահմանված դեպքերում եւ կարգով դատարանը քննարկում է դատապարտյալի բողոքները` պատիժը կատարող մարմնի կամ հիմնարկի վարչակազմի գործողությունների եւ անգործության դեմ: Դրանով իսկ կարող են բացահայտվել դատապարտյալի իրավունքների եւ օրինական շահերի խախտումները: Այս տեսակետից դատական վերահսկողությունը քրեական պատիժների դատապարտված անձանց օրինական շահերի եւ իրավունքների պաշտպանության արդյունավետ միջոց է:
ՀՀ քրեական եւ քրեակատարողական նոր օրենսգրքերը սկզբունքորեն նոր մոտեցումներ եւ կառուցակարգեր են նախատեսել նաեւ ազատազրկման՝ որպես հիմնական եւ իր բովանդակությամբ պատժի համակարգի առավել խիստ պատժատեսակի կատարման կարգի եւ պայմանների վերաբերյալ:
Ինչպես բխում է ՀՀ քրեական նոր օրենսգրքի տրամաբանությունից, ավելի շատ կիրառելի են լինելու այլընտրանքային պատիժները, քան ազատազրկումը, իսկ անչափահասների համար սահմանված է, որ այն բացառիկ միջոց է, որը նշանակվում է միայն այն դեպքում, երբ ոչ մի այլ միջոց չի կարող ապահովել պատժի նպատակների իրականացումը: Ընդ որում, ոչ մեծ ծանրության հանցագործության համար, ինչպես նաեւ առաջին անգամ հանցանք կատարելու դեպքում, որը միջին ծանրության հանցանք է եւ զուգորդված չէ բռնությամբ, անչափահասի նկատմամբ ազատազրկում չի նշանակվում: Եթե ոչ մեծ կամ միջին ծանրության հանցագործության համար, բացի ազատազրկումից, այլ պատիժ նախատեսված չէ, ապա դատարանը նշանակում է պատժի համակարգում առկա ազատությունից զրկելու հետ չկապված ավելի մեղմ պատժատեսակ, որը կիրառելի է անչափահասի նկատմամբ:
Ազատազրկման դատապարտվածների դասակարգումը ապահովում է դատապարտյալների տարբեր խմբերի մեկուսացումը՝ կանխելու համար առավել վտանգավոր հանցագործների ազդեցությունը (հատկապես, եթե վերջիններս ազատազրկման ձեւով նախկինում պատիժ են կրել) նվազ վտանգավորների վրա, պատժի կրման արդյունավետ պայմանների ստեղծումը:
Դատապարտյալների հետ վարվեցողության նվազագույն չափանիշների 67-րդ հոդվածի համաձայն՝ դատապարտյալների դասակարգման նպատակներն են՝ դատապարտյալների առանձնացումը նրանցից, որոնք իրենց հանցավոր անցյալի կամ այլ բացասական հատկանիշների ուժով կարող են վատ ազդեցություն ունենալ այլ դատապարտյալների վրա եւ դատապարտյալների դասակարգումը հեշտացնում է նրանց հետ տարվող աշխատանքը:
Ազատազրկման դատապարտվածների դասակարգումը սերտորեն կապված է քրեական իրավունքի այնպիսի ինստիտուտների հետ, ինչպիսին հանցագործության տեսակներն են եւ ռիսկերի եւ կարիքների գնահատման գործիքը: Քրեական օրենսդրության թվարկված ինստիտուտները եւ նորմերն ազատազրկման դատապարտվածների դասակարգման չափանիշներ են, որոնք իրացվում են դատապարտյալների նկատմամբ քրեակատարողական հիմնարկի տեսակը որոշելիս:
ՀՀ քրեակատարողական նոր օրենսգիրքը ոչ միայն ամրապնդում է դատապարտյալների դասակարգման չափանիշները եւ նրանց նկատմամբ քրեակատարողական հիմնարկի տեսակը նշանակելու կանոնները, այլեւ նախատեսում է դասակարգման որոշակի խմբերի պատկանող դատապարտյալների միմյանցից առանձին պահելու կարգը: Այսպես՝ Նախագծով քրեակատարողական հիմնարկում, որպես կանոն, միմյանցից անջատ են պահվում.
1) տղամարդիկ` կանանցից.
2) անչափահաuները` չափահաuներից,
3) բարձր ռիսկայնություն ունեցող անձինք, որոնց անձնական հատկանիշները, քրեական ազդեցությունը, հանցագործության շարժառիթը, պատժի կրման վայրում անօրինական գործողությունների կամ վարքագծի հետեւանքները լուրջ սպառնալիք են ներկայացնում քրեակատարողական հիմնարկի, մյուս դատապարտյալների կամ այլ անձանց անվտանգությանն ու ապահովությանը,
4) դատարանների, իրավապահ, հարկային եւ մաքսային մարմինների նախկին աշխատող, պարտադիր կամ պայմանագրային զինվորական ծառայության սպայական կազմի զինծառայող կամ նախկին զինծառայող դատապարտյալները՝ մյուս դատապարտյալներից,
5) շրջապատի համար վտանգ ներկայացնող հիվանդություններով տառապող դատապարտյալը` մյուu դատապարտյալներից.
6) դատապարտյալը, որի կյանքին կամ առողջությանը վտանգ է սպառնում, մյուս դատապարտյալներից՝քրեակատարողական հիմնարկի վարչակազմի որոշմամբ
7) պաշտպանական կամ կանխարգելիչ նպատակով առանձնացված դատապարտյալը՝ որի կյանքին կամ առողջությանը վտանգ է սպառնում, մյուս դատապարտյալներից:
Ազատազրկման դատապարտված անձանց դասակարգումը կազմում է քրեակատարողական հիմնարկներով դատապարտյալների փաստական բաշխման հիմքը: Ընդհանուր կանոնի համաձայն` դասակարգման միեւնույն խմբին պատկանող դատապարտյալները ենթակա են համատեղ պատիժը կրելու՝ մեկ հիմնարկի սահմաններում: Այս հանգամանքը ազդում է քրեակատարողական հիմնարկների համակարգի վրա, չնայած վերջիններիս տեսակներն ավելի քիչ են, քան դատապարտյալների դասակարգման խմբերը, եւ միեւնույն տեսակի քրեակատարողական հիմնարկում ենթակա են պատիժ կրելու դասակարգման տարբեր խմբերի պատկանող դատապարտյալներ:
Փոփոխման է ենթակա նաեւ ազատազրկում պատժատեսակը կատարող քրեակատարողական հիմնարկների համակարգը: Նոր օրենսգրքում առաջարկվում է նախատեսել քրեակատարողական հիմնարկների ոչ թե հինգ, այլ 3 տեսակ, այն է՝ ցածր, միջին, բարձր անվտանգային քրեակատարողական հիմնարկներ:
Չափահաս դատապարտյալների համար ազատազրկում եւ ցմահ ազատազրկում պատժատեսակը կատարող քրեակատարողական հիմնարկի տեuակը որոշվում է հետեւյալ առանձնահատկություններով.
1) ցածր անվտանգային քրեակատարողական հիմնարկում պատիժ են կրում ոչ մեծ կամ միջին ծանրության հանցանք կատարած դատապարտյալները.
2)միջին անվտանգային քրեակատարողական հիմնարկում պատիժ են կրում ծանր կամ առանձնապես ծանր հանցանք կատարած եւ տասը տարին չգերազանցող ժամկետով ազատազրկման դատապարտվածները, ինչպես նաեւ նախկինում ազատազրկում չկրածները՝ ռեցիդիվի դեպքում.
3) բարձր անվտանգային քրեակատարողական հիմնարկում պատիժ են կրում տասը տարուց ավելի ժամկետով ազատազրկման կամ ցմահ ազատազրկման դատապարտվածները, ինչպես նաեւ նախկինում ազատազրկում կրածները՝ ռեցիդիվի դեպքում:
Պատասխանատվության միջոցների կիրառումը ազատությունից զրկված դատապարտյալների նկատմամբ: Քրեական պատիժների կրման կարգն ու պայմանները կանոնակարգող ՀՀ օրենսդրությունը նախատեսում է դատապարտյալների նկատմամբ պատասխանատվության միջոցների խիստ որոշակի համակարգի կիրառում, որոնք ուղղված են նրանց դրական վարքագծի խթանմանը, պատժի կրման ընթացքում կարգուկանոնի ապահովմանը: Այդ միջոցների համակարգը ներառում է դատապարտյալների նկատմամբ կիրառվող ինչպես խրախուսանքի, այնպես էլ տույժի միջոցները: Մասնավորապես, եթե դատապարտյալը դրսեւորում է օրինապահ վարքագիծ, ապա նրան կարող են վերապահվել որոշակի արտոնություններ: Եվ հակառակը` սահմանված կանոնակարգը խախտելու, սահմանված պարտականությունները չկատարելու կամ ոչ պատշաճ կատարելու համար նշված անձանց նկատմամբ կարող են կիրառվել որոշակի զրկանքներ, պատժի կրման ընթացքում որոշակի իրավունքների սահմանափակումներ:
Սրանով հանդերձ` դատապարտյալների նկատմամբ կիրառվող ներգործության միջոցները նրանց կողմից պատժի ընթացքում թույլ տրվող խախտումների նվազեցմանը կոչված զսպող գործոն են: Այդ միջոցները նպաստում են անազատության վայրերում պատշաճ կարգուկանոնի պահպանմանը: Դրանք արտահայտում են նշված հիմնարկների բացասական գնահատականն այդ անձանց անօրինական վարքագծի նկատմամբ: Սակայն, ինչպես նշվել է, տույժի միջոցներն ունեն ոչ միայն պատժիչ նշանակություն, այլ նաեւ կոչված են խթանելու անազատության մեջ պահվող անձանց իրավահպատակ եւ դրականվարքագիծը:
Եվրոպական դատարանը Քեմփբելլը եւ Ֆելլն ընդդեմ Միացյալ Թագավորության գործով նշել է, որ բանտում հատուկ կարգապահական ռեժիմի ապահովման համար գոյություն ունեն ինչպես գործնական, այնպես էլ քաղաքական դրդապատճառներ, օրինակ, ելնելով անվտանգության եւ հասարակական կարգի նկատառումներից, որպեսզի հնարավոր լինի առավելագույնս արագ արձագանքել բանտարկյալի ոչ իրավաչափ վարքագծին, ինչը կարող է դուրս լինել ընդհանուր իրավասության դատարանների ընդդատությունից եւ կարող է լինել բանտարկյալների կարգապահության ապահովման պատասխանատվությունը ստանձնելու` բանտային իշխանությունների ցանկությունը (Case of Campbell and Fell v. the United Kingdom, 28.06.1984, կետ 69):
Կարգապահության ապահովումը եւ ներգործության միջոցների կիրառումն անազատության վայրերի վարչակազմերի առջեւ ծառացած ամենաբարդ ներքին խնդիրներից է: Այս խնդրի լուծման համար պահանջվում է մարդասեր եւ իրատես քաղաքականություն, մասնագիտական բարձր պատրաստվածություն, որպեսզի հնարավոր լինի ապահովել կիրառվող ներգործության միջոցների համարժեքությունը եւ արդարացիությունը: Կարգապահության ապահովումն ինքնին այդ հիմնարկների գործունեության կարեւորագույն ուղղություններից է եւ ուղղված է նրանց առջեւ կանգնած խնդիրների լուծմանը: Ըստ 1987 թվականի Եվրոպական բանտային կանոններին կից բացատրական գրության՝ դրա բաղկացուցիչ մասն են կազմում դատապարտյալների իրավական կարգավիճակի ապահովումը, նրանց հանդեպ հարգանքը եւ արդարացի ու մարդասիրական վերաբերմունքը: Դրանով հանդերձ` անազատության մեջ պահող անձանց նկատմամբ կիրառվող ներգործության միջոցներն անհրաժեշտ է մեկնաբանել ոչ թե որպես բացառապես պատժիչ միջոցներ, այլ նաեւ որպես դրական նշանակություն ունեցող միջոցներ` նկատի ունենալով դրանց վերջնանպատակը: Դրանք երբեք չպետք է կամայականության սկզբունքով կիրառվեն:
Այն, որ անազատության մեջ պահվող անձանց նկատմամբ կիրառվող կարգապահական տույժի միջոցները պետք է դիտարկվեն որպես ծայրահեղ միջոցներ, արձանագրված է նաեւ Եվրոպական վերանայված բանտային կանոնների 56-րդ կետում: Նման գաղափարը, ըստ «Միջազգային բանտային բարեփոխումներ» միջազգային կազմակերպության, պայմանավորված է նրանով, որ ազատությունից զրկելու հետ կապված ներգործության միջոցներն անձին արդեն իսկ ցավ են պատճառում` զրկելով նրան ինքնորոշման իրավունքից, եւ ուղեկցվում են զգալի սահմանափակումներով:
Եվրոպական վերանայված բանտային կանոնները կարեւոր պահանջներ են պարունակում` կապված կարգապահական խախտում թույլ տված բանտարկյալների իրավունքների ապահովման հետ: Մասնավորապես, ըստ այդ կանոնների 59-րդ կետի` կարգապահական խախտումների մեջ մեղադրվող բանտարկյալները պետք է`
Ըստ ՄԱԿ-ի Բանտարկյալների հետ վարվեցողության նվազագույն ստանդարտ կանոնների 30-րդ կետի 2-րդ եւ 3-րդ ենթակետերի`
«2) Ոչ մի բանտարկյալ չի կարող պատիժ կրել, եթե նախապես չի տեղեկացվել այն զանցանքի մասին, որում իրեն մեղադրում են, եւ չի ստացել իրեն արդարացնելու պատշաճ հնարավորություն: Իրավասու իշխանություններն այդ բնույթի յուրաքանչյուր գործ պետք է մանրազնին քննության ենթարկեն:
3) Այնտեղ, ուր դա անհրաժեշտ է եւ իրագործելի, բանտարկյալին պետք է թարգմանչի միջոցով սեփական պաշտպանությամբ հանդես գալու հնարավորություն տալ»:
Նշված պահանջներն, ըստ էության, հանդիսանում են Եվրոպական կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածում ամրագրված արդար դատաքննության իրավունքի բաղադրատարրերը: Եվրոպական բանտային կանոնները, փաստորեն, պետություններից ուղղակիորեն պահանջում են դրանք կիրառել նաեւ անազատության մեջ պահվող անձանց կողմից թույլ տրված կարգապահական խախտումների համար տույժեր կիրառելիս:
ՀՀ օրենսդրությունը դատապարտյալների կողմից թույլ տրված կարգապահական խախտումների վերաբերյալ վարույթների քննության ընթացքում արդար դատաքննության իրավունքի որեւէ բաղադրատարրի կիրառման հնարավորություն չի նախատեսում: Դրանով կարգապահական խախտումների կապակցությամբ նույնիսկ հստակ ընթացակարգ կամ վարույթ իրականացնելու հնարավորություն չի նախատեսվում:
Մինչդեռ Եվրոպական վերանայված բանտային կանոնների 57-րդ կետը պահանջում է սահմանել ներպետական օրենսդրությամբ կարգապահական խախտումների վերաբերյալ լսումների անցկացման համար հստակ ընթացակարգ: Ավելին, ըստ նշված կանոնների 57-րդ կետի վերաբերյալ «Հանցագործությունների հիմնահարցերի եվրոպական կոմիտե»-ի մեկնաբանությունների`այդ կանոնները պետք է հստակ սահմանված լինեն, եւ բանտարկյալները պետք է նախապես ծանոթ լինեն այդ կանոններին: Ազատությունից զրկված անչափահասների պաշտպանության վերաբերյալ ՄԱԿ-ի կանոնները նույնպես պահանջում են սահմանել կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու հստակ ընթացակարգեր եւ ենթադրյալ խախտման մասին նախապես պատշաճ կերպով տեղեկացվելու, սեփական պաշտպանությունը կազմակերպելու պատշաճ հնարավորության սահմանում (68-70-րդ կետեր):
Եվրոպական բանտային կանոնների 36.3-րդ կետի համաձայն՝ բանտարկյալը կարող է պատասխանատվության ենթարկվել` պայմանով, որ նրան նախապես հայտնեն վերագրվող իրավախախտման մասին եւ հնարավորություն տան հանդես գալու սեփական պաշտպանությամբ:
Պետք է նշել, որ ՀՀ քրեակատարողական օրենսգրքի 12-րդ հոդվածն ընդհանուր ձեւակերպմամբ սահմանում է միայն իր իրավունքների, ազատությունների եւ պարտականությունների, դատարանի նշանակած պատժի կատարման կարգի եւ պայմանների, դրանց փոփոխությունների, առաջարկությունների, դիմումների եւ բողոքների, ինչպես նաեւ միջազգային համապատասխան փաստաթղթերի մասին մայրենի կամ իրեն հասկանալի այլ լեզվով տեղեկություններ ստանալու, ինչպես նաեւ իրավաբանական օգնություն ստանալու` դատապարտյալի իրավունքները: Օրենքի 13-րդ հոդվածը նշում է իր իրավունքների, ազատությունների եւ պարտականությունների վերաբերյալ մայրենի կամ իրեն հասկանալի այլ լեզվով տեղեկություններ ստանալու, ինչպես նաեւ իրավաբանական օգնություն ստանալու` դատապարտյալի իրավունքները:
Քննարկվող խնդրին իր նախադեպային որոշումներում անդրադարձել է Եվրոպական դատարանը: Մասնավորապես, Քեմփբելլը եւ Ֆելլն ընդդեմ Միացյալ Թագավորության գործով դատարանը, խոսելով նշված բանտարկյալների նկատմամբ կիրառվող պատասխանատվության միջոցների մասին, նշել է. «( ) արդար դատաքննության երաշխիքներն այն տեսքով, որ սահմանված են Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածում, ցանկացած ժողովրդավարական հասարակության հիմնարար սկզբունքներից են ( ) արդարադատությունը չի կարող ավարտվել բանտի դարպասների ետեւում: Այդ պատճառով համապատասխան դեպքերում որեւէ հիմք չկա բանտարկյալներին զրկելու 6-րդ հոդվածով նախատեսված երաշխիքներից» (Case of Campbell and Fell v. the United Kingdom, 28.06.1984, կետ 69):
Վերոգրյալ հարցերի առնչությամբ որոշակի դիրքորոշում է հայտնել ԽԿԿ-ն` Հայաստանի Հանրապետության վերաբերյալ 2007 թվականին հրապարակած զեկույցում: Հայաստանի Հանրապետության կառավարությանը, մասնավորապես, առաջարկվել է միջոցներ ձեռնարկել` երաշխավորելու համար բանտարկյալների անձամբ լսվելու իրավունքն այն կարգապահական խախտումների կապակցությամբ, որոնց կատարման մեջ նրանք մեղադրվում են:
Ընդ որում` վերը նշված խնդիրների կարգավորման անհրաժեշտության մասին ԽԿԿ-ն նշել է նաեւ Լատվիայի, Կիպրոսի, Մալթայի եւ մի շարք այլ երկրների վերաբերյալ զեկույցներում:
Համապատասխան իրավական կարգավորման բացակայության պատճառով հատկապես խախտվում են այդ անձանց լսվելու, իրավաբանական օգնություն ստանալու իրավունքները, նախապես այն խախտման հանգամանքներին ծանոթանալու իրավունքը, որի կատարման մեջ նրանք մեղադրվում են: Դեպքերի ճնշող մեծամասնության պարագայում քրեակատարողական հիմնարկների պետերը գործնականում օժտված են լայն հայեցողությամբ: Վերջիններս միայն իրենց հայեցողությամբ` առանց հստակ սահմանված որեւէ չափանիշի կամ սկզբունքի են որոշում այս կամ այն խախտման մեջ մեղադրվող դատապարտյալին ընդունելու եւ լսելու հարցը: Խախտման կապակցությամբ նյութերի նախապատրաստման կամ իրականացվող ուսումնասիրությունների ընթացքում չի ապահովվում իրավաբանական օգնության իրավունքը: Դատապարտյալն իրավաբանական օգնության իրավունքից օգտվելու հնարավորություն ստանում է միայն այն բանից հետո, երբ իրենց նկատմամբ տույժի միջոցն արդեն նշանակված է (այսինքն` այդ իրավունքը կարող է իրացվել միայն նշանակված տույժը բողոքարկելիս):
Քննարկվող ոլորտի միջազգային փորձի հետազոտությունը նույնպես վկայում է, որ այդ հարցերը պետք է տեղ գտնեն ՀՀ օրենսդրությունում: Այսպես, Կանադայի Ուղղիչ եւ պայմանական ազատման ակտը (38-45-րդ կետեր) նախատեսում է բանտարկյալի կողմից կատարված կարգապահական խախտման կապակցությամբ հստակ ընթացակարգի իրականացում, որը կարող է նախաձեռնվել միայն խախտման մասին վկայող ողջամիտ հիմքերի առկայության դեպքում: Ընդ որում` երաշխավորված են անձի բոլոր իրավունքները (անձամբ լսվելու հնարավորություն, մինչեւ պատասխանատվության ենթարկելու վերաբերյալ որոշում կայացնելը որոշակի խախտման մեջ մեղադրվելու մասին ծանուցում եւ այլն): Հիշյալ ակտը նույնիսկ սահմանում է, որ բանտարկյալի կողմից կարգապահական խախտում կատարելու մասին որոշումը պետք է հիմնված լինի վարույթի ընթացքում ներկայացված ապացույցների վրա (43.3-րդ կետ): Թույլ տրված խախտման կապակցությամբ առկա փաստերը բանտարկյալին պարզաբանելու, վերջինիս պարտադիր լսելու վերաբերյալ իրավական դրույթներ է պարունակում Գերմանիայի Բանտային ակտի 106-րդ կետը:
Ուստի, պետք է դիտարկել ՀՀ վերը հիշատակված օրենսդրական ակտերը փոփոխությունների ենթարկելու հնարավորության հարցը` միջազգային չափանիշներին եւ փորձին համապատասխանեցնելու, անազատության մեջ պահվող անձանց իրավունքների ու օրինական շահերի ապահովման գործուն երաշխիքներ սահմանելու նպատակով:
Ընդհանրապես, միեւնույն արարքի համար կրկին պատասխանատվության ենթարկելու արգելքը, ինչպես մասնագիտական գրականության մեջ, այնպես էլ իրավակիրառական պրակտիկայում, առավելապես կապվում է այն անձին պատասխանատվության ենթարկելու հետ, ում դեմ ներկայացված է քրեական մեղադրանք:
Խոսքը, ըստ էության, վերաբերում է non bis in idem երաշխիքին, որն ամրագրված է Եվրոպական կոնվենցիայի 7-րդ արձանագրության 4-րդ հոդվածի 1-ին մասով. «Ոչ ոք չպետք է միեւնույն պետության իրավազորության շրջանակներում երկրորդ անգամ դատվի կամ քրեական դատավարության կարգով պատժվի այն հանցագործության կապակցությամբ, որի համար նա արդեն վերջնականապես արդարացվել է կամ դատապարտվել այդ պետության օրենքին եւ քրեական դատավարությանը համապատասխան»:
Նմանատիպ պահանջ է բովանդակում նաեւ ՀՀ Սահմանադրությունը. «Ոչ ոք չի կարող կրկին դատվել նույն արարքի համար» (68-րդ հոդվածի 1-ին- մաս):
Սակայն գրեթե չի քննարկվում այն հարցը, թե անազատության մեջ պահվող անձը ՔԿՀ-ի վարչակազմի կողմից կարող է արդյոք կրկին պատասխանատվության ենթարկվել միեւնույն կարգապահական խախտման համար (քննարկվող սկզբունքի թեԲ սահմանադրական, թեԲ կոնվենցիոն ձեւակերպումները նման հիմք չեն տալիս):
Այս հարցը որոշակի իրավական կարգավորման է ենթարկվել միջազգային-իրավական փաստաթղթերով: Մասնավորապես, համաձայն ՄԱԿ-ի 1955 թվականի «Բանտարկյալների հետ վարվեցողության նվազագույն ստանդարտ կանոններ»-ի 30-րդ կետի 1-ին ենթակետի` ոչ մի բանտարկյալ չի կարող կրկնակի պատժի ենթարկվել միեւնույն զանցանքի համար: Եվրոպական վերանայված բանտային կանոնների 63-րդ կետում արձանագրված է, որ բանտարկյալը չպետք է պատժվի երկրորդ անգամ միեւնույն իրավախախտումը կատարելու համար: Նույնպիսի պահանջ է սահմանված նաեւ 1987 թվականի Եվրոպական բանտային կանոնների 36.1-րդ կետով:
ՀՀ քրեակատարողական օրենսգիրքը, ինչպես նաեւ Հայաստանի Հանրապետությունում գործող այլ իրավական ակտերը նշված հարցի կապակցությամբ որեւէ կարգավորում չեն պարունակում: Մինչդեռ այդ հարցը ներպետական օրենսդրությամբ ամրագրելու անհրաժեշտության մասին խոսվում է Եվրոպական վերանայված բանտային կանոնների 63-րդ կետի վերաբերյալ Եվրոպական կոմիտեի մեկնաբանություններում:
Փոխարենը Օրենքի 35-րդ հոդվածն ամրագրել է մեկ խախտման համար մեկից ավելի տույժի միջոցներ նշանակելու արգելքը: Նույնպիսի արգելք է պարունակում նաեւ ՀՀ քրեակատարողական օրենսգրքի 97-րդ հոդվածի 1-ին մասը:
Նման ձեւակերպումը որոշ գիտնականների հիմք է տվել ենթադրելու, թե դա վերաբերում է non bis in idem երաշխիքին: Վերջիններս նշում են, որ նման կարգավորումը նշանակում է, որ դատապարտյալը չի կարող կրկին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկվել միեւնույն խախտման համար (ՌԴ քրեակատարողական օրենսգրքի 117-րդ հոդվածի 1-ին մասը նույնպես բովանդակում է նմանատիպ ձեւակերպմամբ իրավական դրույթ):
Կարծում ենք` նշված մեկնաբանությամբ առաջնորդվելն այնքան էլ արդարացված չէ: Բանն այն է, որ միեւնույն արարքի համար կրկին պատասխանատվության ենթարկելու արգելքը վերաբերում է հենց արարքին, այլ ոչ թե այն կատարելու համար կիրառվող ներգործության միջոցին: Ըստ այդմ` ՀՀ օրենսդրության հիշյալ ձեւակերպումը, կարծում ենք, պետք է վերաբերի մեկ խախտման համար համակցված տույժեր նշանակելու արգելքին (օրինակ` մեկ խախտման համար միաժամանակ նկատողություն հայտարարելը եւ պատժախուց կիրառելը):
Ասվածը հիմնավորվում է նաեւ Եվրոպական դատարանի` Եվրոպական կոնվենցիայի 7-րդ արձանագրության 4-րդ հոդվածին վերաբերող նախադեպային որոշումներով, որտեղ շեշտը դրվում է արարքի (non bis in idem արտահայտության դեպքում խոսքը վերաբերում է «idem» եզրույթին) եւ ոչ թե պատժի տարրի վրա:
Նշված հարցի վերաբերյալ Եվրոպական դատարանն իր դիրքորոշումը, մասնավորապես, արտահայտել է Սերգեյ Զոլոտուխինն ընդդեմ Ռուսաստանի գործով վճռում: Ընդ որում` այդ վճռում իր մոտեցումները շարադրելիս Եվրոպական դատարանն առաջնորդվել է այն գաղափարով որ «( ) Կոնվենցիան պետք է մեկնաբանվի եւ կիրառվի այնպես, որ դրանով սահմանված իրավունքները լինեն իրական եւ արդյունավետ, այլ ոչ թե տեսական եւ պատրանքային: Կոնվենցիան կենդանի օրգանիզմ է, որը պետք է մեկնաբանվի ժամանակակից պայմանների լույսի ներքո: ( ) Միջազգային պայմանագրի դրույթները, ինչպիսին Կոնվենցիան է, պետք է մեկնաբանվեն դրա օբյեկտի եւ նպատակի լույսի ներքո եւ արդյունավետության սկզբունքին համապատասխան» (Case of Sergey Zolotukhin v. Russia, 10.02.2009, կետ 80):
Այնուհետ, համաձայն նույն գործով վճռի 82-րդ կետի` «( ) 7-րդ արձանագրության 4-րդ հոդվածը պետք է ընկալվի որպես քրեական հետապնդման կամ դատավարության արգելք այնպիսի երկրորդ «հանցանքի» համար, որը բխում է նույնական կամ էականորեն նույնական փաստերից»:
Վերոգրյալից հետեւում է, որ ՀՀ օրենսդրությամբ պարտադիր պետք է նախատեսվեն նորմեր, որոնք կարգելեն միեւնույն արարքի համար դատապարտյալին կրկին պատասխանատվության ենթարկելը:
ՀՀ քրեադատավարական օրենսդրությամբ սահմանված քրեական վարույթի կարգը սահմանող իրավական նորմերի կիրառումը քրեակատարողական օրենսդրությամբ` կնշանակի այդ իրավական ակտի անալոգիայով կիրառում, ինչն արգելված է թեԲ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքով, թեԲ ՀՀ քրեակատարողական օրենսգրքով:
ՀՀ քրեակատարողական օրենսգիրքը բովանդակում է դատապարտյալների նկատմամբ կիրառվող տույժի միջոցների անհատականացումն ապահովելուն ուղղված որոշակի իրավական դրույթներ: Մասնավորապես, ըստ Քրեակատարողական օրենսգրքի 97-րդ հոդվածի 1-ին մասի` դատապարտյալի նկատմամբ տույժի միջոցները կիրառելիս հաշվի են առնվում խախտումը կատարելու հանգամանքները, տույժի միջոցի կիրառմամբ հետապնդվող իրավաչափ նպատակին հասնելու ողջամիտ անհրաժեշտությունը, դատապարտյալի անձը եւ նրա վարքագիծը՝ նախքան խախտումը կատարելը: Կիրառվող տույժը պետք է համապատասխանի կատարած խախտման ծանրությանը եւ բնույթին:
ՀՀ օրենսդրությամբ անհասկանալի մոտեցում է որդեգրվել կարգապահական խախտումների սահմանման հետ կապված: Մասնավորապես` խախտումների հստակ դասակարգում իրականացված չէ: Այսինքն` խախտումներն ըստ ծանրության աստիճանի չեն դասակարգվում:
Քրեակատարողական օրենսգիրքը միայն առանձնացրել է ազատազրկման դատապարտված անձի կողմից պատիժը կրելու սահմանված կարգի չարամիտ խախտումները եւ այն էլ այն դատապարտյալների համար, ովքեր դատապարտված են ազատազրկման ձեւով պատժի: Մասնավորապես, ըստ ՀՀ քրեակատարողական օրենսգրքի 96-րդ հոդվածի 1-ին մասի «Ազատազրկման դատապարտված անձի կողմից պատիժը կրելու սահմանված կարգի չարամիտ խախտումներ են համարվում զանցանքը, ուղղիչ հիմնարկի վարչակազմի ներկայացուցիչներին ուղղված սպառնալիքը, անհնազանդությունը կամ անհարգալից վերաբերմունքը կամ այլ խմբային անհնազանդություններ կազմակերպելը կամ դրանց ակտիվորեն մասնակցելը, նշված խախտումները կատարելու նպատակով խմբեր կազմակերպելը կամ դրանց մասնակցելը, ինչպես նաեւ մեկ տարվա ընթացքում պատժի կրման սահմանված կարգի երեք կամ ավելի խախտումները, եթե դրանցից յուրաքանչյուրի համար դատապարտյալը ենթարկվել է տույժի, եւ տույժը չի մարվել»:
ՀՀ քրեակատարողական օրենսդրությունը նշվածից բացի որեւէ այլ կարգավորում չի պարունակում` կապված կարգապահական խախտումների դասակարգման հետ: Ավելին, պարզ չէ, թե ինչ չափանիշի հիման վրա է օրենսդիրն առանձնացրել հիշյալ խախտումները` որպես պատիժը կրելու սահմանված չարամիտ խախտումներ:
Նման իրավական կարգավորման պատճառով քիչ չեն դեպքերը, երբ չնչին խախտման համար դատապարտյալին տեղավորում են պատժախցում կամ կիրառում խիստ ներգործության այլ միջոցներ: Դրան նպաստում է նաեւ այն, որ պատժախուց տեղափոխելու` կանոնակարգերում ամրագրված հիմքերը մասնավորեցված չեն եւ կրում են խիստ ընդհանուր բնույթ: Եվ սա այն դեպքում, երբ Եվրոպական վերանայված բանտային կանոնների 60.5-րդ կետը պահանջում է պատժախցում տեղավորելը որպես տույժի միջոց կիրառել միայն բացառիկ դեպքերում:
Այս համատեքստում չի ապահովվում նաեւ տույժի միջոցի անհատականացման գաղափարի կենսագործումը: Այսինքն` ձեւական նշանակություն է ձեռք բերում օրենսդրական պահանջն առ այն, որ դատապարտյալի նկատմամբ տույժի միջոցներ կիրառելիս պետք է հաշվի առնվեն խախտումը կատարելու հանգամանքները, դատապարտյալի անձը եւ նրա վարքագիծը՝ նախքան խախտումը կատարելը, ինչպես նաեւ այն, որ կիրառվող տույժը պետք է համապատասխանի կատարած խախտման ծանրությանը եւ բնույթին:
Այս համատեքստում հարկ է նշել, որ Սահմանադարական դատարանի՝ 2019 թվականի փետրվարի 5-ին կայացված ՍԴՈ-1442 որոշման պահանջների կատարումն ապահովելու նպատակով օրենսդրական փոփոխությունների արդյունքում ամրագրվեց հետեւյալը.
1) ազատությունից զրկված անձի նկատմամբ տույժի միջոցները կիրառելիս հաշվի են առնվում ոչ միայն խախտումը կատարելու հանգամանքները, դատապարտյալի անձը եւ նրա վարքագիծը՝ նախքան խախտումը կատարելը, այլ նաեւ տույժի միջոցի կիրառմամբ հետապնդվող իրավաչափ նպատակին հասնելու ողջամիտ անհրաժեշտությունը.
2) պատժախցում գտնվելու ժամանակամիջոցում մեխանիկորեն արգելվում է անձի աշխատելը՝ հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ պատժախցում գտնվելու ժամանակամիջոցում անձն օբյեկտիվորեն չի կարող աշխատել:
3) պատժախուց տեղափոխելու դեպքում անձի մի շարք իրավունքներ ոչ թե ենթարկվում են մեխանիկական սահմանափակման, այլ կարող են սահմափակվել միայն բավարար հիմքերի առկայության դեպքում: Մասնավորապես՝ նախատեսվել է, որ պատժախցում գտնվելու ժամանակամիջոցում դատապարտյալին կարող են արգելվել`
Ընդ որում՝ հստակեցվել է, որ իրավակիրառ սուբյեկտը վերը թվարկված սահմանափակումներից յուրաքանչյուրը կիրառելիս պետք է հիմնավորի պատճառական կապը կատարած խախտման եւ կիրառվող սահմանափակման միջեւ:
Որոշ երկրների քրեակատարողական օրենսդրություններով նույնիսկ նախատեսված է մեղմացնող եւ ծանրացնող հանգամանքների ինստիտուտը (օրինակ` Կանադայում): Այս հարցը հատկապես արդիական է այն պայմաններում, երբ դատապարտյալը իրավախախտումը կատարում է, օրինակ, ընտանեկան ծանր պայմանների կամ մերձավոր ազգականի հետ կապված դժբախտության պատճառով:
Կարեւոր հանգամանք է նաեւ այն, որ բժշկի եզրակացությունը չպետք է դրվի անձին կարգապահական մեկուսարան տեղավորելու վերաբերյալ որոշման հիմքում: Դա վնասում է ազատությունից զրկված անձ-բժշիկ հարաբերություններին:
Դատական վերահսկողությունը դատապարտյալներին եւ պահելու վայրերի գործունեության օրինականության նկատմամբ: Դատական պաշտպանությունը մարդու եւ քաղաքացու իրավունքների ու ազատությունների կարեւորագույն երաշխիքներից է:
Դատարանի վերահսկողական գործունեությունը, իբրեւ իրավունքի իրացման կառուցակարգի բաղկացուցիչ մաս, կոչված է հուսալիորեն պաշտպանելու անհատի իրավունքներն ու ազատությունները, ապահովելու հասարակության եւ պետության շահերը: Ըստ այդմ` դատական վերահսկողությունը դատապարտյալներին պահելու վայրերի գործունեության օրինականության ապահովման գործուն երաշխիքներից է: Այն յուրահատուկ «զսպաշապիկ» է նշված հիմնարկների վարչակազմերի համար: Դրա նպատակը ոչ միայն անձի իրավունքների ու օրինական շահերի պաշտպանությունն է, այլ նաեւ պատժի եւ կալանքի կրման արդյունավետությանը նպաստելը: Դատական վերահսկողությունը դատարանի յուրահատուկ գործառույթն է, որը, ածանցված լինելով արդարադատությունից, կոչված է նպաստելու վերջինիս արդյունավետ եւ ամբողջական իրականացումն ապահովելուն:
Անձի դատական պաշտպանության իրավունքը բխում է միջազգային իրավունքի հանրաճանաչ սկզբունքներից ու նորմերից:
Մասնավորապես, ըստ Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրի 7-րդ հոդվածի` յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի սահմանադրությամբ կամ օրենքով իրեն տրված հիմնական իրավունքները ոտնահարելու դեպքում իրավասու ներպետական դատարանների միջոցով արդյունավետորեն վերականգնելու այդ իրավունքները:
Քաղաքացիական եւ քաղաքական իրավունքների մասին միջազգային դաշնագրի 2-րդ հոդվածի 3-րդ մասը դաշնագրին մասնակցող յուրաքանչյուր պետության պարտավորեցնում է ապահովել, որպեսզի իրավական պաշտպանություն պահանջող ցանկացած անձի համար այդպիսի պաշտպանության իրավունք սահմանվի դատական, վարչական կամ օրենսդրական իրավասու իշխանությունների կամ պետության իրավական համակարգով նախատեսված այլ իրավասու մարմնի կողմից, եւ զարգացնել դատական պաշտպանության հնարավորությունները:
Համաձայն Եվրոպական կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի 1-ին մասի` յուրաքանչյուր ոք, երբ որոշվում են նրա քաղաքացիական իրավունքներն ու պարտականությունները, կամ նրան ներկայացված ցանկացած քրեական մեղադրանքի առնչությամբ, ունի օրենքի հիման վրա ստեղծված անկախ ու անաչառ դատարանի կողմից ողջամիտ ժամկետում արդարացի եւ հրապարակային դատաքննության իրավունք:
Ինչ վերաբերում է Հայաստանի Հանրապետության ներպետական օրենսդրությանը, ապա ՀՀ Սահմանադրության 18-րդ հոդվածի 1-ին մասը յուրաքանչյուրի համար երաշխավորում է իր իրավունքների եւ ազատությունների դատական, ինչպես նաեւ պետական այլ մարմինների առջեւ իրավական պաշտպանության արդյունավետ միջոցների իրավունքը:
Այս իրավունքով հավասարապես օժտված են ինչպես ՀՀ արդարադատության նախարարության ենթակայությամբ գործող քրեակատարողական հիմնարկներում պատիժ կրող դատապարտյալները:
Ըստ այդմ` ՀՀ օրենսդրությամբ նախատեսված է քրեակատարողական հիմնարկների վարչակազմերի գործունեության նկատմամբ դատական վերահսկողության ինստիտուտը: Մասնավորապես, ՀՀ քրեակատարողական օրենսգրքի 12-րդ հոդվածը երաշխավորում է դատապարտյալի` իր իրավունքների եւ ազատությունների խախտման վերաբերյալ դիմումներով, բողոքներով ինչպես անձամբ, այնպես էլ պաշտպանի կամ օրինական ներկայացուցչի միջոցով դատարան դիմելու իրավունքը:
Այնուհետ, ՀՀ քրեակատարողական օրենսգրքի 18-րդ հոդվածը սահմանում է.
«1. Պատիժներ կատարող մարմնի եւ հիմնարկի վարչակազմը դատարանին հայտնում է պատիժը կատարելու մասին:
2. Օրենքով սահմանված դեպքերում եւ կարգով` դատարանը քննարկում է դատապարտյալի բողոքները՝ պատիժը կատարող մարմնի կամ հիմնարկի վարչակազմի գործողությունների դեմ»:
Ընդ որում` ՀՀ քրեակատարողական օրենսգիրքն առաջին անգամ է առանձնացնում դատական վերահսկողությունը` որպես պատիժներ կատարող մարմինների ու հիմնարկների գործունեության նկատմամբ հսկողության ինքնուրույն տարատեսակ:
Այս իրավունքն ամրագրված է նաեւ 1955 թվականի Բանտարկյալների հետ վարվեցողության ՄԱԿ-ի նվազագույն ստանդարտ կանոններում: Այս կանոնների 36-րդ կետի 3-րդ ենթակետը սահմանում է. «Յուրաքանչյուր բանտարկյալ պետք է հնարավորություն ունենա դիմելու դատական իշխանություններին... դիմումներով ու բողոքներով, որոնք բովանդակության մասով գրաքննության ենթակա չեն, բայց պետք է կազմված լինեն պատշաճ ձեւով եւ ներկայացվեն դրա համար նախատեսված միջոցներով»:
Ըստ ԵԽ-ի Նախարարների կոմիտեի 1987 թվականի փետրվարի 12-ի թիվ R(87)3 հանձնարարականով հաստատված Եվրոպական բանտային կանոնների 42.3-րդ կետի` յուրաքանչյուր դատապարտյալ իրավունք ունի կնքված ծրարով խնդրանք կամ բողոք ներկայացնել դատական մարմիններին: Այդ կանոնների հիման վրա ԵԽ-ի Նախարարների կոմիտեի 2006 թվականի հունվարի 11-ի թիվ Rec(2006)2 հանձնարարականով հաստատված Եվրոպական վերանայված բանտային կանոնների 70.1-70.7-րդ կետերը նույնպես երաշխավորում են բանտի տնօրենին կամ իրավասու մարմնին բողոք կամ խնդրանք ներկայացնելու, խնդրանքի կամ բողոքի մերժման դեպքում անկախ մարմնին բողոք ներկայացնելու` յուրաքանչյուր բանտարկյալի իրավունքը:
Ընդ որում` ինչպես նշված է բանտային իրավունքի հիմնահարցերի վերաբերյալ Օքսֆորդի համալսարանի պատվերով իրականացված հետազոտության մեջ, այս իրավունքը կրում է բացարձակ բնույթ եւ կարող է իրացվել պատժի կամ կալանքի կրման ցանկացած փուլում` կապված ՔԿՀ-ի վարչակազմի ցանկացած գործողության (անգործության) կամ որոշման վիճարկման հետ:
Սրա հետ կապված` պետք է նշել, որ ՀՀ քրեակատարողական օրենսգրքի 18-րդ հոդվածում ամրագրված է միայն պատիժը կատարող մարմնի կամ հիմնարկի վարչակազմի գործողությունները բողոքարկելու մասին: Նման կարգավորումն անարդարացիորեն նեղացնում է դատապարտյալների դատական պաշտպանության իրավունքի իրացման շրջանակները: Ուստի, մեջբերված հոդվածներն անհրաժեշտ է ենթարկել փոփոխության եւ դատապարտյալներին հնարավորություն տալ բողոքարկելու ոչ միայն նշված հիմնարկների վարչակազմերի գործողությունները, այլ նաեւ վերջիններիս անգործությունն ու որոշումները: Առաջարկվող փոփոխությունը կնպաստի անազատության մեջ գտնվող անձանց դատական պաշտպանության սահմանադրական իրավունքի առավել լիարժեք իրացմանը:
Պատիժների կրման ընթացքում դատական միջամտության հետ կապված որոշակի հարցեր իրավական կարգավորման են ենթարկված նաեւ ՀՀ քրեական, ՀՀ քրեական դատավարության եւ ՀՀ քրեակատարողական օրենսգրքերով:
Քրեական օրենսգիրքը բովանդակում է պատժից ազատելու կապակցությամբ ծագող հարաբերությունները կարգավորող նյութաիրավական նորմեր, իսկ քրեադատավարական օրենսդրությամբ սահմանվում է դատական որոշումների կատարումը, որի բովանդակության մաս են կազմում դատավորի դատավարական գործողությունները` ուղղված դատական որոշումը կատարման հանձնելուն, օրենքով նախատեսված դեպքերում դատական որոշման անմիջական կատարմանը եւ դատական որոշումների կատարման ընթացքում առաջացող հարցերի լուծմանը:
Ընդհանրապես, պետության առաջնահերթ խնդիրը պետք է լինի դատարանի վերահսկողական գործունեության խթանումը պատիժների կատարման բնագավառում: Նման դատողությունն իրավաբանական գրականության մեջ պայմանավորվում է դատարանի վերահսկողական գործունեության մի շարք առավելություններով` ա) դատարանն օժտված է անկախությամբ. բ) դատարանը կաշկանդված չէ գերատեսչական շահագրգռվածությամբ. գ) դատական նիստն ընթանում է հրապարակայնության պայմաններում. դ) հետազոտվում են գործում առկա բոլոր ապացույցները. ե) դատապարտյալը եւ ՔԿՀ-ի վարչակազմը հանդես են գալիս որպես հավասար կողմեր:
Սրա հետ կապված` պետք է նշել, որ վերը հիշատակված ակտերից որեւէ մեկը չի սահմանում այն ընթացակարգը, որի շրջանակներում դատապարտյալների կողմից պետք է ներկայացվի բողոքը եւ դատարանը պետք է քննի այն:
ՀՀ քրեակատարողական օրենսգրքում սահմանված է միայն «Դատապարտյալի առաջարկությունները, դիմումները եւ բողոքները քննարկելու կարգը» վերտառությամբ 15-րդ հոդվածը: Դրանում, սակայն, պատիժը կատարող հիմնարկի կամ մարմնի վարչակազմի գործողությունների կամ որոշումների դեմ դատապարտյալի ներկայացրած առաջարկությունները, դիմումները եւ բողոքները դատարանի կողմից քննելու կամ դրանք դատարան ներկայացնելու առանձնահատկությունների մասին որեւէ խոսք չկա:
ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի դրույթներն այստեղ կիրառվել չեն կարող, քանի որ հանցագործությունների քննության եւ լուծման կապակցությամբ վարույթ, որպես այդպիսին, տեղի չի ունենում: Դատապարտյալների դեպքում քրեական դատավարությունն արդեն ավարտված է: Բանն այն է, որ գործով վարույթը քրեական դատավարական ընթացակարգ է, որն սկսվում է քրեական գործի հարուցման հարցը լուծելիս եւ ներառում է գործով իրականացվող եւ ընդունվող դատավարական որոշումներն ու գործողությունները (ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 6-րդ հոդվածի 4-րդ կետ): Իսկ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգիրքը 1-ին հոդվածի ուժով սահմանում է միայն քրեական գործով վարույթի կարգը: Քրեակատարողական հիմնարկների վարչակազմի գործունեության դեմ բերված բողոքների քննարկումը քրեական գործով վարույթի շրջանակներից դուրս է: Չեն կարող կիրառվել նաեւ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքում ամրագրված այն դրույթները, որոնք սահմանում են դատական որոշումների կատարման փուլը (Գլուխ 49): Ճիշտ է, այստեղ հանցավոր իրադարձությունները կամ դրանց մասին տեղեկությունները քրեադատավարական գործունեությունը պայմանավորող իրավաբանական փաստեր նույնպես չեն, այլ այդպիսիք համարվում են դատական ակտի` օրինական ուժի մեջ մտնելուց հետո դրա կատարման կապակցությամբ ծագող հանգամանքները (դատական որոշման վերաբերյալ կասկածների եւ անհստակությունների լուծում, դատական որոշման կատարման հետաձգում, պատժի կրումից ազատում, դատապարտյալի հետախուզում եւ այլն): Վերջիններս էլ իրենց հերթին պայմանավորված չեն ՔԿՀ-ի վարչակազմի գործողությունների կամ որոշումների դեմ դատապարտյալների բողոքներով: Նկարագրված իրավիճակում քրեադատավարական օրենսդրության նորմերի կիրառումը կնշանակի քրեական դատավարության օրենսգրքի կիրառում անալոգիայով, ինչն անթույլատրելի է հենց քրեադատավարական օրենսդրության տեսանկյունից:
Բնականաբար, ՀՀ օրենսդրության մեջ վերը նկարագրված թերի կարգավորումները չեն կարող նպաստել անազատության մեջ գտնվող անձանց իրավունքների եւ օրինական շահերի արդյունավետ դատական պաշտպանությանը:
Աշխարհի տարբեր երկրներ հանցագործության համար դատապարտված անձանց բողոքների քննարկման հետ կապված հարցերը տարբեր կերպ են լուծում: Սակայն դրանցում պատիժը կատարող հիմնարկի կամ մարմնի դեմ բողոքների ներկայացման ու քննության առումով հիմնականում սահմանված են հատուկ ընթացակարգեր:
Այսպես, Ֆրանսիայում 1958 թվականից լիարժեքորեն ներդրվել է հետդատապարտման կամ պատիժների կատարման հարցերով հատուկ դատավորի ինստիտուտը: Նրա իրավունքներն ու պարտականություններն այդ ժամանակ սահմանվեցին Ֆրանսիայի քրեական դատավարության օրենսգրքով: Դրանից հետո քրեադատավարական օրենսդրության հիշյալ նորմերի կիրառմանն ուղղված 1959 թվականի հատուկ Դեկրետով առավել որոշակիացվեցին պատիժների կատարման հարցերով դատավորի լիազորությունները: Սահմանվեց, որ դատարանը կոչված է երաշխավորելու դատավճռի անհատական կատարումը եւ իրականացնելու վերահսկողություն: Ներկայում Ֆրանսիայի քրեական դատավարության օրենսգրքի 722-րդ հոդվածը սահմանում է, որ պատիժների կատարման հարցերով դատավորը պարտավոր է հետեւել քրեակատարողական գործընթացին` օժտված լինելով պատժի կատարմանն առնչվող մի շարք որոշակի լիազորություններով (վերահսկողություն դատապարտյալի պատժի կրման պայմանների նկատմամբ, դատապարտյալի տեղափոխման հարցի լուծում եւ այլն):
Առավել հետաքրքրական է հարցի լուծումը Իտալիայում: Այստեղ գործում է 1975 թվականի հուլիսի 26-ի թիվ 354 օրենքը` «Պենիտենցիար համակարգի նորմերը եւ ազատազրկման եւ ազատության սահմանափակման միջոցների կատարումը» վերտառությամբ: Այդ օրենքի համաձայն` հսկող դատավորը քննարկում է դատապարտյալների բողոքները: Նա նաեւ հետեւում է, որ դատապարտյալների հետ վարվեն օրենքի եւ գործող կանոնների սահմաններում:
Լեհաստանում առանձին իրավական կարգավորման են ենթարկվել ոչ միայն պենիտենցիար դատավորի լիազորությունները, այլեւ հատուկ կարգ է սահմանված այդ դատավորի կողմից պատժի դատապարտված անձանց` պենիտենցիար հիմնարկների վարչակազմերի դեմ բողոքների քննության համար: Ընդ որում` դա սահմանված է Լեհաստանի քրեակատարողական օրենսգրքով:
Այսպիսով` միջազգային փորձի ուսումնասիրությունը վկայում է, որ դատապարտյալների՝ համապատասխան հաստատությունների վարչակազմերի դեմ բերված բողոքների դատական քննության առնչությամբ առանձնահատուկ կարգ է սահմանված:
Այս առումով հատկանշական է, որ 1987 թվականի Եվրոպական բանտային կանոնների պատմությանը, փիլիսոփայությանը եւ զարգացմանը նվիրված ԵԽ-ի Նախարարների կոմիտեի բացատրական գրության մեջ արձանագրված է, որ պետությունները պետք է սահմանեն դատապարտյալների խնդրանքների եւ բողոքների քննության պատշաճ ընթացակարգեր: Դրանք պետք է լինեն մատչելի, գործեն արդյունավետ եւ առանց անտեղի ձգձգումների:
«Միջազգային բանտային բարեփոխումներ» միջազգային կազմակերպության մեկնաբանություններում մտահոգություն է ներկայացվում այն մասին, որ շատ երկրներ, ինչպես նաեւ միջազգային կազմակերպություններ պատշաճ ուշադրություն չեն դարձնում բանտերի վարչակազմերի գործողությունների բողոքարկման ընթացակարգերի սահմանմանը:
Ըստ այդմ` ՀՀ քրեակատարողական օրենսդրության մեջ առաջարկվում են կարգավորումներ նախատեսել պատիժը կատարող մարմնի կամ հիմնարկի վարչակազմի գործողությունների (անգործության) եւ որոշումների դեմ դատապարտյալների կողմից բողոքներ ներկայացնելու եւ քննության առանձնահատկությունները (դատական նիստին դատապարտյալի, նրա պաշտպանի մասնակցությունը, բողոքի քննության կարգը եւ այլն): Ընդ որում, հիշյալ բողոքները պետք է քննվեն առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարանի կողմից:
Նման իրավիճակը, սակայն, չի նշանակում, որ ՀՀ օրենսդրությամբ չպետք է սահմանվեն անազատության մեջ պահվող անձանց դատական պաշտպանության իրավունքի պատշաճ իրացումն ապահովող նորմեր:
Այս առումով, 1987 թվականի Եվրոպական բանտային կանոնների վերը հիշատակված բացատրական գրությամբ պետություններից պահանջվում է միջոցներ ձեռնարկել` պատիժ կատարող հիմնարկների վարչակազմերի, նրանց նկատմամբ վերահսկողություն իրականացնող մարմինների եւ բողոքների քննարկման ընթացակարգերի նկատմամբ վստահությունն ամրապնդելու համար: Դրանով ՔԿՀ-ների վարչակազմերին խորհուրդ է տրվում ձեւավորել այնպիսի մթնոլորտ, որպեսզի դատապարտյալները վստահ լինեն, որ իրենց բողոքները, գաղտնիության սկզբունքի պահպանմամբ, կուղարկվեն համապատասխան մարմիններին եւ իրենց վրա բացասական ազդեցություն չեն ունենա:
Հանձնաժողովների գործունեության կարգ ա) Հայաստանի Հանրապետության արդարադատության նախարարության քրեակատարողական ծառայության կենտրոնական մարմնում գործող տեղաբաշխման հանձնաժողովի գործունեության նոր փիլիսոփայության ձեւավորում: բ) Վերասոցիալականացման գնահատման հանձնաժողովի ձեւավորում: Նախագծի շրջանակներում առաջարկվում է ձեւավորել Վերասոցիալականացման գնահատման հանձնաժողով, որը յուրաքանչյուր դատապարտյալի հետ տարվող վերասոցիալականացման աշխատանքների արդյունքները քննարկում է 3-6 ամիս պարբերականությամբ՝ կախված դատապարտյալի նկատմամբ նշանակված պատժի ժամկետից եւ ռիսկերի ու կարիքների գնահատման արդյունքներից: Վերասոցիալականացման գնահատման հանձնաժողովի կազմում ընդգրկվում են քրեակատարողական հիմնարկի հոգեբանը, սոցիալական աշխատողը, ինչպես նաեւ օպերատիվ եւ անվտանգության բաժիններից մեկական ծառայող: Ըստ անհրաժեշտության, Վերասոցիալականացման գնահատման հանձնաժողովի մեջ կարող են ներգրավվել նաեւ հոգեւորական, բժիշկ եւ այլ մասնագետներ, այդ թվում՝ բժշկության ոլորտի:
3. Ակնկալվող արդյունքը
Նախագծի ընդունմամբ ՀՀ քրեակատարողական օրենսգիրքը կդառնա ՀՀ քրեական եւ քրեական դատավարության օրենսգրքերից բխող ինստիտուտների պատշաճ կիրառությունն ապահովող, միջազգային ժամանակակից իրավաբանության ու փորձի վրա հիմնված, ժամանակակից իրավամտածողությունն արտահայտող իրավական նոր սերնդի միասնական այն փաստաթուղթը, որով կամբողջականացվի քրեական արդարադատության ոլորտի բարեփոխումները:
4. Կապը ռազմավարական փաստաթղթերի հետ
Նախագծի ընդունումը բխում է ՀՀ կառավարության՝ 2019 թվականի նոյմեբերի 28-ի «Հայաստանի Հանրապետության քրեակատարողական եւ պրոբացիայի ոլորտի 2019-2023 թվականների ռազմավարությունը, դրա իրականացման 2019-2023 թվականների միջոցառումների ծրագիրը, ծրագրի ֆինանսական գնահատականը եւ ծրագրի կատարումը համակարգող խորհրդի ձեւավորման եւ գործունեության կազմակերպման կարգը հաստատելու մասին» N 1717-Լ որոշման Հավելված 2-ի 1-ին կետից, համաձայն որի՝ միջազգային պարտավորությունների, Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի վճիռների, Խոշտանգումների եւ անմարդկային կամ նվաստացնող վերաբերմունքի կամ պատժի կանխարգելման եվրոպական կոմիտեի (ԽԿԿ), ՀՀ Մարդու իրավունքների պաշտպանի զեկույցների, ՀՀ արդարադատության նախարարության քրեակատարողական հիմնարկներում եւ մարմիններում հասարակական վերահսկողություն իրականացնող հասարակական դիտորդների խմբի հաշվետվությունների հաշվառմամբ մշակվել է ՀՀ քրեակատարողական նոր օրենսգրքի նախագիծ:
ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆ
«ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՔՐԵԱԿԱՏԱՐՈՂԱԿԱՆ ՕՐԵՆՍԳԻՐՔ» ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՕՐԵՆՔԻ ՆԱԽԱԳԾԻ ԸՆԴՈՒՆՄԱՆ ԿԱՊԱԿՑՈՒԹՅԱՄԲ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՊԵՏԱԿԱՆ ԲՅՈՒՋԵԻ ԵԿԱՄՈՒՏՆԵՐԻ ԷԱԿԱՆ ՆՎԱԶԵՑՈՒՄ ԿԱՄ ԾԱԽՍԵՐԻ ԱՎԵԼԱՑՄԱՆ ՄԱՍԻՆ
«Հայաստանի Հանրապետության քրեակատարողական օրենսգիրք» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի նախագծի ընդունման կապակցությամբ Հայաստանի Հանրապետության պետական բյուջեի եկամուտների էական նվազեցում կամ ծախսերի ավելացում չի նախատեսվում:
Հայաստանի Հանրապետության կառավարության որոշում
