(Հաստատվել է Հայաստանի Հանրապետության Նախագահին առընթեր սահմանադրական բարեփոխումների մասնագիտական հանձնաժողովի 20.08.2015 թ. նիստում)

Հոդված 1. 1995 թվականի հուլիսի 5-ի Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությունը շարադրել հետեւյալ խմբագրությամբ.

«Հայ ժողովուրդը, հիմք ընդունելով Հայաստանի անկախության մասին հռչակագրում հաստատագրված հայոց պետականության հիմնարար սկզբունքները եւ համազգային նպատակները, իրականացրած ինքնիշխան պետության վերականգնման իր ազատասեր նախնիների սուրբ պատգամը, նվիրված հայրենիքի հզորացմանը եւ բարգավաճմանը, ապահովելու համար սերունդների ազատությունը, ընդհանուր բարեկեցությունը, քաղաքացիական համերաշխությունը, հավաստելով հավատարմությունը համամարդկային արժեքներին, ընդունում է Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությունը:

Գլուխ 1

Սահմանադրական կարգի հիմունքները

Հոդված 1.

Հայաստանի Հանրապետությունն ինքնիշխան, ժողովրդավարական, սոցիալական, իրավական պետություն է:

Հոդված 2.

Հայաստանի Հանրապետությունում իշխանությունը պատկանում է ժողովրդին:

Ժողովուրդն իր իշխանությունն իրականացնում է ազատ ընտրությունների, հանրաքվեների, ինչպես նաեւ Սահմանադրությամբ նախատեuված պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմինների ու պաշտոնատար անձանց միջոցով:

Իշխանության յուրացումը որեւէ կազմակերպության կամ անհատի կողմից հանցագործություն է:

Հոդված 3. Մարդը, նրա արժանապատվությունը, հիմնական իրավունքները եւ ազատությունները

1. Հայաստանի Հանրապետությունում բարձրագույն արժեքը մարդն է: Մարդու անօտարելի արժանապատվությունը նրա իրավունքների եւ ազատությունների անքակտելի հիմքն է:

2. Մարդու եւ քաղաքացու հիմնական իրավունքների եւ ազատությունների հարգումն ու պաշտպանությունը հանրային իշխանության պարտականությունն է:

3. Հանրային իշխանությունը սահմանափակված է մարդու եւ քաղաքացու հիմնական իրավունքներով եւ ազատություններով՝ որպես անմիջականորեն գործող իրավունք:

Հոդված 4. Իշխանությունների բաժանման եւ հավասարակշռման սկզբունքը

Պետական իշխանությունն իրականացվում է Սահմանադրությանը եւ օրենքներին համապատասխան՝ օրենսդիր, գործադիր եւ դատական իշխանությունների բաժանման ու հավասարակշռման հիման վրա:

Հոդված 5. Իրավական նորմերի աստիճանակարգությունը

1. Սահմանադրությունն ունի բարձրագույն իրավաբանական ուժ: Oրենքները պետք է համապատասխանեն Սահմանադրությանը եւ սահմանադրական օրենքներին, իսկ ենթաօրենսդրական իրավական ակտերը՝ Սահմանադրությանը, սահմանադրական օրենքներին եւ օրենքներին:

2. Ընդհանուր միջազգային իրավունքի պարտադիր նորմերը գերակայություն ունեն օրենքների նկատմամբ: Եթե վավերացված միջազգային պայմանագրում սահմանվում են այլ նորմեր, քան նախատեսված են օրենքներով, ապա կիրառվում են այդ նորմերը:

Հոդված 6. Օրինականության սկզբունքը

1. Պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմիններն ու պաշտոնատար անձինք իրավասու են կատարել միայն այնպիսի գործողություններ, որոնց համար լիազորված են Սահմանադրությամբ կամ օրենքներով:

2. Սահմանադրության եւ օրենքների հիման վրա եւ դրանց իրականացումն ապահովելու նպատակով Սահմանադրությամբ նախատեսված մարմինները կարող են օրենքով լիազորվել ընդունելու ենթաօրենսդրական նորմատիվ իրավական ակտեր: Լիազորող նորմերը պետք է համապատասխանեն իրավական որոշակիության սկզբունքին:

3. Օրենքները եւ ենթաօրենսդրական նորմատիվ իրավական ակտերն ուժի մեջ են մտնում սահմանված կարգով հրապարակվելուց հետո:

Հոդված 7. Ընտրական իրավունքի սկզբունքները

Ազգային ժողովի եւ համայնքների ավագանիների ընտրությունները, ինչպես նաեւ հանրաքվեներն անցկացվում են ընդհանուր, հավասար, ազատ եւ ուղղակի ընտրական իրավունքի հիման վրա՝ գաղտնի քվեարկությամբ:

Հոդված 8. Գաղափարախոսական բազմակարծությունը եւ բազմակուսակցականությունը

1. Հայաստանի Հանրապետությունում ճանաչվում են գաղափարախոսական բազմակարծությունը եւ բազմակուսակցականությունը:

2. Կուսակցությունները կազմավորվում եւ գործում են ազատ: Կուսակցությունների համար օրենքով երաշխավորվում են գործունեության հավասար իրավական հնարավորություններ:

3. Կուսակցությունները նպաստում են ժողովրդի քաղաքական կամքի ձեւավորմանն ու արտահայտմանը:

4. Կուսակցությունների կառուցվածքը եւ գործունեությունը չեն կարող հակասել Սահմանադրության 1-ին հոդվածում ամրագրված հիմնարար սկզբունքներին:

Հոդված 9. Տեղական ինքնակառավարման երաշխավորումը

Հայաստանի Հանրապետությունում երաշխավորվում է տեղական ինքնակառավարումը` որպես ժողովրդավարության էական հիմքերից մեկը:

Հոդված 10. Տնտեսական կարգը

Հայաստանի Հանրապետության տնտեսական կարգի հիմքը սոցիալական շուկայական տնտեսությունն է: Այն հիմնված է մասնավոր սեփականության, տնտեսական գործունեության ազատության եւ ազատ տնտեսական մրցակցության վրա եւ պետական քաղաքականության միջոցով ուղղված է ընդհանուր տնտեսական բարեկեցությանը եւ սոցիալական արդարությանը:

Հոդված 11. Շրջակա միջավայրի պահպանությունը եւ կայուն զարգացումը

1. Հանրային իշխանությունը խթանում է շրջակա միջավայրի պահպանությունն ու վերականգնումը, բնական պաշարների ողջամիտ օգտագործումը՝ ղեկավարվելով կայուն զարգացման սկզբունքով եւ հաշվի առնելով պատասխանատվությունն ապագա սերունդների հանդեպ:

2. Յուրաքանչյուր ոք պարտավոր է հոգ տանել շրջակա միջավայրի պահպանության մասին:

Հոդված 12. Արտաքին քաղաքականությունը

Հայաստանի Հանրապետության արտաքին քաղաքականությունն իրականացվում է միջազգային իրավունքի հիման վրա՝ բոլոր պետությունների հետ բարիդրացիական, փոխշահավետ հարաբերություններ հաստատելու նպատակով:

Հոդված 13. Հայաստանի Հանրապետության պաշտպանությունը

1. Հայաստանի Հանրապետության զինված ուժերն ապահովում են Հայաստանի Հանրապետության պաշտպանությունը, տարածքային ամբողջականությունը, սահմանների անձեռնմխելիությունը եւ անվտանգությունը:

2. Զինված ուժերը քաղաքական հարցերում պահպանում են չեզոքություն եւ գտնվում են քաղաքացիական վերահսկողության ներքո:

3. Յուրաքանչյուր քաղաքացի պարտավոր է oրենքով uահմանված կարգով մասնակցել Հայաստանի Հանրապետության պաշտպանությանը:

Հոդված 14. Մշակույթի եւ մշակութային արժեքների պաշտպանությունը

1. Հայաստանի Հանրապետությունը խթանում է մշակույթի զարգացումը, նպատակային քաղաքականություն է իրականացնում գիտության, կրթության եւ արվեստի ոլորտներում:

2. Հայոց լեզվի պահպանումը եւ զարգացումը, պատմության եւ մշակույթի հուշարձանները, մշակութային այլ արժեքները գտնվում են պետության հոգածության եւ պաշտպանության ներքո։

Հոդված 15. Ընտանիքի պաշտպանությունը

Ընտանիքը, որպես հասարակության բնական եւ հիմնական բջիջ, բնակչության պահպանման եւ բազմացման հիմք, գտնվում է պետության հատուկ պաշտպանության եւ հովանավորության ներքո:

Հոդված 16. Պետությունը եւ կրոնական կազմակերպությունները

1. Հայաստանի Հանրապետությունում երաշխավորվում է կրոնական կազմակերպությունների գործունեության ազատությունը:

2. Հայաստանի Հանրապետությունում կրոնական կազմակերպություններն անջատ են պետությունից:

Հոդված 17. Հայաստանյայց առաքելական սուրբ եկեղեցին

1. Հայաստանի Հանրապետությունը ճանաչում է Հայաստանյայց առաքելական սուրբ եկեղեցու՝ որպես ազգային եկեղեցու բացառիկ առաքելությունը հայ ժողովրդի հոգեւոր կյանքում, նրա ազգային մշակույթի զարգացման եւ ազգային ինքնության պահպանման գործում:

2. Հայաստանի Հանրապետության եւ Հայաստանյայց առաքելական սուրբ եկեղեցու հարաբերությունները կարող են կարգավորվել հատուկ համաձայնագրով:

Հոդված 18. Հայկական սփյուռքի հետ կապերը

1. Հայաստանի Հանրապետությունը սփյուռքի հետ վարում է համակողմանի կապերի զարգացման եւ ամրապնդման հայապահպան քաղաքականություն:

2. Հայաստանի Հանրապետությունը միջազգային իրավունքի, ինչպես նաեւ տվյալ պետության հետ կնքված միջազգային պայմանագրերի հիման վրա նպաստում է այլ պետություններում գտնվող հայկական պատմական եւ մշակութային արժեքների պահպանմանը, հայ կրթական եւ մշակութային կյանքի զարգացմանը։

Հոդված 19. Հայաստանի Հանրապետության պետական լեզուն

Հայաստանի Հանրապետության պետական լեզուն հայերենն է:

Հոդված 20. Հայաստանի Հանրապետության խորհրդանիշերը

1. Հայաստանի Հանրապետության դրոշը եռագույն է՝ կարմիր, կապույտ, նարնջագույն հորիզոնական հավասար շերտերով:

2. Հայաստանի Հանրապետության զինանշանն է. կենտրոնում՝ վահանի վրա, պատկերված են Արարատ լեռը՝ Նոյյան տապանով, եւ պատմական Հայաստանի չորս թագավորությունների զինանշանները։ Վահանը պահում են արծիվը եւ առյուծը, իսկ վահանից ներքեւ պատկերված են սուր, ճյուղ, հասկերի խուրձ, շղթա եւ ժապավեն։

3. Դրոշի եւ զինանշանի մանրամասն նկարագրությունը սահմանվում է օրենքով։

4. Հայաստանի Հանրապետության օրհներգը սահմանվում է օրենքով:

Հոդված 21. Հայաստանի Հանրապետության մայրաքաղաքը

Հայաստանի Հանրապետության մայրաքաղաքը Երեւանն է:

Գլուխ 2

Մարդու եւ քաղաքացու հիմնական իրավունքները եւ ազատությունները

Հոդված 22. Մարդու արժանապատվությունը

Մարդու արժանապատվությունն անխախտելի է:

Հոդված 23. Կյանքի իրավունքը: Մահապատժի արգելքը

1. Յուրաքանչյուր ոք ունի կյանքի իրավունք:

2. Ոչ ոք չի կարող դատապարտվել կամ ենթարկվել մահապատժի:

Հոդված 24. Ֆիզիկական եւ հոգեկան անձեռնմխելիության իրավունքը

1. Յուրաքանչյուր ոք ունի ֆիզիկական եւ հոգեկան անձեռնմխելիության իրավունք:

2. Ֆիզիկական եւ հոգեկան անձեռնմխելիության իրավունքը  կարող է սահմանափակվել միայն օրենքով՝ պետական անվտանգության, հասարակական կարգի, առողջության եւ բարոյականության, այլոց հիմնական իրավունքների եւ ազատությունների պաշտպանության նպատակով:

3. Բժշկության եւ կենսաբանության ոլորտներում, մասնավորապես, արգելվում են՝

1) եվգենիկական փորձերը.

2) մարդու մարմինը կամ նրա մասերը՝ որպես այդպիսին, շահույթի աղբյուր դարձնելը.

3) մարդու վերարտադրողական կլոնավորումը:

4. Ոչ ոք չի կարող առանց իր ազատ եւ հստակ արտահայտած համաձայնության ենթարկվել գիտական, բժշկական կամ այլ փորձերի: Մարդը պետք է նախօրոք տեղեկացվի նման փորձերի հնարավոր հետեւանքների մասին:

Հոդված 25. Խոշտանգումների եւ անմարդկային կամ նվաստացնող վերաբերմունքի կամ պատժի արգելքը

1. Ոչ ոք չի կարող ենթարկվել խոշտանգումների եւ անմարդկային կամ նվաստացնող վերաբերմունքի կամ պատժի:

2. Մարմնական պատիժներն արգելվում են:

3. Ազատությունից զրկված անձինք ունեն մարդասիրական վերաբերմունքի իրավունք:

Հոդված 26. Անձնական ազատությունը

1. Յուրաքանչյուր ոք ունի անձնական ազատության իրավունք։ Ոչ ոքի չի կարելի անձնական ազատությունից զրկել այլ կերպ, քան հետեւյալ դեպքերում եւ օրենքով սահմանված կարգով.

1) անձն իրավասու դատարանի կողմից դատապարտվել է հանցանք կատարելու համար.

2) անձը չի ենթարկվել դատարանի իրավաչափ կարգադրությանը.

3) օրենքով սահմանված որոշակի պարտականության կատարումն ապահովելու նպատակով.

4) անձին իրավասու մարմին ներկայացնելու նպատակով, երբ առկա է նրա կողմից հանցանք կատարած լինելու հիմնավոր կասկած կամ երբ դա ողջամտորեն անհրաժեշտ է հանցանքի կատարումը կամ դա կատարելուց հետո անձի փախուստը կանխելու նպատակով.

5) անչափահասին դաստիարակչական հսկողության հանձնելու կամ իրավասու մարմին ներկայացնելու նպատակով.

6) հանրության համար վտանգավոր վարակիչ հիվանդությունների տարածումը կանխելու նպատակով, ինչպես նաեւ, երբ անձն ունի հոգեկան խանգարում, թմրամոլ կամ հարբեցող է.

7) անձի անօրինական մուտքը Հայաստանի Հանրապետություն կանխելու կամ անձին արտաքսելու կամ այլ պետության հանձնելու նպատակով:

2. Ազատությունից զրկված յուրաքանչյուր անձ` իրեն հասկանալի լեզվով անհապաղ տեղեկացվում է ազատությունից զրկելու պատճառների, իսկ քրեական մեղադրանք ներկայացվելու դեպքում՝ նաեւ մեղադրանքի մասին: Ազատությունից զրկված յուրաքանչյուր անձ իրավունք ունի այդ մասին անհապաղ տեղեկացնելու իր կողմից ընտրված անձին։

3. Եթե ձերբակալված անձը ձերբակալման պահից յոթանասուներկու ժամվա ընթացքում դատարանի որոշմամբ չի կալանավորվում, ապա նա ենթակա է անհապաղ ազատ արձակման:

4. Յուրաքանչյուր ոք, ով ձերբակալման կամ կալանավորման պատճառով զրկված է ազատությունից, իրավունք ունի վիճարկելու իրեն ազատությունից զրկելու իրավաչափությունը, որի վերաբերյալ դատարանը սեղմ ժամկետում որոշում է կայացնում եւ կարգադրում է նրան ազատ արձակել, եթե ազատությունից զրկումը ոչ իրավաչափ է:

5. Մարդուն չի կարելի ազատությունից զրկել միայն այն պատճառով, որ ի վիճակի չէ կատարելու պայմանագրային պարտավորությունները:

6. Սույն հոդվածի խախտմամբ ազատությունից զրկված անձն օրենքով սահմանված հիմքերով եւ կարգով ունի պատճառված վնասի հատուցման իրավունք:

Հոդված 27. Օրենքի առջեւ ընդհանուր հավասարությունը

Բոլորը հավասար են օրենքի առջեւ:

Հոդված 28. Կանանց եւ տղամարդկանց իրավահավասարությունը

Կանայք եւ տղամարդիկ իրավահավասար են:

Հոդված 29. Խտրականության արգելքը

Խտրականությունը՝ կախված սեռից, ռասայից, մաշկի գույնից, էթնիկական կամ սոցիալական ծագումից, գենետիկական հատկանիշներից, լեզվից, կրոնից, աշխարհայացքից, քաղաքական կամ այլ հայացքներից, ազգային փոքրամասնությանը պատկանելությունից, գույքային վիճակից, ծնունդից, հաշմանդամությունից, տարիքից կամ անձնական կամ սոցիալական բնույթի այլ հանգամանքներից, արգելվում է:

Հոդված 30. Մասնավոր եւ ընտանեկան կյանքի, պատվի ու բարի համբավի անձեռնմխելիությունը

1. Յուրաքանչյուր ոք ունի իր մասնավոր եւ ընտանեկան կյանքի, պատվի ու բարի համբավի անձեռնմխելիության իրավունք:

2. Մասնավոր եւ ընտանեկան կյանքի անձեռնմխելիության իրավունքը կարող է սահմանափակվել միայն օրենքով` հանցագործությունների կանխման կամ բացահայտման, երկրի տնտեսական բարեկեցության, պետական անվտանգության, հասարակական կարգի, առողջության եւ բարոյականության, ինչպես նաեւ այլ հիմնական իրավունքների եւ ազատությունների պաշտպանության նպատակով:

Հոդված 31. Բնակարանի անձեռնմխելիությունը

1. Յուրաքանչյուր ոք ունի բնակարանի անձեռնմխելիության իրավունք:

2. Բնակարանի անձեռնմխելիության իրավունքը կարող է սահմանափակվել միայն օրենքով` հանցագործությունների կանխման կամ բացահայտման, մարդկանց կյանքին, առողջությանը եւ գույքին սպառնացող վտանգը կանխելու նպատակով:

3. Բնակարանը կարող է խուզարկվել միայն դատարանի որոշմամբ` օրենքով սահմանված դեպքերում եւ կարգով:

Հոդված 32. Հաղորդակցության ազատությունը եւ գաղտնիությունը

1. Յուրաքանչյուր ոք ունի նամակագրության, հեռախոսային խոսակցությունների եւ հաղորդակցության այլ ձեւերի ազատության եւ գաղտնիության իրավունք:

2. Հաղորդակցության գաղտնիությունը որոշակի ժամկետով կարող է սահմանափակվել միայն օրենքով, դատարանի որոշմամբ՝ հանցագործությունների կանխման կամ բացահայտման, մարդկանց կյանքին, առողջությանը եւ գույքին սպառնացող վտանգը կանխելու նպատակով:

Հոդված 33. Անհատական տվյալների պաշտպանությունը

1. Յուրաքանչյուր ոք ունի իրեն վերաբերող տվյալների պաշտպանության իրավունք:

2. Նման տվյալների մշակումը պետք է կատարվի բարեխղճորեն, օրենքով հստակ սահմանված նպատակով, շահագրգիռ անձի համաձայնությամբ կամ առանց այդ համաձայնության` օրենքով նախատեսված այլ իրավաչափ հիմքի առկայությամբ:

3. Յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի ծանոթանալու պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմիններում իր մասին հավաքագրված տվյալներին եւ պահանջելու ոչ հավաստի տվյալների շտկում, ինչպես նաեւ ապօրինի ձեռք բերված կամ այլեւս իրավական հիմքեր չունեցող տվյալների վերացում:

4. Անհատական տվյալներին ծանոթանալու իրավունքը կարող է սահմանափակվել միայն օրենքով՝ պետական անվտանգության, հանցագործությունների կանխման եւ բացահայտման, այլոց հիմնական իրավունքների եւ ազատությունների պաշտպանության նպատակով:

5. Անհատական տվյալների պաշտպանության հետ կապված մանրամասները սահմանվում են օրենքով:

Հոդված 34. Ամուսնանալու ազատությունը

1. Ամուսնական տարիքի հասած կինը եւ տղամարդն իրենց կամքի ազատ արտահայտությամբ միմյանց հետ ամուսնանալու ու ընտանիք կազմելու իրավունք ունեն:

2. Ամուսնանալիս, ամուսնության ընթացքում, ամուսնալուծվելիս նրանք օգտվում են հավասար իրավունքներից:

3. Ամուսնանալու ազատությունը  կարող է սահմանափակվել միայն օրենքով` հանրային շահերի պաշտպանության նպատակով: Ամուսնության տարիքը, ամուսնության եւ ամուսնալուծության կարգը սահմանվում են օրենքով:

Հոդված 35. Ծնողների իրավունքները եւ պարտականությունները

1. Ծնողներն իրավունք ունեն եւ պարտավոր են հոգ տանել իրենց երեխաների դաստիարակության, առողջության, լիարժեք ու ներդաշնակ զարգացման եւ կրթության համար:

2. Ծնողական իրավունքներից զրկելը կամ դրանց սահմանափակումը կարող է կատարվել դատարանի որոշմամբ, օրենքով սահմանված դեպքերում՝ երեխայի խնամքին եւ առողջությանն սպառնացող էական վտանգի դեպքում:

3. Չափահաս աշխատունակ անձինք պարտավոր են հոգ տանել իրենց անաշխատունակ եւ կարիքավոր ծնողների համար։ Մանրամասները սահմանվում են օրենքով:

Հոդված 36. Երեխայի իրավունքները

1. Երեխան իրավունք ունի ազատ արտահայտելու իր կարծիքը, որը երեխայի տարիքին եւ հասունության մակարդակին համապատասխան` հաշվի է առնվում նրան վերաբերող հարցերում:

2. Երեխային վերաբերող հարցերում երեխայի շահերը պետք է առաջնահերթ ուշադրության արժանանան:

3. Յուրաքանչյուր երեխա իրավունք ունի պահպանելու կանոնավոր անձնական փոխհարաբերություններ եւ անմիջական շփումներ իր ծնողների հետ` բացառությամբ այն դեպքի, երբ դատարանի որոշմամբ դա հակասում է երեխայի շահերին: Մանրամասները սահմանվում են օրենքով:

4. Առանց ծնողական խնամքի մնացած երեխաները գտնվում են պետության պաշտպանության եւ հոգածության ներքո:

Հոդված 37. Կրթության իրավունքը

1. Յուրաքանչյուր ոք ունի կրթության իրավունք: Պարտադիր կրթության ծրագրերը եւ տեւողությունը սահմանվում են օրենքով: Պարտադիր կրթության նվազագույն տեւողությունը տասներկու տարի է: Պետական ուսումնական հաստատություններում միջնակարգ կրթությունն անվճար է:

2. Յուրաքանչյուր ոք պետական ուսումնական հաստատություններում մրցութային հիմունքներով բարձրագույն եւ այլ մասնագիտական կրթություն ստանալու իրավունք ունի: Անվճար բարձրագույն եւ այլ մասնագիտական կրթություն ստանալու պայմաններն ու կարգը սահմանվում են օրենքով:

3. Բարձրագույն ուսումնական հաստատություններն օրենքով սահմանված շրջանակներում ունեն ինքնակառավարման իրավունք` ներառյալ ակադեմիական եւ հետազոտությունների ազատությունը:

Հոդված 38. Մարդու ազատ գործելու իրավունքը

Մարդն ազատ է անելու այն ամենը, ինչը չի խախտում այլոց իրավունքները եւ չի հակասում Սահմանադրությանը եւ օրենքներին:

Հոդված 39. Ազատ տեղաշարժվելու իրավունքը

1. Հայաստանի Հանրապետության տարածքում օրինական հիմքերով գտնվող յուրաքանչյուր ոք ունի ազատ տեղաշարժվելու եւ բնակավայր ընտրելու իրավունք:

2. Հայաստանի Հանրապետության տարածքում օրինական հիմքերով գտնվող յուրաքանչյուր ոք ունի Հայաստանի Հանրապետությունից դուրս գալու իրավունք:

3. Յուրաքանչյուր քաղաքացի եւ Հայաստանի Հանրապետությունում օրինական հիմքերով բնակվելու իրավունք ունեցող յուրաքանչյուր ոք ունի Հայաստանի Հանրապետություն մուտք գործելու իրավունք:

4. Ազատ տեղաշարժվելու իրավունքը կարող է սահմանափակվել միայն օրենքով` պետական անվտանգության, հասարակական կարգի, առողջության եւ բարոյականության, այլոց հիմնական իրավունքների եւ ազատությունների պաշտպանության նպատակով:

Հոդված 40. Մտքի, խղճի եւ կրոնի ազատությունը

1. Յուրաքանչյուր ոք ունի մտքի, խղճի, կրոնի ազատության իրավունք: Այս իրավունքը ներառում է կրոնը կամ համոզմունքները փոխելու ազատությունը եւ դրանք ինչպես միայնակ, այնպես էլ այլոց հետ համատեղ եւ հրապարակավ կամ մասնավոր կարգով՝ քարոզի, եկեղեցական արարողությունների, պաշտամունքի այլ ծիսակատարությունների կամ այլ ձեւերով արտահայտելու ազատությունը:

2. Մտքի, խղճի եւ կրոնի ազատության  արտահայտումը կարող է սահմանափակվել միայն օրենքով` պետական անվտանգության, հասարակական կարգի, առողջության եւ բարոյականության, այլոց հիմնական իրավունքների եւ ազատությունների պաշտպանության նպատակով:

3. Յուրաքանչյուր քաղաքացի, ում կրոնական դավանանքին կամ համոզմունքներին հակաuում է զինվորական ծառայությունը, այն օրենքով սահմանված կարգով այլընտրանքային ծառայությամբ փոխարինելու իրավունք ունի:

4. Կրոնական կազմակերպություններն իրավահավասար են եւ օժտված են ինքնավարությամբ: Կրոնական կազմակերպությունների ստեղծման եւ գործունեության կարգը սահմանվում է օրենքով:

Հոդված 41. Կարծիքի արտահայտման ազատությունը

1. Յուրաքանչյուր ոք իր կարծիքն ազատ արտահայտելու իրավունք ունի: Այս իրավունքը ներառում է սեփական կարծիք ունենալու, ինչպես նաեւ առանց պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմինների միջամտության եւ անկախ պետական սահմաններից` տեղեկատվության ցանկացած միջոցով տեղեկություններ ու գաղափարներ փնտրելու, ստանալու եւ տարածելու ազատությունը:

2. Մամուլի, ռադիոյի, հեռուստատեսության եւ տեղեկատվական այլ միջոցների ազատությունը երաշխավորվում է: Հանրային հեռուստատեսությունում եւ ռադիոյում երաշխավորվում է տեղեկատվական, կրթական, մշակութային եւ ժամանցային բնույթի հաղորդումների բազմազանությունը, հասարակության շրջանում առկա կարծիքների արտացոլումը:

3. Կարծիքի արտահայտման ազատությունը  կարող է սահմանափակվել միայն օրենքով` պետական անվտանգության, հասարակական կարգի, առողջության եւ բարոյականության, այլոց պատվի ու բարի համբավի, ինչպես նաեւ այլ հիմնական իրավունքների եւ ազատությունների պաշտպանության նպատակով:

Հոդված 42. Ստեղծագործության եւ դասավանդման ազատությունը

Յուրաքանչյուր ոք ունի գրական, գեղարվեստական, գիտական, տեխնիկական ստեղծագործության եւ դասավանդման ազատություն:

Հոդված 43. Հավաքների ազատությունը

1. Յուրաքանչյուր ոք խաղաղ հավաքների ազատորեն մասնակցելու եւ դրանք կազմակերպելու իրավունք ունի:

2. Օրենքով սահմանված դեպքերում բացօթյա տարածքներում կազմակերպվող հավաքներն անցկացվում են ողջամիտ ժամկետում կատարված իրազեկման հիման վրա:

3. Զինված ուժերում, ոստիկանությունում, ազգային անվտանգության, դատախազության եւ քննչական մարմիններում ծառայողների, ինչպես նաեւ դատավորների կողմից սույն հոդվածով նախատեսված իրավունքի իրականացման սահմանափակումները կարող են նախատեսվել միայն օրենքով։

4. Հավաքների ազատությունը կարող է սահմանափակվել միայն օրենքով` պետական անվտանգության, հասարակական կարգի պաշտպանության, հանցագործությունների կանխման, առողջության եւ բարոյականության, այլոց հիմնական իրավունքների եւ ազատությունների պաշտպանության նպատակով:

Հոդված 44. Միավորումների ազատությունը

1. Յուրաքանչյուր ոք այլոց հետ ազատորեն միավորվելու իրավունք ունի, ներառյալ աշխատանքային շահերի պաշտպանության նպատակով արհեստակցական միություններ ստեղծելը եւ դրանց անդամագրվելը: Ոչ ոքի չի կարելի հարկադրել անդամագրվել որեւէ մասնավոր միավորման:

2. Միավորումների կազմավորման եւ գործունեության կարգը սահմանվում է օրենքով:

3. Միավորումների ազատությունը կարող է սահմանափակվել միայն օրենքով` պետական անվտանգության, հասարակական կարգի, առողջության եւ բարոյականության, այլոց հիմնական իրավունքների եւ ազատությունների պաշտպանության նպատակով:

4. Միավորումների գործունեությունը կարող է կասեցվել կամ արգելվել օրենքով սահմանված դեպքերում եւ կարգով` միայն դատարանի որոշմամբ:

Հոդված 45. Կուսակցություն ստեղծելու եւ կուսակցությանն անդամագրվելու իրավունքը

1. Յուրաքանչյուր քաղաքացի ունի այլ քաղաքացիների հետ կուսակցություն ստեղծելու եւ որեւէ կուսակցության անդամագրվելու իրավունք: Ոչ ոքի չի կարելի հարկադրել անդամագրվել որեւէ կուսակցության:

2. Դատավորները, դատախազները եւ քննիչները չեն կարող լինել կուսակցության անդամ: Զինված ուժերում, ազգային անվտանգության, ոստիկանության եւ այլ ռազմականացված մարմիններում ծառայողների` կուսակցություն ստեղծելու եւ որեւէ կուսակցության անդամագրվելու իրավունքը կարող է սահմանափակվել օրենքով:

3. Կուսակցությունները տարեկան հաշվետվություններ են հրապարակում իրենց միջոցների աղբյուրների եւ ծախսերի, ինչպես նաեւ իրենց գույքի մասին, որի նկատմամբ վերահսկողությունն օրենքով սահմանված կարգով իրականացնում է պետական լիազոր մարմինը:

4. Այն կուսակցությունները, որոնք քարոզում են սահմանադրական կարգի բռնի տապալում կամ բռնություն են կիրառում սահմանադրական կարգը տապալելու նպատակով, հակասահմանադրական են եւ ենթակա են արգելման Սահմանադրական դատարանի որոշմամբ: Օրենքով սահմանված դեպքերում կուսակցության գործունեությունը կարող է կասեցվել Սահմանադրական դատարանի որոշմամբ:

Հոդված 46. Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիության իրավունքը

1. Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիներից ծնված երեխան Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացի է:

2. Յուրաքանչյուր երեխա, ում ծնողներից մեկը Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացի է, ունի Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիության իրավունք: Ազգությամբ հայերը Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիություն են ձեռք բերում պարզեցված կարգով: Ազգությամբ հայերը Հայաստանի Հանրապետությունում բնակություն հաստատելու պահից ունեն Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիության իրավունք: Սույն մասում սահմանված իրավունքների իրականացման կարգը եւ Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիության ձեռքբերման այլ հիմքերը սահմանվում են օրենքով:

3. Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացին չի կարող զրկվել քաղաքացիությունից:

4. Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիության վերականգնման եւ դադարեցման հիմքերը եւ կարգը սահմանվում են օրենքով:

5. Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիները Հայաստանի Հանրապետության սահմաններից դուրս, միջազգային իրավունքի հիման վրա, գտնվում են Հայաստանի Հանրապետության պաշտպանության ներքո:

Հոդված 47. Ընտրական իրավունքը եւ հանրաքվեին մասնակցելու իրավունքը

1. Ազգային ժողովի ընտրությունների կամ հանրաքվեի օրը տասնութ տարին լրացած Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիներն ընտրելու եւ հանրաքվեին մասնակցելու իրավունք ունեն:

2. Ազգային ժողովի պատգամավոր կարող է ընտրվել քսանհինգ տարին լրացած, վերջին հինգ տարում միայն Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացի հանդիսացող, վերջին հինգ տարում Հանրապետությունում մշտապես բնակվող, ընտրական իրավունք ունեցող եւ պետական լեզվին տիրապետող յուրաքանչյուր ոք:

3. Տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունների ժամանակ ընտրելու եւ ընտրվելու, տեղական հանրաքվեին մասնակցելու իրավունք ունեն Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիները, օտարերկրյա քաղաքացիները եւ քաղաքացիություն չունեցող անձինք, որոնց տասնութ տարին լրացել է ընտրությունների կամ տեղական հանրաքվեի օրը, եւ որոնք մշտապես բնակվում են տվյալ համայնքում:

4. Ընտրելու եւ ընտրվելու, ինչպես նաեւ հանրաքվեին մասնակցելու իրավունք չունեն դատական ակտով անգործունակ ճանաչված, ինչպես նաեւ դիտավորությամբ կատարված ծանր հանցագործությունների համար օրինական ուժի մեջ մտած դատավճռով դատապարտված եւ պատիժը կրող անձինք:

Հոդված 48. Հանրային ծառայության անցնելու իրավունքը

1. Յուրաքանչյուր քաղաքացի իր ունակություններին եւ մասնագիտական պատրաստվածությանը համապատասխան մրցութային հիմունքներով օրենքով սահմանված հանրային ծառայության պաշտոնի անցնելու իրավունք ունի: Մանրամասները սահմանվում են օրենքով:

2. Հանրային ծառայողները ծառայում են ամբողջ ժողովրդին: Նրանք պարտավոր են իրենց պարտականությունները կատարել անաչառ եւ քաղաքականապես չեզոք՝ ելնելով բացառապես մասնագիտական նկատառումներից:

Հոդված 49. Պատշաճ վարչարարության իրավունքը

1. Յուրաքանչյուր ոք վարչական մարմինների կողմից իրեն առնչվող գործերի անաչառ, արդարացի եւ ողջամիտ ժամկետում քննության իրավունք ունի:

2. Պատշաճ վարչարարության իրավունքը, մասնավորապես, ներառում է անձի՝ իրեն վերաբերող բոլոր փաստաթղթերին ծանոթանալու իրավունքը՝ պահպանելով խորհրդապահության իրավաչափ շահերը, օրենքով պահպանվող գաղտնիքները, ինչպես նաեւ պարտադրում է պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմիններին ու պաշտոնատար անձանց` մինչեւ անձի համար միջամտող անհատական ակտն ընդունելը օրենքով սահմանված դեպքերում եւ կարգով լսել նրան եւ հիմնավորել ընդունված ակտը:

Հոդված 50. Տեղեկություններ ստանալու իրավունքը

Յուրաքանչյուր ոք պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմինների ու պաշտոնատար անձանց գործունեության մասին տեղեկություններ ստանալու, այդ թվում փաստաթղթերին ծանոթանալու իրավունք ունի, եթե դա չի հակասում հանրային շահերին: Տեղեկություններ ստանալու կարգը, պայմանները, ինչպես նաեւ պաշտոնատար անձանց պատասխանատվության հիմքերը` տեղեկությունները թաքցնելու կամ դրանց տրամադրումն առանց իրավական հիմքի մերժելու համար, սահմանվում են օրենքով:

Հոդված 51. Մարդու իրավունքների պաշտպանին դիմելու իրավունքը

Յուրաքանչյուր ոք պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմինների ու պաշտոնատար անձանց, ինչպես նաեւ օրենքով սահմանված՝ այլ կազմակերպությունների կողմից Սահմանադրությամբ եւ օրենքներով ամրագրված իր իրավունքների եւ ազատությունների խախտման դեպքում իրավունք ունի ստանալու Մարդու իրավունքների պաշտպանի աջակցությունը: Մանրամասները սահմանվում են օրենքով:

Հոդված 52. Հանրագրեր ներկայացնելու իրավունքը

Յուրաքանչյուր ոք ունի անհատապես կամ այլոց հետ մեկտեղ պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմիններին ու պաշտոնատար անձանց հանրագիր ներկայացնելու եւ ողջամիտ ժամկետում պատշաճ պատասխան ստանալու իրավունք: Անհատական եւ կոլեկտիվ հանրագրերին առնչվող մանրամասները սահմանվում են օրենքով:

Հոդված 53. Քաղաքական ապաստանի իրավունքը: Արտաքսման կամ հանձնման արգելքը

1. Քաղաքական հետապնդման ենթարկվող անձինք Հայաստանի Հանրապետությունում ապաստան ստանալու իրավունք ունեն: Ապաստանի տրամադրման կարգը եւ պայմանները սահմանվում են օրենքով:

2. Ոչ ոք չի կարող արտաքսվել կամ հանձնվել օտարերկրյա պետությանը, եթե արտաքսման կամ հանձնման դեպքում լուրջ սպառնալիք կա, որ տվյալ անձը կարող է այդ երկրում ենթարկվել մահապատժի, խոշտանգումների կամ այլ անմարդկային, նվաստացնող վերաբերմունքի կամ պատժի:

3. Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացուն չի կարելի հանձնել օտարերկրյա պետությանը, բացառությամբ Հայաստանի Հանրապետության վավերացրած միջազգային պայմանագրերով նախատեսված դեպքերի:

Հոդված 54. Ազգային եւ էթնիկական ինքնության իրավունքի պաշտպանությունը

1. Յուրաքանչյուր ոք ունի իր ազգային եւ էթնիկական ինքնությունը պահպանելու իրավունք:

2. Ազգային փոքրամասնություններին պատկանող անձինք իրենց ավանդույթների, կրոնի, լեզվի եւ մշակույթի պահպանման ու զարգացման իրավունք ունեն:

3. Սույն հոդվածով երաշխավորված իրավունքների իրականացումը կարգավորվում է օրենքով:

Հոդված 55. Աշխատանքի ընտրության ազատությունը: Աշխատանքային այլ իրավունքներ: Հարկադիր աշխատանքի արգելքը

1. Յուրաքանչյուր ոք ունի աշխատանքի ազատ ընտրության իրավունք:

2. Յուրաքանչյուր աշխատող աշխատանքից անհիմն կերպով ազատվելու դեպքում պաշտպանության իրավունք ունի: Աշխատանքից ազատման հիմքերը սահմանվում են օրենքով:

3. Մայրության հետ կապված պատճառներով աշխատանքից ազատելն արգելվում է: Յուրաքանչյուր աշխատող կին ունի հղիության եւ ծննդաբերության դեպքում վճարովի արձակուրդի իրավունք: Յուրաքանչյուր աշխատող ծնող երեխայի ծննդյան կամ երեխայի որդեգրման դեպքում ունի արձակուրդի իրավունք:

4. Մինչեւ տասնվեց տարեկան երեխաներին մշտական աշխատանքի ընդունելն արգելվում է: Նրանց ժամանակավոր աշխատանքի ընդունման կարգը եւ պայմանները սահմանվում են օրենքով։

5. Պարտադիր կամ հարկադիր աշխատանքն արգելվում է: Պարտադիր կամ հարկադիր աշխատանք չի համարվում՝

1) այն աշխատանքը, որը դրվում է հանցագործության համար դատապարտված անձի վրա.

2) զինվորական կամ այլընտրանքային ծառայությունը.

3) ցանկացած աշխատանք, որը պահանջվում է բնակչության կյանքին կամ բարօրությանն սպառնացող արտակարգ իրավիճակների ժամանակ:

Հոդված 56. Գործադուլի իրավունքը

1. Աշխատողներն իրենց տնտեսական, սոցիալական եւ աշխատանքային շահերի պաշտպանության նպատակով ունեն գործադուլի իրավունք: Գործադուլի իրականացման կարգը սահմանվում է օրենքով:

2. Գործադուլի իրավունքը կարող է սահմանափակվել միայն օրենքով՝ հանրային շահերի եւ այլոց հիմնական իրավունքների ու ազատությունների պաշտպանության նպատակով:

Հոդված 57. Տնտեսական գործունեության ազատությունը եւ տնտեսական մրցակցության երաշխավորումը

1. Յուրաքանչյուր ոք ունի տնտեսական, այդ թվում ձեռնարկատիրական գործունեությամբ զբաղվելու իրավունք: Այս իրավունքի իրականացման պայմանները եւ կարգը սահմանվում են օրենքով:

2. Շուկայում մենաշնորհ կամ գերիշխող դիրքի չարաշահումը եւ անբարեխիղճ մրցակցությունն արգելվում են:

3. Մրցակցության սահմանափակումը, մենաշնորհի հնարավոր տեսակները եւ դրանց թույլատրելի չափերը կարող են սահմանվել միայն օրենքով՝ հանրային շահերի պաշտպանության նպատակով:

Հոդված 58. Սեփականության եւ ժառանգման իրավունքը: Հարկային պարտավորությունները

1. Յուրաքանչյուր ոք ունի օրինական հիմքով ձեռք բերած սեփականությունն իր հայեցողությամբ տիրապետելու, օգտագործելու եւ տնօրինելու իրավունք:

2. Ժառանգելու իրավունքը երաշխավորվում է:

3. Անձի սեփականության իրավունքի իրականացումը կարող է սահմանափակվել միայն օրենքով` հանրության շահերի եւ այլոց հիմնական իրավունքների եւ ազատությունների պաշտպանության նպատակով:

4. Ոչ ոք չի կարող զրկվել իր սեփականությունից, բացառությամբ օրենքով սահմանված դեպքերի: Սեփականությունից զրկելու նկատմամբ նախնական դատական վերահսկողության դեպքերը եւ կարգը սահմանվում են օրենքով:

5. Հանրության գերակա շահերի ապահովման նպատակով սեփականության օտարումն իրականացվում է օրենքով սահմանված բացառիկ դեպքերում եւ կարգով` միայն նախնական եւ համարժեք փոխհատուցմամբ:

6. Հողի սեփականության իրավունքից չեն օգտվում օտարերկրյա քաղաքացիները եւ քաղաքացիություն չունեցող անձինք, բացառությամբ օրենքով նախատեսված դեպքերի:

7. Մտավոր սեփականությունը պաշտպանվում է օրենքով:

8. Յուրաքանչյուր ոք պարտավոր է oրենքով uահմանված կարգով եւ չափով մուծել հարկեր, տուրքեր, կատարել պետական կամ համայնքային բյուջե մուտքագրվող պարտադիր այլ վճարումներ:

Հոդված 59. Դատական պաշտպանության իրավունքը: Մարդու իրավունքների պաշտպանության միջազգային մարմիններին դիմելը

1. Յուրաքանչյուր ոք ունի Սահմանադրությամբ եւ օրենքներով ամրագրված իր իրավունքների եւ ազատությունների արդյունավետ դատական պաշտպանության իրավունք:

2. Յուրաքանչյուր ոք, Հայաստանի Հանրապետության միջազգային պայմանագրերին համապատասխան, իրավունք ունի իր իրավունքների եւ ազատությունների պաշտպանության խնդրով դիմելու մարդու իրավունքների եւ ազատությունների պաշտպանության միջազգային մարմիններին:

Հոդված 60. Վնասի հատուցման իրավունքը

Յուրաքանչյուր ոք ունի պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմինների ու պաշտոնատար անձանց կողմից ոչ իրավաչափ գործողություններով կամ անգործությամբ պատճառված վնասի հատուցման իրավունք: Վնասի հատուցման չափերը եւ կարգը սահմանվում են օրենքով:

Հոդված 61. Արդար դատաքննության իրավունքը

1. Յուրաքանչյուր ոք ունի անկախ ու անաչառ դատարանի կողմից իր գործի արդարացի, հրապարակային եւ ողջամիտ ժամկետում քննության իրավունք:

2. Դատաքննությունը կամ դրա մի մասը, օրենքով սահմանված դեպքերում եւ կարգով, դատարանի որոշմամբ կարող է անցկացվել դռնփակ` դատաքննության մասնակիցների մասնավոր կյանքի, անչափահասների կամ արդարադատության շահերի, ինչպես նաեւ բարոյականության, հասարակական կարգի կամ պետական անվտանգության պաշտպանության նպատակով:

Հոդված 62. Իրավաբանական օգնություն ստանալու իրավունքը

1. Յուրաքանչյուր ոք ունի իրավաբանական օգնություն ստանալու իրավունք: Օրենքով սահմանված դեպքերում իրավաբանական օգնություն ցույց է տրվում պետական միջոցների հաշվին:

2. Իրավաբանական օգնություն ապահովելու նպատակով երաշխավորվում է անկախության, ինքնակառավարման եւ փաստաբանների իրավահավասարության հիման վրա փաստաբանության գործունեությունը:

Հոդված 63. Ցուցմունք տալու պարտականությունից ազատվելու իրավունքը

Ոչ ոք պարտավոր չէ ցուցմունք տալ իր, ամուսնու կամ մերձավոր ազգականների դեմ: Օրենքը կարող է նախատեսել ցուցմունք տալու պարտականությունից ազատվելու այլ դեպքեր:

Հոդված 64. Անմեղության կանխավարկածը

Հանցագործության համար մեղադրվողը համարվում է անմեղ, քանի դեռ նրա մեղքն ապացուցված չէ օրենքին համապատասխան:

Հոդված 65. Ապացույցների անթույլատրելիությունը

Հիմնական իրավունքների խախտմամբ ձեռք բերված կամ արդար դատաքննության իրավունքը խաթարող ապացույցի օգտագործումն արգելվում է:

Հոդված 66. Մեղադրյալի պաշտպանության իրավունքը

Հանցանք կատարելու մեջ մեղադրվող յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի.

1) իրեն հասկանալի լեզվով անհապաղ ու հանգամանորեն տեղեկացվելու ներկայացված մեղադրանքի բնույթի եւ հիմքի մասին.

2) պաշտպանվելու անձամբ կամ իր ընտրած փաստաբանի միջոցով.

3) բավարար ժամանակ ու հնարավորություններ ունենալ իր պաշտպանությունը նախապատրաստելու եւ իր ընտրած պաշտպանի հետ հաղորդակցվելու համար.

4) հարցաքննելու իր դեմ ցուցմունք տվող վկաներին կամ որ այդ վկաները ենթարկվեն հարցաքննության, եւ իր վկաներին կանչելու եւ հարցաքննելու միեւնույն պայմաններով, ինչ իր դեմ ցուցմունք տված վկաները.

5) օգտվել թարգմանչի անվճար օգնությունից, եթե նա չի տիրապետում հայերենին:

Հոդված 67. Նույն արարքի համար կրկին չդատվելու իրավունքը

1. Ոչ ոք չի կարող կրկին դատվել նույն արարքի համար:

2. Սույն հոդվածի 1-ին մասի դրույթները չեն խոչընդոտում գործի վերանայմանն օրենքին համապատասխան, եթե ի հայտ են եկել նոր կամ նոր երեւան եկած հանգամանքներ, կամ գործի քննության ժամանակ տեղ են գտել հիմնարար թերություններ, որոնք կարող էին ազդել գործի արդյունքի վրա:

Հոդված 68. Քրեական գործերով բողոքարկման իրավունքը

Հանցանք կատարելու համար դատարանի կողմից դատապարտված յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի, որ իր դատապարտումը կամ դատավճիռը վերանայվի վերադաս դատական ատյանի կողմից: Այդ իրավունքի իրականացման հիմքերը եւ կարգը սահմանվում են օրենքով:

Հոդված 69. Փոխհատուցումը սխալ դատապարտման դեպքում

Եթե որեւէ անձ օրինական ուժի մեջ մտած դատավճռով մեղավոր է ճանաչվել հանցանք կատարելու համար, եւ եթե հետագայում նրա նկատմամբ կայացված դատավճիռը վերանայվել է այն հիմքով, որ նոր կամ նոր բացահայտված որեւէ փաստ համոզիչ կերպով ապացուցում է դատական սխալի առկայությունը, ապա նման դատապարտման հետեւանքով պատիժ կրած անձը փոխհատուցում է ստանում օրենքին համապատասխան, եթե չի ապացուցվում, որ ժամանակին այդ փաստը չբացահայտելը լիովին կամ մասամբ կախված չի եղել տվյալ անձից:

Հոդված 70. Ներման խնդրանքի իրավունքը

Յուրաքանչյուր դատապարտյալ ունի ներման, ներառյալ նշանակված պատիժը մեղմացնելու խնդրանքի իրավունք: Մանրամասները սահմանվում են օրենքով:

Հոդված 71. Մեղքի սկզբունքը: Համաչափության սկզբունքը պատիժների սահմանման ժամանակ

1. Հանցանք կատարած անձի պատժի հիմքը նրա մեղքն է:

2. Օրենքով նախատեսված պատիժը, ինչպես նաեւ կոնկրետ նշանակված պատժատեսակը եւ պատժաչափը պետք է համաչափ լինեն կատարված արարքին:

Հոդված 72. Օրինականության սկզբունքը հանցագործությունների սահմանման ժամանակ

Ոչ ոք չի կարող դատապարտվել այնպիսի գործողության կամ անգործության համար, որը կատարման պահին հանցագործություն չի հանդիսացել: Չի կարող նշանակվել ավելի ծանր պատիժ, քան այն, որը ենթակա էր կիրառման հանցանք կատարելու պահին: Եթե տվյալ հանցանքը կատարելուց հետո օրենքը սահմանում է ավելի մեղմ պատիժ, ապա կիրառվում է վերջինս:

Հոդված 73. Օրենքների հետադարձ ուժը

1. Անձի իրավական վիճակը վատթարացնող օրենքները եւ այլ իրավական ակտերը հետադարձ ուժ չունեն:

2. Անձի իրավական վիճակը բարելավող իրավական ակտերը հետադարձ ուժ ունեն, եթե դա նախատեսված է այդ ակտերով:

Հոդված 74. Հիմնական իրավունքների եւ ազատությունների կիրառելիությունն իրավաբանական անձանց նկատմամբ

Հիմնական իրավունքները եւ ազատությունները տարածվում են նաեւ իրավաբանական անձանց վրա այնքանով, որքանով այդ հիմնական իրավունքները եւ ազատություններն ըստ էության կիրառելի են նրանց նկատմամբ:

Հոդված 75. Հիմնական իրավունքների եւ ազատությունների իրականացման կազմակերպական կառուցակարգերը եւ ընթացակարգերը

Հիմնական իրավունքները եւ ազատությունները կարգավորելիս օրենքները, դրանց արդյունավետ իրականացման նպատակով, սահմանում են անհրաժեշտ կազմակերպական կառուցակարգեր եւ ընթացակարգեր:

Հոդված 76. Հիմնական իրավունքների եւ ազատությունների սահմանափակումներն արտակարգ կամ ռազմական դրության ժամանակ

Արտակարգ կամ ռազմական դրության ժամանակ մարդու եւ քաղաքացու հիմնական իրավունքները եւ ազատությունները, բացառությամբ Սահմանադրության 22-25-րդ, 27-29-րդ, 34-36-րդ հոդվածներում, 37-րդ հոդվածի 1-ին մասում, 40-րդ հոդվածի 1-ին մասում, 46-րդ, 54-րդ, 59-րդ, 61-68-րդ եւ 70-72-րդ հոդվածներում նշվածների, կարող են օրենքով սահմանված կարգով ժամանակավորապես կասեցվել կամ լրացուցիչ սահմանափակումների ենթարկվել միայն այնքանով, որքանով դա պահանջում է իրավիճակը` արտակարգ կամ ռազմական դրության ժամանակ պարտավորություններից շեղվելու վերաբերյալ ստանձնված միջազգային պարտավորությունների շրջանակներում:

Հոդված 77. Հիմնական իրավունքների եւ ազատությունների չարաշահման արգելքը

Արգելվում է իրավունքների եւ ազատությունների օգտագործումը սահմանադրական կարգը բռնի տապալելու, ազգային, ռասայական, կրոնական ատելություն բորբոքելու, բռնություն եւ պատերազմ քարոզելու նպատակով:

Հոդված 78. Համաչափության սկզբունքը

Հիմնական իրավունքների եւ ազատությունների սահմանափակման համար ընտրված միջոցները պետք է պիտանի եւ անհրաժեշտ լինեն Սահմանադրությամբ սահմանված նպատակին հասնելու համար: Սահմանափակման համար ընտրված միջոցները պետք է համաչափ լինեն սահմանափակվող հիմնական իրավունքի նշանակությանը:

Հոդված 79. Որոշակիության սկզբունքը

Հիմնական իրավունքները եւ ազատությունները սահմանափակելիս օրենքները պետք է սահմանեն այդ սահմանափակումների նախադրյալները եւ ծավալը, լինեն բավարար չափով որոշակի, որպեսզի հիմնական իրավունքի կրողները եւ հասցեատերերն ի վիճակի լինեն դրսեւորելու համապատասխան վարքագիծ:

Հոդված 80. Հիմնական իրավունքների եւ ազատությունների վերաբերյալ դրույթների էության անխախտելիությունը

Հիմնական իրավունքների եւ ազատությունների վերաբերյալ սույն գլխում ամրագրված դրույթների էությունն անխախտելի է:

Հոդված 81. Հիմնական իրավունքներն ու ազատությունները եւ միջազգային իրավական պրակտիկան

1. Հիմնական իրավունքների եւ ազատությունների վերաբերյալ Սահմանադրությունում ամրագրված դրույթները մեկնաբանելիս հաշվի է առնվում Հայաստանի Հանրապետության մասնակցությամբ մարդու իրավունքների վերաբերյալ միջազգային պայմանագրերի հիման վրա գործող մարմինների պրակտիկան:

2. Հիմնական իրավունքների եւ ազատությունների սահմանափակումները չեն կարող գերազանցել Հայաստանի Հանրապետության միջազգային պայմանագրերով սահմանված սահմանափակումները:

Գլուխ 3

Սոցիալական, տնտեսական եւ մշակութային ոլորտներում օրենսդրական երաշխիքները եւ պետության քաղաքականության հիմնական նպատակները

Հոդված 82. Աշխատանքային պայմանները

1. Օրենքը սահմանում է յուրաքանչյուր աշխատողի՝ առողջ, անվտանգ եւ արժանապատիվ աշխատանքային պայմանների իրավունքը:

2. Օրենքը սահմանում է յուրաքանչյուր աշխատողի՝ առավելագույն աշխատաժամանակի սահմանափակման, ամենօրյա եւ շաբաթական հանգստի, ինչպես նաեւ ամենամյա վճարովի արձակուրդի իրավունքը:

Հոդված 83. Սոցիալական ապահովությունը

Օրենքը սահմանում է յուրաքանչյուրի սոցիալական ապահովության իրավունքը՝ մայրության, բազմազավակության, հիվանդության, հաշմանդամության, աշխատավայրում դժբախտ պատահարների, խնամքի կարիք ունենալու, կերակրողին կորցնելու, ծերության, գործազրկության, աշխատանքը կորցնելու եւ այլ դեպքերում:

Հոդված 84. Արժանապատիվ գոյություն: Նվազագույն աշխատավարձը

1. Օրենքը սահմանում է յուրաքանչյուր կարիքավորի եւ տարեց մարդու՝ արժանապատիվ գոյության իրավունքը:

2. Նվազագույն աշխատավարձը սահմանվում է օրենքով:

Հոդված 85. Առողջության պահպանությունը

1. Օրենքը սահմանում է յուրաքանչյուրի առողջության պահպանման իրավունքը:

2. Օրենքը սահմանում է անվճար հիմնական բժշկական ծառայությունների ցանկը եւ մատուցման կարգը:

Հոդված 86. Պետության քաղաքականության հիմնական նպատակները

Տնտեսական, սոցիալական եւ մշակութային ոլորտներում պետության քաղաքականության հիմնական նպատակներն են`

1) գործարար միջավայրի բարելավումը.

2) բնակչության զբաղվածության խթանումը եւ աշխատանքի պայմանների բարելավումը.

3) բնակարանային շինարարության խթանումը.

4) կանանց եւ տղամարդկանց միջեւ փաստացի հավասարության խթանումը.

5) երեխաների անհատականության, նրանց ֆիզիկական, մտավոր եւ հոգեւոր լիարժեք զարգացման համար անհրաժեշտ պայմանների ապահովումը.

6) բնակչության համար արդյունավետ եւ մատչելի բժշկական սպասարկման պայմանների ստեղծումը.

7) հաշմանդամության կանխարգելման, բուժման եւ վերականգնման ծրագրերի իրականացումը, հասարակական կյանքին հաշմանդամների մասնակցության խթանումը.

8) սպառողների շահերի պաշտպանությունը, ապրանքների, ծառայությունների եւ աշխատանքների որակի նկատմամբ վերահսկողությունը.

9) տարածքային համաչափ զարգացումը.

10) ֆիզկուլտուրայի եւ սպորտի զարգացումը.

11) քաղաքական, տնտեսական եւ մշակութային կյանքին երիտասարդության մասնակցության խթանումը.

12) անվճար բարձրագույն եւ այլ մասնագիտական կրթության զարգացումը.

13) ազգային եւ համամարդկային արժեքներին յուրաքանչյուրի ազատ հաղորդակցմանը նպաստելը:

Հոդված 87. Պետության քաղաքականության հիմնական նպատակների իրագործումը

1. Հանրային իշխանությունն իր իրավասությունների եւ հնարավորությունների շրջանակում պարտավոր է իրագործել Սահմանադրության 86-րդ հոդվածով սահմանված նպատակները:

2. Ձեռնարկված միջոցառումների վերաբերյալ կառավարությունն ամենամյա զեկույց է ներկայացնում Ազգային ժողով:

Գլուխ 4

Ազգային ժողովը

Հոդված 88. Ազգային ժողովի կարգավիճակը, գործառույթները եւ լիազորությունները

1. Ազգային ժողովը ժողովրդի ներկայացուցչական մարմինն է:

2. Ազգային ժողովն իրականացնում է օրենսդիր իշխանությունը:

3. Ազգային ժողովը վերահսկողություն է իրականացնում գործադիր իշխանության նկատմամբ, ընդունում է պետական բյուջեն եւ իրականացնում է Սահմանադրությամբ նախատեսված այլ գործառույթներ:

4. Ազգային ժողովի լիազորությունները սահմանվում են Սահմանադրությամբ:

5. Ազգային ժողովը գործում է իր կանոնակարգին համապատասխան: Ազգային ժողովի կանոնակարգն օրենք է:

Հոդված 89. Ազգային ժողովի կազմը եւ ընտրության կարգը

1. Ազգային ժողովը կազմված է առնվազն հարյուր մեկ պատգամավորից:

2. Ազգային ժողովում Ընտրական օրենսգրքով սահմանված կարգով տեղեր են հատկացվում ազգային փոքրամասնությունների ներկայացուցիչներին:

3. Ազգային ժողովն ընտրվում է համամասնական ընտրակարգով: Ազգային ժողովի ընտրակարգը պետք է երաշխավորի Ազգային ժողովում կայուն խորհրդարանական մեծամասնության ձեւավորումը:

4. Եթե Ազգային ժողովի ընտրության առաջին փուլի արդյունքում կամ Ընտրական օրենսգրքով սահմանված ժամկետում եւ կարգով կայուն խորհրդարանական մեծամասնություն չի ձեւավորվում, ապա անցկացվում է ընտրության երկրորդ փուլ, որին մասնակցում են առավելագույն ձայներ ստացած երկու կուսակցությունները (դաշինքները): Այդ կուսակցությունները (դաշինքները) առաջին փուլում ընտրական արգելապատնեշները հաղթահարած կուսակցությունների (դաշինքների) հետ կարող են ձեւավորել նոր դաշինքներ:

5. Ընտրության երկրորդ փուլին մասնակցող կուսակցությունները (դաշինքները) պարտավոր են ներկայացնել վարչապետի թեկնածություն եւ կառավարության ծրագրի հիմնադրույթներ:

6. Բացառությամբ ընտրության երկրորդ փուլում հաղթած կուսակցության (դաշինքի), ընտրական արգելապատնեշները հաղթահարած կուսակցությունները (դաշինքները) պատգամավորական մանդատներ են ստանում առաջին փուլի արդյունքներով:

7. Մանրամասները սահմանվում են Ընտրական օրենսգրքով:

Հոդված 90. Ազգային ժողովի լիազորությունների ժամկետը

1. Ազգային ժողովն ընտրվում է հինգ տարի ժամկետով:

2. Նորընտիր Ազգային ժողովի լիազորությունների ժամկետն սկսվում է առաջին նիստի բացման պահից: Նախորդ գումարման Ազգային ժողովի լիազորությունների ժամկետն ավարտվում է նորընտիր Ազգային ժողովի առաջին նիստի բացման պահին:

3. Նորընտիր Ազգային ժողովի առաջին նիստը հրավիրվում է ընտրության արդյունքների պաշտոնական հրապարակումից հետո՝ երրորդ հինգշաբթի օրը:

Հոդված 91. Ազգային ժողովի հերթական ընտրությունը

1. Ազգային ժողովի հերթական ընտրությունն անցկացվում է Ազգային ժողովի լիազորությունների ժամկետի ավարտից ոչ շուտ, քան վաթսուն, եւ ոչ ուշ, քան հիսուն օր առաջ:

2. Ռազմական կամ արտակարգ դրության ժամանակ Ազգային ժողովի ընտրություն չի անցկացվում, իսկ Ազգային ժողովի լիազորությունների ժամկետը երկարաձգվում է մինչեւ ռազմական կամ արտակարգ դրության ավարտից հետո նորընտիր Ազգային ժողովի առաջին նիստի բացման օրը: Այս դեպքում ռազմական կամ արտակարգ դրության ավարտից հետո ոչ շուտ, քան հիսուն, եւ ոչ ուշ, քան վաթսունհինգ օրվա ընթացքում անցկացվում է Ազգային ժողովի ընտրություն:

Հոդված 92. Ազգային ժողովի արտահերթ ընտրությունը

1. Սահմանադրության 148-րդ հոդվածի 3-րդ մասով, 151-րդ հոդվածի 3-րդ եւ 4-րդ մասերով նախատեսված դեպքերում Ազգային ժողովի արձակվելուց հետո Ազգային ժողովը շարունակում է իր լիազորությունների իրականացումը մինչեւ նորընտիր Ազգային ժողովի առաջին նիստը:

2. Ազգային ժողովի արտահերթ ընտրությունն անցկացվում է Ազգային ժողովն արձակվելուց հետո ոչ շուտ, քան երեսուն, եւ ոչ ուշ, քան քառասունհինգ օրվա ընթացքում:

Հոդված 93. Ազգային ժողովի ընտրությունների նշանակումը

Ազգային ժողովի հերթական եւ արտահերթ ընտրությունները նշանակվում են Հանրապետության նախագահի հրամանագրով:

Հոդված 94. Ներկայացուցչական մանդատ

Պատգամավորը ներկայացնում է ամբողջ ժողովրդին եւ կաշկանդված չէ որեւէ ցուցումով:

Հոդված 95. Պատգամավորական մանդատի անհամատեղելիությունը

1. Պատգամավորը չի կարող զբաղեցնել իր լիազորություններով չպայմանավորված որեւէ պաշտոն այլ պետական կամ տեղական ինքնակառավարման մարմիններում, պաշտոն` առեւտրային կազմակերպություններում, կատարել այլ վճարովի աշխատանք, բացի գիտական, կրթական եւ ստեղծագործական աշխատանքից:

2. Պատգամավորը չի կարող զբաղվել ձեռնարկատիրական գործունեությամբ:

Հոդված 96. Պատգամավորի անձեռնմխելիությունը

1. Պատգամավորն իր լիազորությունների ժամկետում եւ դրանից հետո չի կարող հետապնդվել եւ պատասխանատվության ենթարկվել Ազգային ժողովում հայտնած կարծիքի կամ քվեարկության համար:

2. Պատգամավորի նկատմամբ քրեական հետապնդում կարող է հարուցվել միայն Ազգային ժողովի համաձայնությամբ: Պատգամավորն առանց Ազգային ժողովի համաձայնության չի կարող զրկվել ազատությունից` բացառությամբ հանցանք կատարելու պահին կամ դրանից անմիջապես հետո: Նման դեպքի մասին անհապաղ տեղեկացվում է Ազգային ժողովի նախագահը:

Հոդված 97. Պատգամավորի վարձատրության չափը եւ գործունեության այլ երաշխիքները

Պատգամավորի վարձատրության չափը եւ գործունեության այլ երաշխիքները սահմանվում են օրենքով:

Հոդված 98. Պատգամավորի լիազորությունների դադարումը

1. Պատգամավորի լիազորությունները դադարում են Ազգային ժողովի լիազորությունների ժամկետն ավարտվելու, Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիությունը կորցնելու կամ այլ պետության քաղաքացիություն ձեռք բերելու, օրինական ուժի մեջ մտած դատավճռով ազատազրկման դատապարտվելու, դատարանի օրինական ուժի մեջ մտած վճռով անգործունակ, սահմանափակ գործունակ, անհայտ բացակայող կամ մահացած ճանաչվելու, մահվան, նրա հրաժարականի, ինչպես նաեւ մեկ հերթական նստաշրջանի ժամանակահատվածում քվեարկությունների առնվազն կեսին անհարգելի չմասնակցելու եւ Սահմանադրության 95-րդ հոդվածի պայմանները խախտելու դեպքերում:

2. Մեկ հերթական նստաշրջանի ընթացքում քվեարկությունների առնվազն կեսին անհարգելի չմասնակցելու կամ Սահմանադրության 95-րդ հոդվածի որեւէ պայման խախտելու հանգամանքի վերաբերյալ Ազգային ժողովի խորհուրդը եզրակացություն է ներկայացնում Սահմանադրական դատարան:

Հոդված 99. Ազգային ժողովի հերթական նստաշրջանները

Ազգային ժողովի հերթական նստաշրջանները գումարվում են տարեկան երկու անգամ՝ հունվարի երրորդ երկուշաբթիից մինչեւ հունիսի երրորդ հինգշաբթին եւ սեպտեմբերի երկրորդ երկուշաբթիից մինչեւ դեկտեմբերի երրորդ հինգշաբթին:

Հոդված 100. Ազգային ժողովի արտահերթ նստաշրջանը եւ նիստը

1. Ազգային ժողովի արտահերթ նստաշրջան կամ նիստ գումարում է Ազգային ժողովի նախագահը` պատգամավորների ընդհանուր թվի առնվազն մեկ քառորդի կամ կառավարության պահանջով:

2. Արտահերթ նստաշրջանը կամ նիստն անցկացվում է նախաձեռնողի սահմանած օրակարգով եւ ժամկետում:

Հոդված 101. Ազգային ժողովի նիստերի հրապարակայնությունը

1. Ազգային ժողովի նիստերը հրապարակային են:

2. Ազգային ժողովը պատգամավորների ընդհանուր թվի առնվազն մեկ հինգերորդի կամ կառավարության առաջարկությամբ պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների մեծամասնությամբ ընդունված որոշմամբ անցկացնում է փակ նիստ:

Հոդված 102. Ազգային ժողովի նիստերի իրավազորությունը

Ազգային ժողովի նիստն իրավազոր է, եթե նիստին մասնակցում է պատգամավորների ընդհանուր թվի կեսից ավելին, բացառությամբ Սահմանադրությամբ նախատեսված այն դեպքերի, երբ որոշման ընդունման համար անհրաժեշտ է որակյալ մեծամասնություն: Նման դեպքերում նիստն իրավազոր է, եթե նիստին մասնակցում են որոշման ընդունման համար անհրաժեշտ թվով պատգամավորներ:

Հոդված 103. Օրենքների, Ազգային ժողովի որոշումների, հայտարարությունների եւ ուղերձների ընդունումը

1. Օրենքները, Ազգային ժողովի որոշումները, հայտարարությունները եւ ուղերձներն  ընդունվում են քվեարկությանը մասնակցող պատգամավորների ձայների մեծամասնությամբ, բացառությամբ Սահմանադրությամբ նախատեսված դեպքերի:

2. Ազգային ժողովի կանոնակարգը, Ընտրական եւ Դատական օրենսգրքերը, Սահմանադրական դատարանի, Հանրաքվեի, Կուսակցությունների եւ Մարդու իրավունքների պաշտպանի մասին սահմանադրական օրենքներն Ազգային ժողովն ընդունում է պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երեք հինգերորդով: Սահմանադրական օրենքի իրավակարգավորումը չպետք է դուրս գա իր առարկայի շրջանակներից:

3. Սահմանադրությամբ նախատեսված դեպքերում, ինչպես նաեւ իր գործունեության կազմակերպման հարցերով Ազգային ժողովն ընդունում է որոշումներ:

4. Ազգային ժողովի որոշումները, հայտարարությունները եւ ուղերձներն ստորագրում եւ հրապարակում է Ազգային ժողովի նախագահը:

Հոդված 104. Ազգային ժողովի նախագահը, նրա տեղակալները եւ Ազգային ժողովի խորհուրդը

1. Ազգային ժողովն իր լիազորությունների ամբողջ ժամկետով իր կազմից ընտրում է Ազգային ժողովի նախագահ եւ նրա երեք տեղակալներ: Ազգային ժողովի նախագահն ընտրվում է պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների մեծամասնությամբ: Ազգային ժողովի նախագահի տեղակալներն ընտրվում են Ազգային ժողովի կանոնակարգով սահմանված կարգով։ Տեղակալներից մեկն ընտրվում է ընդդիմադիր խմբակցությունների կազմից:

2. Ազգային ժողովի նախագահը ներկայացնում է Ազգային ժողովը եւ ապահովում նրա բնականոն գործունեությունը:

3. Ազգային ժողովում ձեւավորվում է Ազգային ժողովի խորհուրդ, որը կազմված է Ազգային ժողովի նախագահից, նրա տեղակալներից, խմբակցությունների մեկական ներկայացուցիչներից եւ մշտական հանձնաժողովների նախագահներից:

Հոդված 105. Ազգային ժողովի խմբակցությունները

1. Խմբակցությունները նպաստում են Ազգային ժողովի քաղաքական կամքի ձեւավորմանը:

2. Խմբակցության մեջ ընդգրկվում են միեւնույն կուսակցության կամ կուսակցությունների նախընտրական դաշինքի պատգամավորները: Ազգային ժողովում նոր խմբակցություններ չեն կարող ձեւավորվել:

Հոդված 106. Ազգային ժողովի մշտական հանձնաժողովները

1. Ազգային ժողովն օրենքների նախագծերի, իր իրավասության մեջ մտնող այլ հարցերի նախնական քննարկման եւ դրանց վերաբերյալ Ազգային ժողովին եզրակացություններ ներկայացնելու, ինչպես նաեւ խորհրդարանական վերահսկողություն իրականացնելու համար ստեղծում է մշտական հանձնաժողովներ: Ազգային ժողովում կարող է ստեղծվել ոչ ավելի, քան տասներկու մշտական հանձնաժողով:

2. Մշտական հանձնաժողովներում տեղերը հատկացվում են խմբակցությունում ընդգրկված պատգամավորների թվաքանակի համամասնությամբ: Մշտական հանձնաժողովների նախագահների պաշտոնները խմբակցությունների միջեւ բաշխվում են խմբակցությունում ընդգրկված պատգամավորների թվաքանակի համամասնությամբ:

Հոդված 107. Ազգային ժողովի ժամանակավոր հանձնաժողովները

Առանձին օրենքների նախագծերի, ինչպես նաեւ Ազգային ժողովի այլ ակտերի նախագծերի նախնական քննարկման եւ դրանց վերաբերյալ Ազգային ժողովին եզրակացություններ կամ տեղեկանքներ ներկայացնելու համար Ազգային ժողովի որոշմամբ կարող են ստեղծվել ժամանակավոր հանձնաժողովներ:

Հոդված 108. Ազգային ժողովի քննիչ հանձնաժողովները

1. Պատգամավորների ընդհանուր թվի առնվազն մեկ քառորդի պահանջով հասարակական հետաքրքրություն ներկայացնող փաստերը պարզելու եւ դրանք Ազգային ժողովին ներկայացնելու նպատակով իրավունքի ուժով ստեղծվում է Ազգային ժողովի քննիչ հանձնաժողով:

2. Քննիչ հանձնաժողովում խմբակցություններին տեղեր են հատկացվում նրանց թվաքանակի համամասնությամբ: Քննիչ հանձնաժողովի անդամների թիվը որոշում է Ազգային ժողովը: Քննիչ հանձնաժողովում նախագահում է պահանջը ներկայացնող պատգամավորներից մեկը:

3. Քննիչ հանձնաժողովի անդամների առնվազն մեկ քառորդի պահանջով պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմիններն ու պաշտոնատար անձինք պարտավոր են հանձնաժողովին տրամադրել նրա իրավասության ոլորտին վերաբերող անհրաժեշտ տեղեկություններ, եթե դրանք օրենքով պահպանվող գաղտնիք չեն:

Հոդված 109. Օրենսդրական նախաձեռնությունը

1. Օրենսդրական նախաձեռնության իրավունք ունեն պատգամավորը, Ազգային ժողովի խմբակցությունը եւ կառավարությունը:

2. Եթե կառավարության եզրակացության համաձայն օրենքի նախագիծն էականորեն նվազեցնում է պետական բյուջեի եկամուտները կամ ավելացնում պետության ծախսերը, ապա Ազգային ժողովն այդ օրենքը, կառավարության պահանջով, կարող է ընդունել միայն պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների մեծամասնությամբ:

3. Կառավարության որոշմամբ անհետաձգելի համարվող օրենքի նախագիծն Ազգային ժողովն ընդունում կամ մերժում է երկամսյա ժամկետում:

4. Քաղաքացիական նախաձեռնության կարգով Ազգային ժողովին օրենքի նախագիծ առաջարկելու իրավունք ունի ընտրական իրավունք ունեցող առնվազն հիսուն հազար քաղաքացի:

Հոդված 110. Պետական բյուջեի ընդունումը

1. Ազգային ժողովը պետական բյուջեն ընդունում է կառավարության ներկայացմամբ: Պետական բյուջեն օրենքով սահմանված կարգով ներառում է պետության բոլոր եկամուտները եւ ծախսերը:

2. Կառավարությունը պետական բյուջեի նախագիծն Ազգային ժողով է ներկայացնում բյուջետային տարին սկսվելուց առնվազն հարյուր քսան օր առաջ:

3. Պետական բյուջեն ընդունվում է բյուջետային տարին սկսվելուց առնվազն երեսուն օր առաջ: Մինչեւ այդ ժամկետը պետական բյուջեի չընդունվելու դեպքում առաջիկա բյուջետային տարվա ծախսերը կատարվում են նախորդ տարվա բյուջեի համամասնություններով:

Հոդված 111. Պետական բյուջեի կատարման նկատմամբ վերահսկողությունը

1. Ազգային ժողովը վերահսկողություն է իրականացնում պետական բյուջեի կատարման, ինչպես նաեւ օտարերկրյա պետություններից եւ միջազգային կազմակերպություններից ստացված փոխառությունների եւ վարկերի օգտագործման նկատմամբ։

2. Ազգային ժողովը, Վերահսկիչ պալատի եզրակացության առկայությամբ, քննարկում եւ որոշում է ընդունում պետական բյուջեի կատարման մասին տարեկան հաշվետվության վերաբերյալ:

Հոդված 112. Պատգամավորների բանավոր եւ գրավոր հարցերը

1. Հերթական նստաշրջանի` տվյալ շաբաթվա ընթացքում գումարվող նիստերից մեկում կառավարության անդամները պատասխանում են պատգամավորների բանավոր հարցերին: Պատգամավորների հարցերի կապակցությամբ Ազգային ժողովը որոշումներ չի ընդունում:

2. Պատգամավորներն իրավունք ունեն գրավոր հարցեր ուղղելու կառավարության անդամներին: Կառավարության անդամներն այդ հարցերին պատասխանում են քսանմեկ օրվա ընթացքում: Գրավոր հարցերի պատասխաններն Ազգային ժողովի նիստում չեն ներկայացվում:

Հոդված 113. Հարցապնդումները

1. Ազգային ժողովի խմբակցություններն իրավունք ունեն գրավոր հարցապնդումներով դիմելու կառավարության անդամներին: Կառավարության անդամները հարցապնդմանը պատասխանում են հերթական նստաշրջանի ընթացքում` հարցապնդումն ստանալուց ոչ ուշ, քան երեսուն օրվա ընթացքում, իսկ եթե ավարտվել է հերթական նստաշրջանը` հաջորդ նստաշրջանի սկզբում:

2. Հարցապնդումների պատասխանը ներկայացվում է Ազգային ժողովի նիստում: Պատգամավորների ընդհանուր թվի առնվազն մեկ հինգերորդի առաջարկությամբ հարցապնդումը քննարկվում է: Եթե քննարկման արդյունքում ներկայացվում է վարչապետին անվստահություն հայտնելու առաջարկ, ապա կիրառվում են 115-րդ հոդվածի կանոնները: Հարցապնդման արդյունքներով Ազգային ժողովը կարող է առաջարկել վարչապետին քննարկել կառավարության առանձին անդամի հետագա պաշտոնավարման հարցը:

Հոդված 114. Հրատապ թեմայով քննարկումները

Հերթական նստաշրջանի` տվյալ շաբաթվա ընթացքում գումարվող նիստերից մեկում, պատգամավորների ընդհանուր թվի առնվազն մեկ քառորդի պահանջով, կարող են անցկացվել հասարակական հետաքրքրություն ներկայացնող հրատապ թեմայով քննարկումներ:

Հոդված 115. Վարչապետին անվստահություն հայտնելը

1. Վարչապետին անվստահություն հայտնելու մասին որոշման նախագիծ կարող է ներկայացվել պատգամավորների ընդհանուր թվի առնվազն մեկ երրորդի կողմից միայն այն դեպքում, եթե որոշման նախագծով միաժամանակ առաջարկվում է նոր վարչապետի թեկնածություն:

2. Վարչապետին անվստահություն հայտնելու մասին որոշման նախագիծը քվեարկության է դրվում այն ներկայացվելուց ոչ շուտ, քան քառասունութ, եւ ոչ ուշ, քան յոթանասուներկու ժամվա ընթացքում: Որոշումն ընդունվում է պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների մեծամասնությամբ՝ անվանական քվեարկությամբ: Որոշման ընդունման դեպքում վարչապետը ներկայացնում է իր հրաժարականը: Սահմանադրության 148-րդ հոդվածի 2-4-րդ մասերի դրույթներն այս դեպքում կիրառելի չեն:

3. Եթե վարչապետին անվստահություն հայտնելու մասին որոշման նախագիծը չի ընդունվում, ապա նման նախագիծ կարող է ներկայացվել առնվազն վեց ամիս հետո:

4. Արտակարգ կամ ռազմական դրության ժամանակ վարչապետին անվստահություն հայտնելու մասին որոշման նախագիծ չի կարող ներկայացվել կամ քննարկվել:

Հոդված 116. Միջազգային պայմանագրեր վավերացնելը, կասեցնելը եւ չեղյալ հայտարարելը

1. Ազգային ժողովը վավերացնում, կասեցնում եւ չեղյալ է հայտարարում այն միջազգային պայմանագրերը՝

1) որոնք վերաբերում են մարդու եւ քաղաքացու հիմնական իրավունքներին, ազատություններին եւ պարտականություններին.

2) որոնք ունեն քաղաքական կամ ռազմական բնույթ.

3) որոնք նախատեսում են Հայաստանի Հանրապետության անդամակցություն միջազգային կազմակերպությանը.

4) որոնք նախատեսում են էական ֆինանսական կամ գույքային պարտավորություններ.

5) որոնց կիրառումը նախատեսում է օրենքի փոփոխություն կամ նոր օրենքի ընդունում, կամ որոնք պարունակում են օրենքին հակասող նորմեր.

6) որոնք ուղղակիորեն նախատեսում են վավերացում.

7) որոնք պարունակում են օրենքի կարգավորմանը ենթակա հարցեր:

2. Ազգային ժողովը կառավարության առաջարկությամբ միջազգային պայմանագրերը վավերացնում, կասեցնում եւ չեղյալ է հայտարարում օրենքով՝ պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների մեծամասնությամբ:

Հոդված 117. Համաներում

Ազգային ժողովը՝ կառավարության առաջարկությամբ, պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների մեծամասնությամբ կարող է ընդունել համաներման մասին օրենք:

Հոդված 118. Պատերազմի հայտարարումը եւ խաղաղության հաստատումը

1. Ազգային ժողովը` կառավարության առաջարկությամբ, պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների մեծամասնությամբ կարող է որոշում ընդունել պատերազմ հայտարարելու կամ խաղաղություն հաստատելու մասին:

2. Ազգային ժողովի նիստ գումարելու անհնարինության դեպքում պատերազմ հայտարարելու հարցը լուծում է կառավարությունը:

Հոդված 119. Ռազմական դրությունը

1. Հայաստանի Հանրապետության վրա զինված հարձակման, դրա անմիջական վտանգի առկայության կամ պատերազմ հայտարարվելու դեպքերում կառավարությունը հայտարարում է ռազմական դրություն եւ կարող է հայտարարել ընդհանուր կամ մասնակի զորահավաք:

2. Ռազմական դրություն հայտարարվելու դեպքում իրավունքի ուժով անհապաղ գումարվում է Ազգային ժողովի հատուկ նիստ:

3. Ազգային ժողովը պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների մեծամասնությամբ կարող է վերացնել ռազմական դրությունը:

4. Ռազմական դրության իրավական ռեժիմը սահմանվում է օրենքով, որն ընդունվում է պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների մեծամասնությամբ:

Հոդված 120. Արտակարգ դրությունը

1. Կառավարությունը սահմանադրական կարգին սպառնացող անմիջական վտանգի դեպքում հայտարարում է արտակարգ դրություն, ձեռնարկում է իրավիճակից բխող միջոցառումներ եւ այդ մասին ուղերձով դիմում է ժողովրդին:

2. Արտակարգ դրություն հայտարարվելու դեպքում իրավունքի ուժով անհապաղ գումարվում է Ազգային ժողովի հատուկ նիստ:

3. Ազգային ժողովը կարող է պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների մեծամասնությամբ վերացնել արտակարգ դրությունը կամ չեղյալ հայտարարել միջոցառումների իրականացումը:

4. Արտակարգ դրության իրավական ռեժիմը սահմանվում է օրենքով, որն ընդունվում է պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների մեծամասնությամբ:

Հոդված 121. Վարչատարածքային բաժանումը

Ազգային ժողովը, կառավարության առաջարկությամբ օրենքով սահմանում է վարչատարածքային բաժանումը:

Հոդված 122. Կարգավորող հանձնաժողովները

1. Մարդու եւ քաղաքացու հիմնական իրավունքների եւ ազատությունների իրականացումն ապահովելու, ինչպես նաեւ Սահմանադրությամբ սահմանված հիմնարար նշանակություն ունեցող հանրային շահերի պաշտպանության նպատակով պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների մեծամասնությամբ ընդունված օրենքով կարող են ստեղծվել կարգավորող հանձնաժողովներ:

2. Կարգավորող հանձնաժողովների անդամները նշանակվում են պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների մեծամասնությամբ:

3. Կարգավորող հանձնաժողովներին օրենքով կարող է վերապահվել ենթաօրենսդրական իրավական ակտեր ընդունելու իրավասություն:

4. Կարգավորող հանձնաժողովների լիազորությունները, անկախության երաշխիքները, անդամներին ներկայացվող պահանջները եւ գործունեության կարգը սահմանվում են օրենքով:

Գլուխ 5

Հանրապետության նախագահը

Հոդված 123. Հանրապետության նախագահի կարգավիճակը եւ գործառույթները

1. Հանրապետության նախագահը պետության գլուխն է:

2. Հանրապետության նախագահը հետեւում է Սահմանադրության պահպանմանը:

3. Հանրապետության նախագահն իր լիազորություններն իրականացնելիս անաչառ է եւ առաջնորդվում է բացառապես համապետական եւ համազգային շահերով:

4. Հանրապետության նախագահն իր գործառույթներն իրականացնում է Սահմանադրությամբ սահմանված լիազորությունների միջոցով:

Հոդված 124. Հանրապետության նախագահի լիազորությունների ժամկետը եւ նրան ներկայացվող պահանջները

1. Հանրապետության նախագահն ընտրվում է յոթ տարի ժամկետով:

2. Հանրապետության նախագահ կարող է ընտրվել քառասուն տարին լրացած, վերջին յոթ տարում միայն Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացի հանդիսացող, վերջին յոթ տարում Հայաստանի Հանրապետությունում մշտապես բնակվող եւ ընտրական իրավունք ունեցող յուրաքանչյուր ոք:

3. Նույն անձը Հանրապետության նախագահ կարող է ընտրվել միայն մեկ անգամ:

4. Հանրապետության նախագահը չի կարող զբաղեցնել իր լիազորություններով չպայմանավորված այլ պաշտոն պետական կամ տեղական ինքնակառավարման մարմիններում կամ առեւտրային կազմակերպություններում, կատարել այլ վճարովի աշխատանք, բացի գիտական եւ ստեղծագործական աշխատանքից:

5. Հանրապետության նախագահը չի կարող զբաղվել ձեռնարկատիրական գործունեությամբ:

6. Հանրապետության նախագահն իր լիազորությունների իրականացման ընթացքում չի կարող լինել որեւէ կուսակցության անդամ:

Հոդված 125. Հանրապետության նախագահի ընտրության կարգը

1. Հանրապետության նախագահն ընտրվում է ընտրիչների ժողովի կողմից:

2. Ընտրիչների ժողովը կազմված է Ազգային ժողովի պատգամավորներից եւ Ազգային ժողովի պատգամավորների թվին հավասար տեղական ինքնակառավարման մարմինների կողմից իրենց կազմից ընտրված ներկայացուցիչներից, որոնք կարող են լինել միայն Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիներ:

3. Ընտրիչների ժողովը գումարվում է Հանրապետության նախագահի լիազորությունների ավարտից ոչ շուտ, քան երեսուն, եւ ոչ ուշ, քան քառասուն օրվա ընթացքում:

4. Հանրապետության նախագահի թեկնածուների առաջադրման իրավունք ունի ընտրիչների ժողովի անդամների ընդհանուր թվի առնվազն մեկ հինգերորդը:

5. Հանրապետության նախագահ է ընտրվում այն թեկնածուն, ով ստացել է ընտրիչների ժողովի անդամների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երեք հինգերորդը: Եթե որեւէ թեկնածու ձայների նման մեծամասնություն չի ստանում, ապա անցկացվում է քվեարկության երկրորդ փուլ, որին կարող են մասնակցել առաջին փուլին մասնակցած բոլոր թեկնածուները: Հանրապետության նախագահ է ընտրվում այն թեկնածուն, ով ստացել է ընտրիչների ժողովի անդամների ձայների կեսից ավելին: Եթե որեւէ թեկնածու երկրորդ փուլում չի ստանում ընտրիչների ժողովի անդամների ձայների կեսից ավելին, ապա անցկացվում է քվեարկության երրորդ փուլ, որին մասնակցում են առավել ձայներ ստացած երկու թեկնածուները: Երրորդ փուլում Հանրապետության նախագահ է ընտրվում այն թեկնածուն, ով ստանում է առավելագույն ձայներ:

6. Հանրապետության նախագահի ընտրության կարգի մանրամասները սահմանվում են Ընտրական օրենսգրքով:

Հոդված 126. Հանրապետության նախագահի արտահերթ ընտրությունը

Հանրապետության նախագահի պաշտոնանկության, լիազորությունների կատարման անհնարինության, հրաժարականի կամ մահվան դեպքերում Հանրապետության նախագահի պաշտոնը թափուր մնալուց հետո ոչ շուտ, քան քսանհինգ, եւ ոչ ուշ, քան երեսունհինգ օրվա ընթացում անցկացվում է Հանրապետության նախագահի արտահերթ ընտրություն:

Հոդված 127. Հանրապետության նախագահի կողմից պաշտոնի ստանձնումը

1. Հանրապետության նախագահը պաշտոնն ստանձնում է Հանրապետության նախորդ նախագահի լիազորությունների ավարտման օրը:

2. Արտահերթ ընտրության միջոցով ընտրված Հանրապետության նախագահը պաշտոնն ստանձնում է ընտրության արդյունքների պաշտոնական հրապարակումից հետո` տասներորդ օրը:

3. Հանրապետության նախագահը պաշտոնն ստանձնում է Ազգային ժողովի հատուկ նիստում, ժողովրդին տրված հետեւյալ երդմամբ. «Ստանձնելով Հանրապետության նախագահի պաշտոնը՝ երդվում եմ. հավատարիմ լինել Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությանը, իմ լիազորություններն իրականացնելիս լինել անաչառ, առաջնորդվել միայն համապետական ու համազգային շահերով եւ իմ բոլոր ուժերը ներդնել ազգային միասնության ամրապնդման գործում»:

Հոդված 128. Հանրապետության նախագահի ուղերձը

Հանրապետության նախագահն իր իրավասության մեջ մտնող հարցերի վերաբերյալ կարող է ուղերձ հղել Ազգային ժողովին:

Հոդված 129. Օրենքի ստորագրումը եւ հրապարակումը

1. Ազգային ժողովի ընդունած օրենքը Հանրապետության նախագահն ստորագրում եւ հրապարակում է քսանմեկօրյա ժամկետում կամ նույն ժամկետում դիմում է Սահմանադրական դատարան՝ Սահմանադրությանն օրենքի համապատասխանությունը որոշելու նպատակով:

2. Եթե Սահմանադրական դատարանը որոշում է, որ օրենքը համապատասխանում է Սահմանադրությանը, ապա Հանրապետության նախագահը հնգօրյա ժամկետում ստորագրում եւ հրապարակում է օրենքը:

Հոդված 130. Կառավարության հրաժարականի ընդունումը

Սահմանադրության 157-րդ հոդվածով սահմանված դեպքերում Հանրապետության նախագահն ընդունում է կառավարության հրաժարականը:

Հոդված 131. Փոփոխություններ կառավարության կազմում

Հանրապետության նախագահը վարչապետի առաջարկությամբ փոփոխություններ է կատարում կառավարության կազմում:

Հոդված 132. Հանրապետության նախագահի լիազորություններն արտաքին քաղաքականության բնագավառում

1. Հանրապետության նախագահը`

1) օրենքով սահմանված դեպքերում եւ կարգով կառավարության առաջարկությամբ կնքում է Հայաստանի Հանրապետության միջազգային պայմանագրեր.

2) վարչապետի առաջարկությամբ օրենքով սահմանված կարգով նշանակում եւ հետ է կանչում օտարերկրյա պետություններում եւ միջազգային կազմակերպություններին առընթեր Հայաստանի Հանրապետության դիվանագիտական ներկայացուցիչներին.

3) ընդունում է օտարերկրյա պետությունների եւ միջազգային կազմակերպությունների դիվանագիտական ներկայացուցիչների հավատարմագրերը եւ հետկանչագրերը:

2. Հանրապետության նախագահը, վարչապետի առաջարկությամբ, օրենքով սահմանված դեպքերում եւ կարգով հաստատում, կասեցնում կամ չեղյալ է հայտարարում վավերացում չպահանջող միջազգային պայմանագրերը:

3. Հանրապետության նախագահը, վարչապետի առաջարկությամբ, օրենքով սահմանված դեպքերում եւ կարգով շնորհում է բարձրագույն դիվանագիտական աստիճաններ:

Հոդված 133. Հանրապետության նախագահի լիազորությունները զինված ուժերի բնագավառում

1. Հանրապետության նախագահը, վարչապետի առաջարկությամբ, նշանակում եւ ազատում է զինված ուժերի եւ այլ զորքերի բարձրագույն հրամանատարական կազմը:

 2. Հանրապետության նախագահը, վարչապետի առաջարկությամբ, շնորհում է բարձրագույն զինվորական կոչումներ:

Հոդված 134. Քաղաքացիության վերաբերյալ հարցերի լուծումը

Հանրապետության նախագահն օրենքով սահմանված դեպքերում եւ կարգով լուծում է Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիություն շնորհելու եւ Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիությունը դադարեցնելու վերաբերյալ հարցերը:

Հոդված 135. Ներում շնորհելը

Հանրապետության նախագահն օրենքով սահմանված դեպքերում եւ կարգով լուծում է դատապարտյալներին ներում շնորհելու հարցը:

Հոդված 136. Պարգեւատրումը եւ պատվավոր կոչումների շնորհումը

Հանրապետության նախագահն օրենքով սահմանված դեպքերում եւ կարգով պարգեւատրում է Հայաստանի Հանրապետության շքանշաններով եւ մեդալներով, շնորհում է պատվավոր կոչումներ:

Հոդված 137. Բարձրագույն դասային աստիճանների շնորհումը

 Հանրապետության նախագահն օրենքով սահմանված դեպքերում եւ կարգով շնորհում է բարձրագույն դասային աստիճաններ:

Հոդված 138. Հանրապետության նախագահի հրամանագրերը եւ կարգադրությունները

1. Իր լիազորություններն իրականացնելիս Հանրապետության նախագահն ընդունում է հրամանագրեր եւ կարգադրություններ:

2. Հանրապետության նախագահի հրամանագրերը եւ կարգադրությունները, բացառությամբ Սահմանադրության 128-130-րդ, 141-րդ հոդվածներով, 144-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ նախադասությամբ, 148-րդ հոդվածի 5-րդ մասով, 164-րդ հոդվածի 1-ին եւ 3-րդ մասերով եւ 205-րդ հոդվածով նախատեսված դեպքերի, ուժի մեջ են մտնում միայն վարչապետի կամ առաջարկությունը ներկայացրած նախարարի կողմից կրկնաստորագրության դեպքում: Այդ ակտերի համար Ազգային ժողովի առջեւ քաղաքական պատասխանատվությունը կրում է կառավարության համապատասխան անդամը:

3. Եթե Հանրապետության նախագահը Սահմանադրությամբ սահմանված ժամկետներում կամ, եթե նման ժամկետ սահմանված չէ տասնօրյա  ժամկետում, իր կողմից ընդունվող իրավական ակտի հետ կապված չի ձեռնարկում անհրաժեշտ գործողություններ, այդ ակտն իրավունքի ուժով համարվում է ընդունված:

Հոդված 139. Հանրապետության նախագահի անձեռնմխելիությունը

1. Հանրապետության նախագահը երբեւէ չի կարող քրեական հետապնդման կամ վարչական պատասխանատվության ենթարկվել իր կարգավիճակից բխող գործողությունների համար:

2. Իր կարգավիճակի հետ չկապված գործողությունների համար Հանրապետության նախագահը կարող է պատասխանատվության ենթարկվել միայն իր լիազորությունների ավարտից հետո:

Հոդված 140. Հանրապետության նախագահի պաշտոնանկությունը

1. Հանրապետության նախագահը կարող է պաշտոնանկ արվել պետական դավաճանության, այլ ծանր հանցագործության, ինչպես նաեւ Սահմանադրության կոպիտ խախտման համար:

2. Հանրապետության նախագահին պաշտոնանկ անելու հիմքերի առկայության մասին եզրակացություն ստանալու համար Ազգային ժողովը պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների մեծամասնությամբ ընդունված որոշմամբ դիմում է Սահմանադրական դատարան:

3. Ազգային ժողովը Հանրապետության նախագահին պաշտոնանկ անելու մասին որոշում է կայացնում Սահմանադրական դատարանի եզրակացության հիման վրա պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երկու երրորդով:

4. Եթե Սահմանադրական դատարանի եզրակացությամբ Հանրապետության նախագահին պաշտոնանկ անելու հիմքերը բացակայում են, ապա հարցը հանվում է Ազգային ժողովի քննարկումից:

Հոդված 141. Հանրապետության նախագահի հրաժարականը

Հանրապետության նախագահն իր հրաժարականը ներկայացնում է Ազգային ժողով: Հրաժարականը համարվում է ընդունված Ազգային ժողովի` իրավունքի ուժով անհապաղ գումարված արտահերթ նիստում՝ հրաժարականի հրապարակման պահից:

Հոդված 142. Հանրապետության նախագահի լիազորությունների կատարման անհնարինությունը

Հանրապետության նախագահի ծանր հիվանդության կամ նրա լիազորությունների կատարման համար այլ անհաղթահարելի խոչընդոտների առկայության դեպքերում, որոնք տեւականորեն անհնարին են դարձնում նրա լիազորությունների կատարումը, Սահմանադրական դատարանը կառավարության դիմումի հիման վրա որոշում է կայացնում Հանրապետության նախագահի լիազորությունների կատարման անհնարինության մասին:

Հոդված 143. Հանրապետության նախագահի լիազորությունների ժամանակավոր կատարումը

Հանրապետության նախագահի պաշտոնանկության, լիազորությունների կատարման անհնարինության, հրաժարականի կամ մահվան դեպքերում, մինչեւ նորընտիր Հանրապետության նախագահի կողմից պաշտոնի ստանձնումը, Հանրապետության նախագահի լիազորությունները կատարում է Ազգային ժողովի նախագահը:

Հոդված 144. Հանրապետության նախագահի աշխատակազմը, վարձատրության չափը, սպասարկման եւ անվտանգության ապահովման կարգը

1. Հանրապետության նախագահի աշխատակազմի ձեւավորման կարգը սահմանվում է օրենքով: Հանրապետության նախագահն օրենքով սահմանված դեպքերում եւ կարգով նշանակումներ է կատարում Հանրապետության նախագահի աշխատակազմի պաշտոններում:

2. Հանրապետության նախագահի վարձատրության չափը, սպասարկման եւ անվտանգության ապահովման կարգը սահմանվում են օրենքով:   

Գլուխ 6

Կառավարությունը

Հոդված 145. Կառավարության կարգավիճակը եւ գործառույթները

1. Կառավարությունը գործադիր իշխանության բարձրագույն մարմինն է:

2. Կառավարությունն իր ծրագրի հիման վրա մշակում եւ իրականացնում է պետության ներքին եւ արտաքին քաղաքականությունը:

3. Կառավարությունն իրականացնում է պետական կառավարման համակարգի մարմինների ընդհանուր ղեկավարումը:

4. Կառավարության լիազորությունները սահմանվում են Սահմանադրությամբ եւ օրենքներով: Կառավարության իրավասությանն են ենթակա գործադիր իշխանությանը վերաբերող բոլոր այն հարցերը, որոնք վերապահված չեն այլ պետական կառավարման կամ տեղական ինքնակառավարման մարմինների:

Հոդված 146. Կառավարության կազմը եւ կառուցվածքը

1. Կառավարությունը կազմված է վարչապետից, փոխվարչապետներից եւ նախարարներից:

2. Նախարարությունների ցանկը եւ կառավարության գործունեության կարգը կառավարության ներկայացմամբ սահմանվում են օրենքով: Նախարարությունների թիվը չի կարող գերազանցել 18-ը:

Հոդված 147. Կառավարության անդամին ներկայացվող պահանջները

1. Կառավարության անդամ կարող է նշանակվել միայն Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացի հանդիսացող եւ ընտրական իրավունք ունեցող յուրաքանչյուր ոք: Վարչապետ կարող է նշանակվել վերջին յոթ տարում Հայաստանի Հանրապետությունում մշտապես բնակվող քաղաքացին:

2. Կառավարության անդամի վրա տարածվում են Սահմանադրության 95-րդ հոդվածում սահմանված սահմանափակումները:

Հոդված 148. Վարչապետի ընտրությունը եւ նշանակումը

1. Հանրապետության նախագահը նորընտիր Ազգային ժողովի լիազորությունների ժամկետն սկսվելուց հետո եռօրյա ժամկետում վարչապետ է նշանակում Սահմանադրության 89-րդ հոդվածով սահմանված կարգով ձեւավորված խորհրդարանական մեծամասնության ներկայացրած վարչապետի թեկնածուին:

2. Վարչապետի կողմից հրաժարական ներկայացվելու կամ վարչապետի պաշտոնը թափուր մնալու դեպքերում կառավարության հրաժարականն ընդունվելուց հետո` յոթնօրյա ժամկետում Ազգային ժողովի նախագահը պատգամավորական տեղերի բաշխման եւ պատգամավորական խմբակցությունների հետ խորհրդակցությունների հիման վրա առաջադրում է պատգամավորների մեծամասնության վստահությունը վայելող վարչապետի թեկնածուին: Ազգային ժողովը վարչապետին ընտրում է պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների մեծամասնությամբ:

3. Վարչապետ չընտրվելու դեպքում քվեարկությունից յոթ օր հետո անցկացվում է քվեարկության երկրորդ փուլ, որին մասնակցելու իրավունք ունեն խմբակցությունների կողմից առաջարկված վարչապետի թեկնածուները: Եթե պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների մեծամասնությամբ վարչապետ չի ընտրվում, ապա Ազգային ժողովն արձակվում է իրավունքի ուժով:

4. Վարչապետի ընտրությունն անցկացվում է անվանական քվեարկությամբ:

5. Հանրապետության նախագահն Ազգային ժողովի կողմից ընտրված թեկնածուին նշանակում է վարչապետ:

Հոդված 149. Կառավարության կազմավորումը

Վարչապետի նշանակումից հետո` տասնօրյա ժամկետում Հանրապետության նախագահը վարչապետի առաջարկությամբ, նշանակում է փոխվարչապետներին եւ նախարարներին:

Հոդված 150. Կառավարության անդամների երդումը

Վարչապետը եւ կառավարության մյուս անդամներն Ազգային ժողովի հերթական նիստում երդվում են ժողովրդի առջեւ. «Երդվում եմ հավատարիմ լինել Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությանը եւ օրենքներին եւ իմ բոլոր ուժերը ներդնել Հայաստանի Հանրապետության զարգացման եւ բարօրության գործում»:

Հոդված 151. Կառավարության ծրագիրը

1. Կառավարության կազմավորումից հետո՝ քսանօրյա ժամկետում վարչապետն Ազգային ժողով է ներկայացնում կառավարության ծրագիրը:

2. Ազգային ժողովը կառավարության ծրագրին հավանություն է տալիս յոթնօրյա ժամկետում` պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների մեծամասնությամբ:

3. Եթե Ազգային ժողովը հավանություն չի տալիս կառավարության ծրագրին եւ Սահմանադրության 148-րդ հոդվածի 2-րդ եւ 3-րդ մասերին համապատասխան չի ընտրում նոր վարչապետ, ապա Ազգային ժողովն արձակվում է իրավունքի ուժով: Եթե Ազգային ժողովն ընտրում է վարչապետին, սակայն կրկին հավանություն չի տալիս կառավարության ծրագրին, ապա Ազգային ժողովն արձակվում է իրավունքի ուժով:

4. Սույն հոդվածի 3-րդ մասը չի կիրառվում Սահմանադրության 115-րդ հոդվածին համապատասխան ընտրված վարչապետի կողմից ձեւավորված կառավարության ծրագրի վրա: Եթե այդ կառավարության ծրագիրը հավանության չի արժանանում, ապա Ազգային ժողովն արձակվում է իրավունքի ուժով:

Հոդված 152. Վարչապետի եւ կառավարության մյուս անդամների իրավասությունները

1. Վարչապետը կառավարության ծրագրի շրջանակներում որոշում է կառավարության քաղաքականության հիմնական ուղղությունները, ղեկավարում է կառավարության գործունեությունը եւ համակարգում է կառավարության անդամների աշխատանքը: Վարչապետը կարող է կառավարության անդամներին կոնկրետ հարցերով հանձնարարականներ տալ: Վարչապետը գլխավորում է Անվտանգության խորհուրդը, որի կազմավորման եւ գործունեության կարգը սահմանվում է օրենքով:

2. Յուրաքանչյուր նախարար ինքնուրույն ղեկավարում է նախարարությանը վերապահված գործունեության ոլորտը:

3. Կառավարության անդամներն իրավասու են ընդունել ենթաօրենսդրական նորմատիվ իրավական ակտ:

Հոդված 153. Կառավարության նիստերը եւ որոշումները

1. Կառավարության նիստերը հրավիրում եւ վարում է վարչապետը:

2. Կառավարության որոշումներն ընդունվում են անդամների ձայների մեծամասնությամբ:

3. Կառավարության որոշումներն ստորագրում է վարչապետը:

4. Կառավարությունն իրավասու է ընդունել ենթաօրենսդրական նորմատիվ իրավական ակտ:

Հոդված 154. Զինված ուժերը

1. Զինված ուժերը գտնվում են կառավարության ենթակայության ներքո: Զինված ուժերի օգտագործման մասին որոշումն ընդունում է կառավարությունը: Անհետաձգելի անհրաժեշտության դեպքում զինված ուժերի օգտագործման մասին որոշումը, պաշտպանության նախարարի առաջարկությամբ, կայացնում է վարչապետը եւ այդ մասին անհապաղ տեղեկացնում կառավարությանը:

2. Անվտանգության խորհրդի կողմից սահմանվող պաշտպանության ոլորտի քաղաքականության հիմնական ուղղությունների շրջանակներում պաշտպանության նախարարն իրականացնում է զինված ուժերի ղեկավարումը:

3. Զինված ուժերի զինվորական ամենաբարձր պաշտոնատար անձը գլխավոր շտաբի պետն է, որը, վարչապետի առաջարկությամբ, նշանակվում է Հանրապետության նախագահի կողմից` օրենքով սահմանված ժամկետով: Ոչ պատերազմական ժամանակ գլխավոր շտաբի պետը ենթակա է պաշտպանության նախարարին:

4. Պատերազմի ժամանակ զինված ուժերի գերագույն հրամանատարը վարչապետն է:

5. Զինված ուժերի ենթակայության, ղեկավարման, ինչպես նաեւ այլ մանրամասները, սահմանվում են օրենքով:

Հոդված 155. Կառավարության տարեկան զեկույցն Ազգային ժողովին

Յուրաքանչյուր տարվա համար կառավարությունն Ազգային ժողովին զեկույց է ներկայացնում իր ծրագրի կատարման ընթացքի եւ արդյունքների մասին:

Հոդված 156. Կառավարության վստահության հարցը

1. Կառավարությունն իր ներկայացրած օրենքի նախագծի ընդունման առնչությամբ կարող է դնել իր վստահության հարցը: Կառավարությանը վստահություն հայտնելու մասին որոշման նախագիծը քվեարկության է դրվում այն ներկայացվելուց ոչ ուշ, քան յոթանասուներկու ժամվա ընթացքում: Որոշումն ընդունվում է պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների մեծամասնությամբ՝ անվանական քվեարկությամբ:

2. Կառավարությանը վստահություն հայտնելու մասին որոշման նախագիծն ընդունվելու դեպքում կառավարության ներկայացրած օրենքի նախագիծը համարվում է ընդունված:

3. Կառավարությունն օրենքի նախագծի առնչությամբ իր վստահության հարցը նույն նստաշրջանի ընթացքում կարող է դնել ոչ ավելի, քան երկու անգամ:

4. Ռազմական կամ արտակարգ դրության ժամանակ կառավարությունը չի կարող դնել իր վստահության հարցը:

Հոդված 157. Կառավարության հրաժարականը

Կառավարությունը Հանրապետության նախագահին ներկայացնում է իր հրաժարականը նորընտիր Ազգային ժողովի առաջին նիստի, կառավարությանը վստահություն չհայտնվելու, կառավարության ծրագրին հավանություն չտալու, վարչապետի կողմից հրաժարական ներկայացվելու եւ վարչապետի պաշտոնը թափուր մնալու օրը: Կառավարության անդամները շարունակում են իրենց պարտականությունների կատարումը՝ մինչեւ նոր կառավարության կազմավորումը:

Հոդված 158. Պետական կառավարման համակարգի մարմինները

Պետական կառավարման համակարգի մարմիններն են նախարարությունները, ինչպես նաեւ կառավարությանը, վարչապետին եւ նախարարություններին ենթակա այլ մարմինները, որոնց կազմավորման կարգը եւ լիազորությունները սահմանվում են օրենքով:

Հոդված 159. Կառավարության տարածքային քաղաքականության իրականացումը

Կառավարությունն իր տարածքային քաղաքականությունը մարզերում իրագործում է մարզպետների միջոցով: Մարզպետները նշանակվում եւ ազատվում են կառավարության կողմից: Մարզպետները համակարգում են կառավարությանը եւ նախարարություններին ենթակա պետական կառավարման մարմինների տարածքային ստորաբաժանումների գործունեությունը:

Հոդված 160. Հանրային խորհուրդը

Հանրային խորհուրդը կառավարության խորհրդատվական մարմին է: Հանրային խորհրդի կազմավորման եւ գործունեության կարգը սահմանվում է օրենքով:   
 

Գլուխ 7

Դատարանները եւ Բարձրագույն դատական խորհուրդը

Հոդված 161. Արդարադատության իրականացումը

1. Հայաստանի Հանրապետությունում արդարադատությունն իրականացնում են միայն դատարանները` Սահմանադրությանը եւ օրենքներին համապատասխան:

2. Արդարադատության իրականացմանը որեւէ միջամտություն արգելվում է:

3. Դատարանի վերջնական ակտերն ընդունվում են Հայաստանի Հանրապետության անունից:

Հոդված 162. Դատարանները

1. Հայաստանի Հանրապետությունում գործում են Սահմանադրական դատարանը, Վճռաբեկ դատարանը, վերաքննիչ դատարանները, առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարանները, ինչպես նաեւ վարչական դատարանը: Oրենքով նախատեսված դեպքերում կարող են ստեղծվել մասնագիտացված դատարաններ:

2. Արտակարգ դատարանների ստեղծումն արգելվում է:

Հոդված 163. Դատավորի կարգավիճակը

1. Արդարադատություն իրականացնելիս դատավորը անկախ է, անաչառ եւ գործում է միայն Սահմանադրությանը եւ օրենքներին համապատասխան:

2. Դատավորը չի կարող ենթարկվել պատասխանատվության արդարադատություն իրականացնելիս կայացրած դատական ակտի, գործողության կամ անգործության համար, եթե դրանք հանցագործության կամ վարչական իրավախախտման՝ օրենքով սահմանված հատկանիշներ չեն պարունակում:

3. Իր լիազորությունների իրականացման կապակցությամբ Սահմանադրական դատարանի դատավորի նկատմամբ քրեական հետապնդում կարող է հարուցվել միայն Սահմանադրական դատարանի համաձայնությամբ: Սահմանադրական դատարանի դատավորն իր լիազորությունների իրականացման կապակցությամբ առանց Սահմանադրական դատարանի համաձայնության չի կարող զրկվել ազատությունից, բացառությամբ հանցանքի կատարման պահին կամ դրանից անմիջապես հետո: Նման դեպքի մասին անհապաղ տեղեկացվում է Սահմանադրական դատարանի նախագահը:

4. Իր լիազորությունների իրականացման կապակցությամբ դատավորի նկատմամբ քրեական հետապնդում կարող է հարուցվել միայն Բարձրագույն դատական խորհրդի համաձայնությամբ: Դատավորն իր լիազորությունների իրականացման կապակցությամբ առանց Բարձրագույն դատական խորհրդի համաձայնության չի կարող զրկվել ազատությունից, բացառությամբ` հանցանքի կատարման պահին կամ դրանից անմիջապես հետո: Նման դեպքի մասին անհապաղ տեղեկացվում է Բարձրագույն դատական խորհրդի նախագահը:

5. Դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու հիմքերը սահմանվում են Դատական օրենսգրքով, իսկ կարգը՝ Սահմանադրությամբ եւ Դատական օրենսգրքով:

6. Դատավորը չի կարող զբաղեցնել իր լիազորություններով չպայմանավորված որեւէ պաշտոն այլ պետական կամ տեղական ինքնակառավարման մարմիններում, պաշտոն` առեւտրային կազմակերպություններում, զբաղվել ձեռնարկատիրական գործունեությամբ, կատարել այլ վճարովի աշխատանք, բացի գիտական, կրթական եւ ստեղծագործական աշխատանքից: Սահմանադրական դատարանի մասին օրենքով եւ Դատական օրենսգրքով կարող են սահմանվել համատեղելիության այլ սահմանափակումներ:

7. Դատավորը չի կարող զբաղվել քաղաքական գործունեությամբ:

8. Դատավորի լիազորությունները դադարում են լիազորությունների ժամկետն ավարտվելու, Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիությունը կորցնելու կամ այլ պետության քաղաքացիություն ձեռք բերելու, նրա նկատմամբ օրինական ուժի մեջ մտած մեղադրական դատավճիռ կայացվելու, դատարանի օրինական ուժի մեջ մտած վճռով նրան անգործունակ, սահմանափակ գործունակ, անհայտ բացակայող կամ մահացած ճանաչելու, մահվան, նրա հրաժարականի դեպքերում:

9. Սահմանադրական դատարանի դատավորի լիազորությունները` Սահմանադրական դատարանի որոշմամբ, իսկ դատավորի լիազորությունները` Բարձրագույն դատական խորհրդի որոշմամբ դադարեցվում են անհամատեղելիության պահանջները խախտելու, տեւական հիվանդության պատճառով պաշտոնավարման անհնարինության դեպքերում, ինչպես նաեւ էական կարգապահական խախտում կատարելու դեպքերում:

 10. Դատավորների կարգավիճակին վերաբերող մանրամասները սահմանվում են Սահմանադրական դատարանի մասին օրենքով եւ Դատական օրենսգրքով:

Հոդված 164. Դատավորների եւ դատարանների (Վճռաբեկ դատարանի պալատների) նախագահների նշանակման կարգը, պաշտոնավարման ժամկետները

1. Առաջին ատյանի եւ վերաքննիչ դատարանների դատավորները նշանակվում են Հանրապետության նախագահի կողմից` Բարձրագույն դատական խորհրդի ներկայացմամբ:

2. Առաջին ատյանի եւ վերաքննիչ դատարանների նախագահները նշանակվում են սույն հոդվածի 1-ին մասով սահմանված կարգով՝ երեք տարի ժամկետով, եւ չեն կարող վերստին նշանակվել այդ պաշտոնում իրենց պաշտոնավարման ժամկետի ավարտից անմիջապես հետո:

3. Վճռաբեկ դատարանի դատավորների ընտրությունն իրականացվում է մրցութային կարգով: Բարձրագույն դատական խորհուրդը մրցույթի արդյունքներով Ազգային ժողովին ներկայացնում է Վճռաբեկ դատարանի դատավորների` յուրաքանչյուր տեղի համար երեք թեկնածու: Ազգային ժողովի կողմից` պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երեք հինգերորդով ընտրված թեկնածուին պաշտոնի է նշանակում Հանրապետության նախագահը:

4. Վճռաբեկ դատարանի պալատների նախագահները նշանակվում են սույն հոդվածի 1-ին մասով սահմանված կարգով, վեց տարի ժամկետով՝ առանց վերանշանակման իրավունքի:

5. Վճռաբեկ դատարանի նախագահին Վճռաբեկ դատարանի կազմից` վեց տարի ժամկետով, առանց վերանշանակման իրավունքի, նշանակում է Ազգային ժողովը` Բարձրագույն դատական խորհրդի առաջարկությամբ, պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների մեծամասնությամբ:

6. Վճռաբեկ դատարանի դատավորներն ընտրվում են միայն Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացի հանդիսացող, Հայաստանի Հանրապետության ընտրական իրավունք ունեցող իրավաբանների թվից, ում քառասուն տարին լրացել է եւ ովքեր ունեն բարձր մասնագիտական որակներ եւ մասնագիտական աշխատանքի առնվազն տասը տարվա փորձ:

7. Առաջին ատյանի եւ վերաքննիչ դատարանների դատավորները նշանակվում են միայն Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացի հանդիսացող, Հայաստանի Հանրապետության ընտրական իրավունք ունեցող իրավաբանների թվից՝ Դատական օրենսգրքով սահմանված կարգով:

8. Դատավորների թեկնածուների նկատմամբ Դատական օրենսգրքով կարող են սահմանվել լրացուցիչ պահանջներ:

9. Դատավորներն անփոփոխելի են եւ պաշտոնավարում են մինչեւ վաթսունհինգ տարին լրանալը:

10. Դատավորների նշանակմանը եւ ընտրությանը վերաբերող մանրամասները սահմանվում են Դատական օրենսգրքով:

Հոդված 165. Սահմանադրական դատարանը

1. Սահմանադրական արդարադատությունն իրականացնում է Սահմանադրական դատարանը` ապահովելով Սահմանադրության գերակայությունը:

2. Արդարադատություն իրականացնելիս Սահմանադրական դատարանն անկախ է եւ ենթարկվում է միայն Սահմանադրությանը:

3. Սահմանադրական դատարանի լիազորությունները սահմանվում են Սահմանադրությամբ, իսկ կազմավորման եւ գործունեության կարգը` Սահմանադրությամբ եւ Սահմանադրական դատարանի մասին օրենքով:

Հոդված 166. Սահմանադրական դատարանի կազմը եւ կազմավորման կարգը

1. Սահմանադրական դատարանը կազմված է ինը դատավորից։

2. Սահմանադրական դատարանի դատավորներին ընտրում է Ազգային ժողովը` պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երեք հինգերորդով, ընդ որում, դատավորներից երեքին՝ Հանրապետության նախագահի առաջարկությամբ, երեքին` կառավարության առաջարկությամբ եւ երեքին` դատավորների ընդհանուր ժողովի առաջարկությամբ:

3. Սահմանադրական դատարանի դատավորներն ընտրվում են միայն Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացի հանդիսացող, Հայաստանի Հանրապետության ընտրական իրավունք ունեցող իրավաբանների թվից, ում քառասուն տարին լրացել է եւ ովքեր ունեն բարձր մասնագիտական որակներ եւ մասնագիտական աշխատանքի առնվազն տասնհինգ տարվա փորձ:

4. Սահմանադրական դատարանի մասին օրենքով Սահմանադրական դատարանի դատավորների թեկնածուների նկատմամբ կարող են սահմանվել լրացուցիչ պահանջներ:

5. Սահմանադրական դատարանի դատավորները պաշտոնավարում են տասներկու տարի՝ մինչեւ յոթանասուն տարին լրանալը, եւ չեն կարող վերստին ընտրվել Սահմանադրական դատարանի դատավորի պաշտոնում:

6. Սահմանադրական դատարանն իր կազմից` վեց տարի ժամկետով, ընտրում է Սահմանադրական դատարանի նախագահ եւ փոխնախագահ՝ առանց վերընտրվելու իրավունքի:

Հոդված 167. Սահմանադրական դատարանի լիազորությունները

Սահմանադրական դատարանը Սահմանադրությամբ եւ Սահմանադրական դատարանի մասին օրենքով սահմանված կարգով՝

1) որոշում է օրենքների, Ազգային ժողովի որոշումների, կառավարության եւ վարչապետի որոշումների, ենթաօրենսդրական նորմատիվ իրավական ակտերի, տեղական ինքնակառավարման մարմինների որոշումների համապատասխանությունը Սահմանադրությանը.

2) մինչեւ Սահմանադրության փոփոխությունների նախագծի, ինչպես նաեւ հանրաքվեի դրվող իրավական ակտերի նախագծերի ընդունումը որոշում է դրանց համապատասխանությունը Սահմանադրությանը.

3) մինչեւ միջազգային պայմանագրի վավերացումը որոշում է դրանում ամրագրված պարտավորությունների համապատասխանությունը Սահմանադրությանը.

4) լուծում է սահմանադրական մարմինների միջեւ նրանց սահմանադրական լիազորությունների առնչությամբ առաջացող վեճերը.

5) լուծում է հանրաքվեի, Ազգային ժողովի եւ Հանրապետության նախագահի ընտրությունների արդյունքներով ընդունված որոշումների հետ կապված վեճերը.

6) որոշում է կայացնում պատգամավորի լիազորությունները դադարեցնելու հարցի վերաբերյալ.

7) եզրակացություն է տալիս Հանրապետության նախագահին պաշտոնանկ անելու հիմքերի առկայության մասին.

8) որոշում է կայացնում Հանրապետության նախագահի լիազորությունների կատարման անհնարինության մասին.

9) որոշում է կայացնում Սահմանադրական դատարանի դատավորի լիազորությունները դադարեցնելու վերաբերյալ.

10) լուծում է իր լիազորությունների իրականացման կապակցությամբ Սահմանադրական դատարանի դատավորի նկատմամբ քրեական հետապնդում հարուցելու կամ ազատությունից զրկելու վերաբերյալ հարցը.

11) օրենքով սահմանված դեպքերում որոշում է կայացնում կուսակցության գործունեությունը կասեցնելու կամ արգելելու վերաբերյալ։

Հոդված 168. Սահմանադրական դատարան դիմելը

1. Սահմանադրական դատարան կարող են դիմել՝

1) Ազգային ժողովը՝ Սահմանադրության 167-րդ հոդվածի 10-րդ եւ 11-րդ կետերով նախատեսված դեպքերում` Սահմանադրության 103-րդ հոդվածի 1-ին մասով սահմանված կարգով ընդունված որոշմամբ, Սահմանադրության 167-րդ հոդվածի 7-րդ կետով նախատեսված դեպքում՝ պատգամավորների ձայների ընդհանուր թվի մեծամասնությամբ ընդունված որոշմամբ, իսկ Սահմանադրության 167-րդ հոդվածի 9-րդ կետով նախատեսված դեպքում` պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երեք հինգերորդով ընդունված որոշմամբ.

2) պատգամավորների ընդհանուր թվի առնվազն մեկ հինգերորդը՝ Սահմանադրության 167-րդ հոդվածի 1-ին եւ 4-րդ կետերով նախատեսված դեպքերում.

3) Ազգային ժողովի խմբակցությունը` հանրաքվեի եւ Հանրապետության նախագահի ընտրությունների արդյունքներով ընդունված որոշումների հետ կապված վեճերով.

4) Հանրապետության Նախագահը՝ Սահմանադրության 129-րդ հոդվածի 1-ին մասով, ինչպես նաեւ 167-րդ հոդվածի 1-ին եւ 4-րդ կետերով նախատեսված դեպքերում.

5) կառավարությունը՝ Սահմանադրության 167-րդ հոդվածի 1-ին, 4-րդ, 8-րդ եւ 11-րդ կետերով նախատեսված դեպքերում.

6) Բարձրագույն դատական խորհուրդը՝ Սահմանադրության 167-րդ հոդվածի 4-րդ կետով նախատեսված դեպքերում.

7) տեղական ինքնակառավարման մարմինները՝ Սահմանադրության 167-րդ հոդվածի 1-ին կետում թվարկված` իրենց սահմանադրական իրավունքները խախտող նորմատիվ իրավական ակտերի՝ Սահմանադրությանը համապատասխանության հարցով, ինչպես նաեւ Սահմանադրության 167-րդ հոդվածի 4-րդ կետով նախատեսված դեպքերում.

8) յուրաքանչյուր ոք՝ կոնկրետ գործով, երբ առկա է դատարանի վերջնական ակտը, սպառվել են դատական պաշտպանության բոլոր միջոցները եւ վիճարկում է այդ ակտով իր նկատմամբ կիրառված նորմատիվ իրավական ակտի դրույթի սահմանադրականությունը, ինչը հանգեցրել է Սահմանադրության 2-րդ գլխում ամրագրված իր հիմնական իրավունքների եւ ազատությունների խախտման՝ հաշվի առնելով նաեւ համապատասխան դրույթին իրավակիրառ պրակտիկայում տրված մեկնաբանությունը.

9) Գլխավոր դատախազը՝ դատախազության կողմից իրականացվող կոնկրետ վարույթին առնչվող նորմատիվ իրավական ակտերի դրույթների սահմանադրականության հարցերով.

10) Մարդու իրավունքների պաշտպանը՝ Սահմանադրության 167-րդ հոդվածի 1-ին կետում թվարկված նորմատիվ իրավական ակտերի՝ Սահմանադրության 2-րդ գլխի դրույթներին համապատասխանության հարցերով.

11) Ազգային ժողովի ընտրություններին մասնակցած կուսակցությունները կամ կուսակցությունների դաշինքները՝ Ազգային ժողովի ընտրությունների արդյունքներով ընդունված որոշումների հետ կապված վեճերով.

12) Հանրապետության նախագահի թեկնածուները՝ Հանրապետության նախագահի ընտրությունների արդյունքներով ընդունված որոշումների հետ կապված վեճերով:

2. Սահմանադրության 167-րդ հոդվածի 2-րդ կետով նախատեսված դեպքերում Սահմանադրական դատարան դիմում է Ազգային ժողովը:

3. Սահմանադրության 167-րդ հոդվածի 3-րդ կետով նախատեսված դեպքում Սահմանադրական դատարան դիմում է կառավարությունը:

4. Իրենց վարույթում գտնվող կոնկրետ գործով կիրառման ենթակա օրենքի սահմանադրականության հարցով Սահմանադրական դատարան դիմում են դատարանները, եթե ողջամիտ կասկածներ ունեն դրա սահմանադրականության վերաբերյալ եւ գտնում են, որ տվյալ գործի լուծումը հնարավոր է միայն այդ օրենքի կիրառման միջոցով:

5. Սահմանադրության 167-րդ հոդվածի 6-րդ կետով նախատեսված դեպքում Սահմանադրական դատարան դիմում է Ազգային ժողովի խորհուրդը:

6. Սահմանադրական դատարան դիմելու կարգը սահմանվում է Սահմանադրությամբ եւ Սահմանադրական դատարանի մասին օրենքով:

7. Սահմանադրական դատարանը գործը քննում է միայն համապատասխան դիմումի առկայության դեպքում։

Հոդված 169. Սահմանադրական դատարանի ակտերը

1. Սահմանադրական դատարանն ընդունում է որոշումներ եւ եզրակացություններ:

2. Սահմանադրական դատարանի որոշումները եւ եզրակացությունները վերջնական են եւ ուժի մեջ են մտնում հրապարակման պահից։

3. Սահմանադրական դատարանն իր որոշմամբ կարող է սահմանել Սահմանադրությանը չհամապատասխանող նորմատիվ իրավական ակտի կամ դրա մի մասի իրավական ուժը կորցնելու ավելի ուշ ժամկետ:

4. Սահմանադրական դատարանը Սահմանադրության 167-րդ հոդվածով նախատեսված հարցերի վերաբերյալ, բացառությամբ 7-րդ կետով նախատեսված հարցի, ընդունում է որոշումներ, իսկ 167-րդ հոդվածի 7-րդ կետով նախատեսված հարցով՝ եզրակացություն:

5. Սահմանադրության 167-րդ հոդվածի 9-րդ եւ 11-րդ կետերով նախատեսված հարցերով որոշումները, ինչպես նաեւ եզրակացություններն ընդունվում են Սահմանադրական դատարանի դատավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երկու երրորդով, մնացած որոշումները՝ ընդհանուր թվի ձայների մեծամասնությամբ:

6. Եթե Սահմանադրական դատարանի եզրակացությունը բացասական է, ապա հարցը դուրս է գալիս իրավասու մարմնի քննությունից:

Հոդված 170. Վճռաբեկ դատարանը

1. Հայաստանի Հանրապետությունում, բացառությամբ սահմանադրական արդարադատության ոլորտի, բարձրագույն դատական ատյանը Վճռաբեկ դատարանն է:

2. Վճռաբեկ դատարանն առաջին ատյանի եւ վերաքննիչ դատարանների դատական ակտերն օրենքով սահմանված լիազորությունների շրջանակներում վերանայելու միջոցով`

1) իրավակիրառ պրակտիկայում ապահովում է օրենքի կամ այլ նորմատիվ իրավական ակտի միատեսակ կիրառությունը.

2) վերացնում է դատական ակտերում առկա հիմնարար խախտումները:

Հոդված 171. Վերաքննիչ դատարանները

Վերաքննիչ դատարաններն առաջին ատյանի դատարանների դատական ակտերն օրենքով սահմանված լիազորությունների շրջանակներում վերանայող հիմնական ատյանն են:

Հոդված 172. Բարձրագույն դատական խորհուրդը

Բարձրագույն դատական խորհուրդն անկախ պետական մարմին է, որը երաշխավորում է դատարանների եւ դատավորների անկախությունը:

Հոդված 173. Բարձրագույն դատական խորհրդի կազմը եւ կազմավորման կարգը

1. Բարձրագույն դատական խորհուրդը կազմված է տասը անդամից, որոնցից հինգին ընտրում է Ազգային ժողովը` իրավաբան գիտնականների եւ այլ հեղինակավոր իրավաբանների թվից, պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երեք հինգերորդով, հինգին` դատավորների ընդհանուր ժողովը` դատավորների թվից:

2. Ազգային ժողովի կողմից ընտրվող Բարձրագույն դատական խորհրդի անդամները պետք է լինեն միայն Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացի, ունենան բարձր մասնագիտական որակներ եւ մասնագիտական աշխատանքի առնվազն տասնհինգ տարվա փորձ:

3. Դատավորների ընդհանուր ժողովի կողմից ընտրվող Բարձրագույն դատական խորհրդի անդամները պետք է համամասնորեն ներկայացնեն բոլոր ատյանների դատավորներին եւ ունենան դատավորի պաշտոնում առնվազն տասը տարվա պաշտոնավարման փորձ:

4. Բարձրագույն դատական խորհրդի անդամները պաշտոնավարում են հինգ տարի եւ չեն կարող վերստին ընտրվել այդ պաշտոնում:

5. Դատարանների նախագահները չեն կարող ընդգրկվել Բարձրագույն դատական խորհրդի կազմում:

6. Բարձրագույն դատական խորհրդի դատավոր անդամների լիազորությունները կասեցվում են մինչեւ Բարձրագույն դատական խորհրդում նրանց պաշտոնավարման ժամկետի ավարտը:

7. Բարձրագույն դատական խորհրդի անդամների վրա տարածվում են դատավորների համար Սահմանադրությամբ նախատեսված անհամատեղելիության պահանջները:

8. Բարձրագույն դատական խորհուրդը նախագահում է խորհրդի նախագահը, որն ընտրվում է հաջորդաբար` խորհրդի դատավոր եւ իրավաբան անդամների թվից, խորհրդի անդամների կողմից` Դատական օրենսգրքով սահմանված կարգով:

Հոդված 174. Բարձրագույն դատական խորհրդի լիազորությունները

1. Բարձրագույն դատական խորհուրդը`

1) կազմում է դատավորների թեկնածությունների եւ առաջխաղացման ցուցակները.

2) Հանրապետության նախագահին ներկայացնում է նշանակման ենթակա դատավորների թեկնածությունները.

3) Հանրապետության նախագահին ներկայացնում է առաջխաղացման կարգով նշանակման ենթակա դատավորների թեկնածությունները.

4) համապատասխան դատարանների դատավորների թվից ընտրում եւ Հանրապետության նախագահին ներկայացնում է նշանակման ենթակա դատարանների նախագահների թեկնածությունները, ինչպես նաեւ Վճռաբեկ դատարանի պալատների կազմից՝ նշանակման ենթակա պալատների նախագահների թեկնածությունները.

5) Ազգային ժողովին առաջարկում է Վճռաբեկ դատարանի նախագահի եւ դատավորների թեկնածությունները.

6) օրենքով սահմանված դեպքերում լուծում է դատավորներին մեկ այլ դատարան գործուղելու կամ փոխադրելու հարցը.

7) համաձայնություն է տալիս իր լիազորությունների իրականացման կապակցությամբ դատավորի նկատմամբ քրեական հետապնդում հարուցելու կամ նրան ազատությունից զրկելու վերաբերյալ.

8) դատավորներին ենթարկում է կարգապահական պատասխանատվության.

9) դադարեցնում է դատավորների լիազորությունները.

10) հաստատում է իր, ինչպես նաեւ դատարանների ծախսերի նախահաշիվները եւ ներկայացնում կառավարությանը` պետական բյուջեի նախագծում ընդգրկելու համար, ընդհանուր վերահսկողություն է իրականացնում դատարանների բյուջետային միջոցների օգտագործման նկատմամբ:

2. Բարձրագույն դատական խորհրդին օրենքով կարող են վերապահվել նաեւ իր սահմանադրական կարգավիճակով պայմանավորված այլ լիազորություններ:

3. Բարձրագույն դատական խորհուրդն ընդունում է որոշումներ` խորհրդի անդամների ընդհանուր թվի ձայների մեծամասնությամբ, եթե օրենքով այլ բան սահմանված չէ: Ձայների հավասարության դեպքում Բարձրագույն դատական խորհրդի նախագահի ձայնը վճռորոշ է, բացառությամբ սույն հոդվածի 4-րդ մասով սահմանված դեպքի:

4. Դատավորներին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելիս Բարձրագույն դատական խորհուրդը հանդես է գալիս որպես դատարան:

5. Բարձրագույն դատական խորհուրդն օրենքով սահմանված կարգով ձեւավորում է իր աշխատակազմը:

6. Բարձրագույն դատական խորհրդի կազմավորման եւ գործունեության կարգը սահմանվում է Սահմանադրությամբ եւ Դատական օրենսգրքով:

Գլուխ 8

Դատախազությունը եւ քննչական մարմինները

Հոդված 175. Դատախազությունը

1. Դատախազությունը միասնական համակարգ է, որը ղեկավարում է գլխավոր դատախազը:

2. Դատախազությունն օրենքով սահմանված դեպքերում եւ կարգով՝

1) հարուցում է քրեական հետապնդում.

2) հսկողություն է իրականացնում մինչդատական վարույթի օրինականության նկատմամբ.

3) դատարանում պաշտպանում է մեղադրանքը.

4) պետական շահերի պաշտպանության հայց է հարուցում դատարան.

5) բողոքարկում է դատարանների վճիռները, դատավճիռները եւ որոշումները.

6) հսկողություն է իրականացնում պատիժների եւ հարկադրանքի այլ միջոցների կիրառման օրինականության նկատմամբ:

3. Դատախազությունը գործում է Սահմանադրությամբ իրեն վերապահված լիազորությունների շրջանակում՝ օրենքի հիման վրա:

4. Դատախազության կազմակերպման եւ գործունեության կարգը սահմանվում է օրենքով:

Հոդված 176. Գլխավոր դատախազը

1. Գլխավոր դատախազին օրենքով սահմանված կարգով նշանակում է Ազգային ժողովը` 6 տարի ժամկետով` պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երեք հինգերորդով։ Նույն անձը չի կարող ավելի քան երկու անգամ անընդմեջ նշանակվել գլխավոր դատախազ։

2. Օրենքով սահմանված դեպքերում Ազգային ժողովը պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երեք հինգերորդով  կարող է պաշտոնանկ անել Գլխավոր դատախազին:

Հոդված 177. Քննչական մարմինները

1. Քննչական մարմինները մինչդատական վարույթի շրջանակներում կազմակերպում են նախաքննության իրականացումը:

2. Քննչական մարմինների լիազորությունները, դրանց կազմակերպման եւ գործունեության կարգը սահմանվում են օրենքով:

Գլուխ 9

Տեղական ինքնակառավարման մարմինները

Հոդված 178. Տեղական ինքնակառավարումը

1. Տեղական ինքնակառավարումը տեղական ինքնակառավարման մարմինների իրավունքն ու կարողությունն է՝ համայնքի բնակիչների շահերից ելնելով սեփական պատասխանատվությամբ Սահմանադրությանը եւ օրենքներին համապատասխան՝ լուծելու համայնքային նշանակության հանրային հարցերը:

2. Տեղական ինքնակառավարումն իրականացվում է համայնքներում:

Հոդված 179. Համայնքը

1. Համայնքը մեկ կամ մի քանի բնակավայրերի բնակիչների հանրություն եւ վարչատարածքային միավոր է։

2. Համայնքը հանրային իրավունքի իրավաբանական անձ է։

Հոդված 180. Տեղական ինքնակառավարման մարմինները

1. Տեղական ինքնակառավարման մարմիններն են համայնքի ավագանին եւ համայնքի ղեկավարը, որոնք ընտրվում են հինգ տարի ժամկետով: Օրենքով կարող է սահմանվել համայնքի ղեկավարի ուղղակի կամ անուղղակի ընտրություն:

2. Համայնքի ավագանին օրենքով սահմանված կարգով ընդունում է իրավական ակտեր, որոնք ենթակա են կատարման համայնքի տարածքում:

3. Համայնքի ղեկավարը կատարում է ավագանու որոշումները, իրականացնում է համայնքի աշխատակազմի եւ համայնքային կազմակերպությունների կառավարումը։ Համայնքի ղեկավարը պատասխանատու է ավագանու առջեւ:

4. Տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրության կարգը եւ լիազորությունները սահմանվում են օրենքով։

Հոդված 181. Տեղական ինքնակառավարման մարմինների լիազորությունները

1. Տեղական ինքնակառավարման մարմինների լիազորությունները լինում են սեփական՝ պարտադիր եւ կամավոր խնդիրների լուծման նպատակով, ինչպես նաեւ պետության կողմից պատվիրակված։ Տեղական ինքնակառավարման մարմինների պարտադիր խնդիրները սահմանվում են օրենքով, իսկ կամավոր խնդիրները՝ ավագանու որոշումներով։

2. Պետական մարմինների լիազորությունների առավել արդյունավետ իրականացման նպատակով դրանք օրենքով կարող են պատվիրակվել տեղական ինքնակառավարման մարմիններին։

Հոդված 182. Համայնքի գործերի կառավարմանն անմիջական մասնակցությունը

1. Համայնքի բնակիչները կարող են անմիջականորեն մասնակցել համայնքի գործերի կառավարմանը՝ համայնքային նշանակության հանրային հարցերը տեղական հանրաքվեով լուծելու միջոցով։

2. Տեղական հանրաքվեների անցկացման կարգը, ինչպես նաեւ համայնքի բնակիչների կողմից համայնքի գործերի կառավարմանն անմիջականորեն մասնակցելու այլ եղանակները սահմանվում են օրենքով։

Հոդված 183. Համայնքի սեփականությունը

1. Համայնքն ունի հողի, ինչպես նաեւ այլ գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունք։

2. Համայնքի վարչական սահմաններում գտնվող հողը, բացառությամբ պետությանը, ինչպես նաեւ ֆիզիկական ու իրավաբանական անձանց պատկանող հողերի, համայնքի սեփականությունն է։

3. Համայնքի ավագանին օրենքով սահմանված կարգով տնօրինում է համայնքի սեփականությունը:

Հոդված 184. Համայնքի բյուջեն, տեղական հարկերը, տուրքերը եւ վճարները

1. Համայնքն ունի իր բյուջեն, որը համայնքի ղեկավարի ներկայացմամբ ընդունում է համայնքի ավագանին։

2. Համայնքի բյուջեի եկամուտների ձեւավորման եւ ծախսերի իրականացման կարգը սահմանվում է օրենքով։

3. Օրենքով սահմանված դրույքաչափերի սահմաններում համայնքի ավագանին սահմանում է տեղական հարկեր եւ տուրքեր։

4. Համայնքը կարող է իր կողմից մատուցվող ծառայությունների դիմաց սահմանել համայնքի բյուջե մուտքագրվող վճարներ։

Հոդված 185. Տեղական ինքնակառավարման մարմինների լիազորությունների ֆինանսական ապահովումը

1. Համայնքի պարտադիր խնդիրների լուծման նպատակով օրենքով սահմանվում են այնպիսի աղբյուրներ, որոնք անհրաժեշտ են այդ խնդիրների իրականացումն ապահովելու համար։

2. Համայնքներին պետության կողմից պատվիրակված լիազորությունները ենթակա են պետական բյուջեից պարտադիր ֆինանսավորման։

3. Պետությունն իր հնարավորությունների շրջանակներում միջոցներ է հատկացնում համայնքների համաչափ զարգացումն ապահովելու համար:

Հոդված 186. Տեղական ինքնակառավարումը Երեւան քաղաքում

Երեւանը համայնք է։ Երեւան քաղաքում տեղական ինքնակառավարման առանձնահատկությունները սահմանվում են օրենքով։

Հոդված 187. Իրավական եւ մասնագիտական հսկողությունը

1. Համայնքի սեփական լիազորությունների իրականացման նկատմամբ կառավարությունը եւ նրան ենթակա լիազորված մարմիններն օրենքով սահմանված դեպքերում եւ կարգով իրականացնում են իրավական հսկողություն։

2. Պետության կողմից պատվիրակված լիազորությունների իրականացման նկատմամբ կառավարությունը եւ նրան ենթակա լիազորված մարմիններն օրենքով սահմանված դեպքերում եւ կարգով իրականացնում են իրավական եւ մասնագիտական հսկողություն:

Հոդված 188. Միջհամայնքային միավորումները

1. Տեղական ինքնակառավարման արդյունավետությունը բարձրացնելու նպատակով համայնքները կարող են միավորվել միջհամայնքային միավորումում։ Հանրային շահերից ելնելով՝ միջհամայնքային միավորումներ կարող են ստեղծվել նաեւ օրենքով:

2. Միջհամայնքային միավորումը կարող է իրականացնել միայն այնպիսի լիազորություններ, որոնք նրան վերապահված են օրենքով կամ համայնքների որոշումներով։

3. Միջհամայնքային միավորումը հանրային իրավունքի իրավաբանական անձ է։

Հոդված 189. Համայնքների միավորումը

Հանրային շահերից ելնելով՝ համայնքները կարող են միավորվել օրենքով։ Ազգային ժողովը համապատասխան օրենք ընդունելիս պարտավոր է լսել այդ համայնքների կարծիքը։   
 

Գլուխ 10

Մարդու իրավունքների պաշտպանը

Հոդված 190. Մարդու իրավունքների պաշտպանի գործառույթները եւ լիազորությունները

1. Մարդու իրավունքների պաշտպանն անկախ պաշտոնատար անձ է, ով հետեւում է պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմինների ու պաշտոնատար անձանց կողմից մարդու իրավունքների եւ ազատությունների պահպանմանը, նպաստում է խախտված իրավունքների վերականգնմանը, մարդու իրավունքներին ու ազատություններին առնչվող օրենսդրության կատարելագործմանը:

2. Մարդու իրավունքների պաշտպանին օրենքով կարող են վերապահվել լիազորություններ նաեւ այլ ոլորտներում մարդու իրավունքների ու ազատությունների պահպանման վերաբերյալ:

3. Պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմիններն ու պաշտոնատար անձինք պարտավոր են օրենքով սահմանված կարգով Մարդու իրավունքների պաշտպանին տրամադրել անհրաժեշտ փաստաթղթեր, տեղեկություններ ու պարզաբանումներ եւ աջակցել նրա աշխատանքներին:

4. Մարդու իրավունքների պաշտպանն Ազգային ժողովին տարեկան զեկույց է ներկայացնում իր գործունեության, ինչպես նաեւ մարդու իրավունքների եւ ազատությունների պաշտպանության վիճակի մասին: Զեկույցը կարող է առաջարկներ պարունակել օրենսդրական փոփոխությունների կամ այլ բնույթի միջոցառումների վերաբերյալ:

5. Մարդու իրավունքների պաշտպանի լիազորությունները, գործունեության կարգը եւ երաշխիքները սահմանվում են Մարդու իրավունքների պաշտպանի մասին օրենքով:

Հոդված 191. Մարդու իրավունքների պաշտպանի անկախությունը

1. Իր լիազորություններն իրականացնելիս Մարդու իրավունքների պաշտպանն անկախ է:

2. Պետությունն ապահովում է Մարդու իրավունքների պաշտպանի գործունեության պատշաճ ֆինանսավորումը:

3. Մարդու իրավունքների պաշտպանն օժտված է պատգամավորի համար սահմանված անձեռնմխելիությամբ: Ազգային ժողովն օրենքով սահմանված կարգով Մարդու իրավունքների պաշտպանին կարող է անձեռնմխելիությունից զրկել պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երեք հինգերորդով:

Հոդված 192. Մարդու իրավունքների պաշտպանի ընտրությունը եւ նրան ներկայացվող պահանջները

1. Ազգային ժողովը պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երեք հինգերորդով վեց տարի ժամկետով ընտրում է Մարդու իրավունքների պաշտպան: Մարդու իրավունքների պաշտպանն անփոփոխելի է:

2. Մարդու իրավունքների պաշտպան կարող է ընտրվել բարձրագույն կրթություն ունեցող եւ պատգամավորին ներկայացվող պահանջներին համապատասխանող յուրաքանչյուր քաղաքացի, ով հասարակության մեջ բարձր հեղինակություն է վայելում:

3. Մարդու իրավունքների պաշտպանի վրա տարածվում են Սահմանադրությամբ պատգամավորի համար սահմանված անհամատեղելիության դրույթները:

4. Մարդու իրավունքների պաշտպանն իր լիազորությունների իրականացման ժամանակահատվածում չի կարող լինել որեւէ կուսակցության անդամ կամ ցանկացած այլ ձեւով զբաղվել քաղաքական գործունեությամբ: Հրապարակային ելույթներում նա պետք է քաղաքական զսպվածություն ցուցաբերի:
 
 

Գլուխ 11

Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովը

Հոդված 193. Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի գործառույթները, լիազորությունները եւ ընտրական հանձնաժողովների համակարգը

1. Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովն անկախ պետական մարմին է, որը կազմակերպում է Ազգային ժողովի, Հանրապետության նախագահի եւ տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունները, հանրաքվեները, ինչպես նաեւ վերահսկողություն է իրականացնում դրանց օրինականության նկատմամբ:

2. Օրենքով սահմանված դեպքերում եւ կարգով Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովն ընդունում է ենթաօրենսդրական նորմատիվ իրավական ակտեր:

3. Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովն Ազգային ժողովին հաղորդում է ներկայացնում իր գործունեության մասին:

4. Ընտրական հանձնաժողովների համակարգը, ընտրական հանձնաժողովների լիազորությունները, կազմավորման եւ գործունեության կարգը, գործունեության երաշխիքները սահմանվում են Ընտրական օրենսգրքով:

Հոդված 194. Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի կազմը եւ կազմավորման կարգը

1. Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովը կազմված է յոթ անդամից:

2. Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի նախագահը եւ մյուս անդամներն ընտրվում են Ազգային ժողովի կողմից` պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երեք հինգերորդով, վեց տարի ժամկետով: Նույն անձը չի կարող ավելի քան երկու անգամ անընդմեջ ընտրվել Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի անդամ, այդ թվում` Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի նախագահ:

3. Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի անդամ կարող է ընտրվել բարձրագույն կրթություն ունեցող յուրաքանչյուր քաղաքացի, ով համապատասխանում է պատգամավորին ներկայացվող պահանջներին:

4. Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի անդամների վրա տարածվում են պատգամավորի համար Սահմանադրությամբ սահմանված անհամատեղելիության դրույթները:

5. Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի անդամներն իրենց լիազորությունների իրականացման ժամանակահատվածում չեն կարող լինել որեւէ կուսակցության անդամ կամ ցանկացած այլ ձեւով զբաղվել քաղաքական գործունեությամբ: Հրապարակային ելույթներում նրանք պետք է քաղաքական զսպվածություն ցուցաբերեն:

6. Սույն հոդվածի 4-րդ եւ 5-րդ մասերի պայմաններից որեւէ մեկը խախտելու դեպքում Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի անդամի լիազորությունները դադարեցնում է Ազգային ժողովը` պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երեք հինգերորդով:

Գլուխ 12

Հեռուստատեսության եւ ռադիոյի հանձնաժողովը

Հոդված 195. Հեռուստատեսության եւ ռադիոյի հանձնաժողովի գործառույթները եւ լիազորությունները

1. Հեռուստատեսության եւ ռադիոյի հանձնաժողովն անկախ պետական մարմին է, որը հետեւում է հեռուստատեսությունում եւ ռադիոյում կարծիք արտահայտելու եւ տեղեկատվության ազատության պահպանմանը եւ պաշտպանում է այդ լրատվամիջոցները ոչ իրավաչափ միջամտությունից:

2. Հեռուստատեսության եւ ռադիոյի հանձնաժողովը հրապարակային եւ մրցութային կարգով հատկացնում է եթերային հաճախություններ:

3. Հեռուստատեսության եւ ռադիոյի հանձնաժողովը վերահսկողություն է իրականացնում հանրային ռադիոյում եւ հեռուստատեսությունում հասարակությունում առկա տարբեր կարծիքների արտահայտման, տեղեկատվական, կրթական, մշակութային եւ ժամանցային բնույթի հաղորդումների բազմազանության ապահովման նկատմամբ:

4. Հեռուստատեսության եւ ռադիոյի հանձնաժողովն Ազգային ժողովին տարեկան հաղորդում է ներկայացնում իր գործունեության, ինչպես նաեւ հեռուստատեսությունում եւ ռադիոյում տեղեկատվության ազատության վիճակի մասին:

5. Օրենքով սահմանված դեպքերում եւ կարգով Հեռուստատեսության եւ ռադիոյի հանձնաժողովն ընդունում է ենթաօրենսդրական նորմատիվ իրավական ակտեր:

6. Հեռուստատեսության եւ ռադիոյի հանձնաժողովի լիազորությունները, գործունեության կարգը եւ երաշխիքները սահմանվում են օրենքով:

Հոդված 196. Հեռուստատեսության եւ ռադիոյի հանձնաժողովի կազմը եւ կազմավորման կարգը

1. Հեռուստատեսության եւ ռադիոյի հանձնաժողովը կազմված է յոթ անդամից:

2. Հեռուստատեսության եւ ռադիոյի հանձնաժողովի անդամներն ընտրվում են Ազգային ժողովի կողմից` պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երեք հինգերորդով, վեց տարի ժամկետով: Հեռուստատեսության եւ ռադիոյի հանձնաժողովն իր կազմից ընտրում է հանձնաժողովի նախագահ: Նույն անձը չի կարող ավելի քան երկու անգամ անընդմեջ ընտրվել Հեռուստատեսության եւ ռադիոյի հանձնաժողովի անդամ, այդ թվում` Հեռուստատեսության եւ ռադիոյի հանձնաժողովի նախագահ:

3. Հեռուստատեսության եւ ռադիոյի հանձնաժողովի նախագահ եւ անդամ կարող է ընտրվել բարձրագույն կրթություն ունեցող, պատգամավորին ներկայացվող պահանջներին համապատասխանող յուրաքանչյուր քաղաքացի, ով զանգվածային լրատվության բնագավառում հեղինակավոր մասնագետ է: Հանձնաժողովի անդամների նկատմամբ օրենքով կարող են սահմանվել լրացուցիչ պահանջներ:

4. Հեռուստատեսության եւ ռադիոյի հանձնաժողովի անդամների վրա տարածվում են պատգամավորի համար Սահմանադրությամբ սահմանված անհամատեղելիության դրույթները:

5. Հեռուստատեսության եւ ռադիոյի հանձնաժողովի անդամներն իրենց լիազորությունների իրականացման ժամանակահատվածում չեն կարող լինել որեւէ կուսակցության անդամ կամ ցանկացած այլ ձեւով զբաղվել քաղաքական գործունեությամբ: Հրապարակային ելույթներում նրանք պետք է քաղաքական զսպվածություն ցուցաբերեն:

6. Սույն հոդվածի 4-րդ եւ 5-րդ մասերի պայմաններից որեւէ մեկը խախտելու դեպքում Հեռուստատեսության եւ ռադիոյի հանձնաժողովի անդամի լիազորությունները դադարեցնում է Ազգային ժողովը` պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երեք հինգերորդով:

Գլուխ 13

Վերահսկիչ պալատը

Հոդված 197. Վերահսկիչ պալատի գործառույթները եւ լիազորությունները

1. Վերահսկիչ պալատն անկախ պետական մարմին է, որը հանրային ֆինանսների եւ սեփականության ոլորտում վերահսկողություն է իրականացնում պետական բյուջեի եւ համայնքային բյուջեների միջոցների, ստացած փոխառությունների ու վարկերի, ինչպես նաեւ պետական եւ համայնքային սեփականության օգտագործման օրինականության եւ արդյունավետության նկատմամբ: Վերահսկիչ պալատն իրավունք ունի իրավաբանական անձանց մոտ ստուգումներ կատարել միայն այն դեպքերում, երբ պետությունը դրանցում ունի էական մասնակցություն, կամ այն ֆինանսական միջոցների մասով, որոնք նրանք ստացել են պետության կողմից, կամ երբ նրանց պարտավորությունների համար պետությունը երաշխիքներ է տվել:

2. Վերահսկիչ պալատը գործում է իր կողմից հաստատված գործունեության ծրագրի հիման վրա:

3. Վերահսկիչ պալատն Ազգային ժողովին ներկայացնում է՝

1) տարեկան հաղորդում իր գործունեության վերաբերյալ.

2) պետական բյուջեի կատարման վերաբերյալ եզրակացությունը.

3) օրենքով սահմանված դեպքերում` ընթացիկ եզրակացություններ:

4. Վերահսկիչ պալատի լիազորությունները, գործունեության կարգը եւ երաշխիքները սահմանվում են օրենքով:

Հոդված 198. Վերահսկիչ պալատի կազմը եւ կազմավորման կարգը

1. Վերահսկիչ պալատը կազմված է յոթ անդամից:

2. Վերահսկիչ պալատի նախագահը եւ մյուս անդամներն ընտրվում են Ազգային ժողովի կողմից` պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երեք հինգերորդով, վեց տարի ժամկետով: Նույն անձը չի կարող ավելի քան երկու անգամ անընդմեջ ընտրվել Վերահսկիչ պալատի անդամ, այդ թվում` Վերահսկիչ պալատի նախագահ:

3. Վերահսկիչ պալատի անդամ կարող է ընտրվել բարձրագույն կրթություն ունեցող եւ պատգամավորին ներկայացվող պահանջներին համապատասխանող յուրաքանչյուր քաղաքացի: Պալատի անդամների նկատմամբ օրենքով կարող են սահմանվել լրացուցիչ պահանջներ:

4. Վերահսկիչ պալատի անդամների վրա տարածվում են պատգամավորի համար Սահմանադրությամբ սահմանված անհամատեղելիության դրույթները:

5. Վերահսկիչ պալատի անդամներն իրենց լիազորությունների իրականացման ժամանակահատվածում չեն կարող լինել որեւէ կուսակցության անդամ կամ ցանկացած այլ ձեւով զբաղվել քաղաքական գործունեությամբ: Հրապարակային ելույթներում նրանք պետք է քաղաքական զսպվածություն ցուցաբերեն:

6. Սույն հոդվածի 4-րդ եւ 5-րդ մասերի պայմաններից որեւէ մեկը խախտելու դեպքում Վերահսկիչ պալատի անդամի լիազորությունները դադարեցնում է Ազգային ժողովը` պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երեք հինգերորդով:
 
 

Գլուխ 14

Կենտրոնական բանկը

Հոդված 199. Կենտրոնական բանկի հիմնական խնդիրները եւ գործառույթները

1. Հայաստանի Հանրապետության ազգային բանկը Կենտրոնական բանկն է: Կենտրոնական բանկը Սահմանադրությամբ եւ օրենքով իրեն վերապահված գործառույթներն իրականացնելիս անկախ է:

2. Կենտրոնական բանկի հիմնական խնդիրներն են գների ու ֆինանսական կայունության ապահովումը:

3. Կենտրոնական բանկը մշակում, հաստատում եւ իրականացնում է դրամավարկային քաղաքականության ծրագրերը:

Կենտրոնական բանկը թողարկում է Հայաստանի Հանրապետության արժույթը` հայկական դրամը:

4. Օրենքով սահմանված դեպքերում եւ կարգով Կենտրոնական բանկն ընդունում է ենթաօրենսդրական նորմատիվ իրավական ակտեր:

5. Կենտրոնական բանկն Ազգային ժողովին տարեկան հաղորդում է ներկայացնում իր հիմնական խնդիրների իրականացման վերաբերյալ:

6. Կենտրոնական բանկի այլ խնդիրները, կառավարման մարմինները, նրանց եւ նախագահի լիազորությունները եւ գործունեության կարգը, գործունեության երաշխիքները սահմանվում են օրենքով:

Հոդված 200. Կենտրոնական բանկի նախագահը

1. Կենտրոնական բանկի նախագահն ընտրվում է Ազգային ժողովի կողմից` պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երեք հինգերորդով, վեց տարի ժամկետով: Նույն անձը չի կարող ավելի քան երկու անգամ անընդմեջ ընտրվել Կենտրոնական բանկի նախագահ:

2. Կենտրոնական բանկի նախագահ կարող է ընտրվել բարձրագույն կրթություն ունեցող եւ պատգամավորին ներկայացվող պահանջներին համապատասխանող յուրաքանչյուր քաղաքացի: Կենտրոնական բանկի նախագահի վրա տարածվում են պատգամավորի համար Սահմանադրությամբ սահմանված անհամատեղելիության դրույթները: Կենտրոնական բանկի նախագահի նկատմամբ օրենքով կարող են սահմանվել լրացուցիչ պահանջներ:

3. Կենտրոնական բանկի նախագահն իր լիազորությունների իրականացման ժամանակահատվածում չի կարող լինել որեւէ կուսակցության անդամ կամ ցանկացած այլ ձեւով զբաղվել քաղաքական գործունեությամբ: Հրապարակային ելույթներում նա պետք է քաղաքական զսպվածություն ցուցաբերի:

4. Սույն հոդվածի 2-րդ եւ 3-րդ մասերի պայմաններից որեւէ մեկը խախտելու դեպքում Կենտրոնական բանկի նախագահի լիազորությունները դադարեցնում է Ազգային ժողովը` պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երեք հինգերորդով:

Գլուխ 15

Սահմանադրության ընդունումը, փոփոխությունը եւ հանրաքվեն

Հոդված 201. Սահմանադրության ընդունումը եւ փոփոխությունը

1. Սահմանադրությունն ընդունվում, Սահմանադրության 1-3-րդ, 7-րդ, 10-րդ եւ 15-րդ գլուխներում, ինչպես նաեւ Սահմանադրության 88-89-րդ հոդվածներում, 90-րդ հոդվածի 1-ին մասում, 103-րդ հոդվածի 2-րդ մասում, 108-րդ, 115-րդ, 119-120-րդ, 123-125-րդ, 145-րդ, 148-րդ եւ 154-րդ հոդվածներում փոփոխություններ կատարվում են միայն հանրաքվեի միջոցով: Համապատասխան նախաձեռնության իրավունք ունեն պատգամավորների ընդհանուր թվի առնվազն մեկ երրորդը, կառավարությունը կամ ընտրական իրավունք ունեցող երկու հարյուր հազար քաղաքացի: Ազգային ժողովը նախագիծը հանրաքվեի դնելու վերաբերյալ որոշումն ընդունում է պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երկու երրորդով:

2. Բացառությամբ սույն հոդվածի 1-ին մասում նշված հոդվածների, Սահմանադրության մյուս հոդվածներում փոփոխություններն ընդունվում են Ազգային ժողովի կողմից` պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երկու երրորդով: Համապատասխան նախաձեռնության իրավունք ունեն պատգամավորների ընդհանուր թվի առնվազն մեկ քառորդը, կառավարությունը կամ ընտրական իրավունք ունեցող հարյուր հիսուն հազար քաղաքացի:

3. Եթե սույն հոդվածի 2-րդ մասով նախատեսված Սահմանադրության փոփոխությունների նախագիծն Ազգային ժողովի կողմից չի ընդունվում, ապա պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երեք հինգերորդով ընդունված որոշմամբ այն կարող է դրվել հանրաքվեի:

Հոդված 202. Սահմանադրության անփոփոխելի հոդվածները

Սահմանադրության 1-ին, 2-րդ, 3-րդ եւ 202-րդ հոդվածները փոփոխման ենթակա չեն:

Հոդված 203. Քաղաքացիական նախաձեռնության կարգով ներկայացված օրենքի նախագծի վերաբերյալ հանրաքվեն

1. Եթե Ազգային ժողովը մերժում է քաղաքացիական նախաձեռնության կարգով ներկայացված օրենքի նախագծի ընդունումը, ապա մերժումից հետո վաթսուն օրվա ընթացքում օրենքի նախագծի ընդունման նախաձեռնությանը եւս երեք հարյուր հազար քաղաքացի միանալու դեպքում նշանակվում է հանրաքվե, եթե Սահմանադրական դատարանը որոշում է, որ այդ նախագիծը համապատասխանում է Սահմանադրությանը:

2. Քաղաքացիական նախաձեռնության մասնակիցների ստորագրությունների վավերականությունը հաստատում է Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովը:

3. Հանրաքվեի միջոցով ընդունված օրենքները կարող են փոփոխվել միայն հանրաքվեով: Նման փոփոխություն կարող է կատարվել համապատասխան օրենքի ընդունումից առնվազն մեկ տարի հետո:

4. Հանրաքվեի չեն կարող դրվել այն օրենքների նախագծերը, որոնք վերաբերում են

1) սահմանադրական օրենքներին.

2) պետական բյուջեին, հարկերին, տուրքերին, այլ պարտադիր վճարներին, ինչպես նաեւ էական ֆինանսական պարտավորություններ առաջացնող այլ օրենքներին.

3) համաներմանը.

4) պետության պաշտպանությանը եւ անվտանգությանը.

5) միջազգային պայմանագրերի վավերացմանը, կասեցմանը եւ չեղյալ հայտարարելուն:

Հոդված 204. Վերպետական միջազգային կազմակերպություններին Հայաստանի Հանրապետության անդամակցության վերաբերյալ եւ տարածքային ամբողջականության հարցով հանրաքվեն

Վերպետական միջազգային կազմակերպություններին Հայաստանի Հանրապետության անդամակցության, ինչպես նաեւ Հայաստանի Հանրապետության տարածքային ամբողջականությանը վերաբերող հարցը լուծվում է հանրաքվեի միջոցով:

Հոդված 205. Հանրապետության նախագահի կողմից հանրաքվեի նշանակումը

Հանրապետության նախագահը հանրաքվեն նշանակում է համապատասխան որոշման ընդունվելուց հետո` ոչ շուտ, քան հիսուն, եւ ոչ ուշ, քան վաթսունհինգ օրվա ընթացքում:

Հոդված 206. Հանրաքվեի դրված նախագծի ընդունումը

Հանրաքվեի դրված նախագիծն ընդունվում է, եթե դրան կողմ է քվեարկել հանրաքվեի մասնակիցների կեսից ավելին, բայց ոչ պակաս, քան հանրաքվեներին մասնակցելու իրավունք ունեցող քաղաքացիների մեկ քառորդը:

Հոդված 207. Հանրաքվե անցկացնելու արգելքը

Ռազմական կամ արտակարգ դրության ժամանակ հանրաքվե չի անցկացվում:   
 

Գլուխ 16

Եզրափակիչ եւ անցումային դրույթներ

Հոդված 208. Սահմանադրության առանձին դրույթների ուժի մեջ մտնելը

1. Սահմանադրության 1-3-րդ գլուխները, 103-րդ հոդվածի 2-րդ մասը, 9-րդ գլուխը, բացառությամբ 180-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին նախադասության դրույթով սահմանված ժամկետի եւ 180-րդ հոդվածի 3-րդ մասի վերջին նախադասության դրույթի, ինչպես նաեւ 10-րդ գլուխը, ուժի մեջ են մտնում «Հայաստանի Հանրապետության պաշտոնական տեղեկագրում» հրապարակվելու հաջորդ օրվանից:

2. 2005 թ. փոփոխություններով Սահմանադրության 4-րդ գլխի դրույթները, բացառությամբ 83.5-րդ հոդվածի, գործում են մինչեւ Ազգային ժողովի հաջորդ գումարման առաջին նստաշրջանի բացման օրը:

3. Սահմանադրության 88-րդ հոդվածի, 90-102-րդ, 103-րդ հոդվածի 1-ին եւ 3-4-րդ մասերի, 104-107-րդ, 108-112-րդ հոդվածների, 113-րդ հոդվածի 1-ին մասի, 114-րդ, 116-րդ, 121-րդ հոդվածների, 180-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին նախադասության եւ 180-րդ հոդվածի 3-րդ մասի վերջին նախադասության դրույթները ուժի մեջ են մտնում Ազգային ժողովի հաջորդ գումարման առաջին նստաշրջանի բացման օրվանից: Ազգային ժողովի հաջորդ գումարման առաջին նստաշրջանի բացման օրվանից սկսած մինչեւ նորընտիր Հանրապետության նախագահի կողմից իր պաշտոնի ստանձնումը շարունակում են գործել 2005 թ. փոփոխություններով Սահմանադրությամբ սահմանված համապատասխան հոդվածների դրույթները:

4. Սահմանադրության 89-րդ հոդվածի 1-4-րդ եւ 6-րդ մասերը ուժի մեջ են մտնում նոր Ընտրական օրենսգրքի ուժի մեջ մտնելու պահից:

5. Սահմանադրության 11-րդ գլուխը ուժի մեջ է մտնում 2016 թ. հունիսի 1-ից:

6. Սահմանադրության 89-րդ հոդվածի 5-րդ մասի, 108-րդ, 113-րդ հոդվածի 2-րդ մասի, 115-րդ, 117-120-րդ, 122-րդ հոդվածների դրույթները, ինչպես նաեւ 5-8-րդ, 12-15-րդ գլուխները ուժի մեջ են մտնում նորընտիր Հանրապետության նախագահի կողմից իր պաշտոնի ստանձնման պահից: Մինչ այդ շարունակում են գործել 2005 թ. փոփոխություններով Սահմանադրությամբ սահմանված համապատասխան հոդվածների դրույթները:

Հոդված 209. Օրենքների համապատասխանեցումը Սահմանադրության փոփոխություններին

1. Ազգային ժողովը ողջամիտ ժամկետում գործող օրենքները համապատասխանեցնում է Սահմանադրությանը:

2. Ընտրական օրենսգիրքը համապատասխանեցվում է Սահմանադրությանը եւ ուժի մեջ է մտնում 2016 թ. հունիսի 1-ից:

3. ԱԺ կանոնակարգը, Կուսակցությունների մասին սահմանադրական օրենքը եւ Մարդու իրավունքների պաշտպանի մասին սահմանադրական օրենքը համապատասխանեցվում են Սահմանադրությանը եւ ուժի մեջ են մտնում մինչեւ Ազգային ժողովի հաջորդ գումարման առաջին նստաշրջանի բացման օրը:

4. Այլ սահմանադրական օրենքները համապատասխանեցվում են Սահմանադրությանը պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երեք հինգերորդով եւ ուժի մեջ են մտնում նորընտիր Հանրապետության նախագահի կողմից իր պաշտոնի ստանձնման օրվանից:

5. Տեղական ինքնակառավարման մասին օրենքը համապատասխանեցվում է Սահմանադրությանը եւ ուժի մեջ է մտնում Ազգային ժողովի հաջորդ գումարման առաջին նստաշրջանի բացման օրը:

6. Դատախազության, Հեռուստատեսության եւ ռադիոյի, Վերահսկիչ պալատի եւ Կենտրոնական բանկի մասին օրենքները համապատասխանեցվում են Սահմանադրությանը եւ ուժի մեջ են մտնում նորընտիր Հանրապետության նախագահի կողմից իր պաշտոնի ստանձնման պահից:

Հոդված 210. Ընտրիչների ժողովի գումարման ժամկետը

Ընտրիչների ժողովը գումարվում է Հանրապետության նախագահի լիազորությունների ավարտից ոչ շուտ, քան երեսուն եւ ոչ ուշ, քան քառասուն օրվա ընթացքում:

Հոդված 211. Սահմանադրական դատարանի անդամների եւ նախագահի պաշտոնավարումը

Մինչեւ Սահմանադրության 7-րդ գլխի ուժի մեջ մտնելը նշանակված (ընտրված) Սահմանադրական դատարանի նախագահը եւ անդամները շարունակում են պաշտոնավարել մինչեւ 2005 թ. փոփոխություններով Սահմանադրությամբ սահմանված իրենց լիազորությունների ժամկետի ավարտը:

Հոդված 212. Դատավորների, վճռաբեկ դատարանի պալատների նախագահների եւ դատարանների նախագահների պաշտոնավարումը

1. Մինչեւ Սահմանադրության 7-րդ գլխի ուժի մեջ մտնելը նշանակված դատավորները շարունակում են պաշտոնավարել մինչեւ 2005 թ. փոփոխություններով Սահմանադրությամբ սահմանված իրենց լիազորությունների ժամկետի ավարտը:

2. Մինչեւ Սահմանադրության 7-րդ գլխի ուժի մեջ մտնելը նշանակված Վճռաբեկ դատարանի պալատների նախագահները եւ դատարանների նախագահները շարունակում են պաշտոնավարել մինչեւ Սահմանադրության 164-րդ հոդվածով սահմանված կարգով եւ ժամկետով Վճռաբեկ դատարանի պալատների նախագահների եւ դատարանների նախագահների նշանակումը, որն իրականացվում է Բարձրագույն դատական խորհրդի կազմավորումից հետո ոչ ուշ, քան վեց ամսվա ընթացքում:

3. Եթե մինչեւ Սահմանադրության 7-րդ գլխի ուժի մեջ մտնելը նշանակված դատարանների նախագահները, ինչպես նաեւ Վճռաբեկ դատարանի պալատների նախագահները Սահմանադրության  164-րդ հոդվածով սահմանված կարգով եւ ժամկետում չեն նշանակվում համապատասխան դատարանների եւ Վճռաբեկ դատարանի պալատների նախագահներ, ապա նրանք շարունակում են պաշտոնավարել համապատասխան դատարաններում որպես դատավորներ:

Հոդված 213. Բարձրագույն դատական խորհրդի կազմավորումը

Արդարադատության խորհրդի անդամների լիազորությունները դադարում են Բարձրագույն դատական խորհրդի կազմավորման պահից: Բարձրագույն դատական խորհուրդը կազմավորվում է նորընտիր Հանրապետության նախագահի կողմից իր պաշտոնն ստանձնելուց հետո ոչ ուշ, քան երկու ամսվա ընթացքում: Ազգային ժողովը եւ Դատավորների ընդհանուր ժողովը Բարձրագույն դատական խորհրդի առաջին կազմի համապատասխան երեք անդամին ընտրում են հինգ տարի ժամկետով, իսկ երկուսին` երեք:

Հոդված 214. Գլխավոր դատախազի պաշտոնավարումը

Մինչեւ Սահմանադրության 7-րդ գլխի ուժի մեջ մտնելը նշանակված Գլխավոր դատախազը շարունակում է պաշտոնավորել մինչեւ 2005 թ. փոփոխություններով Սահմանադրությամբ սահմանված իր լիազորությունների ժամկետի ավարտը:

Հոդված 215. Համայնքի ղեկավարի եւ ավագանու անդամների պաշտոնավարումը

Մինչեւ Սահմանադրության 180-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին նախադասությամբ սահմանված ժամկետի ուժի մեջ մտնելը ընտրված համայնքի ղեկավարը եւ ավագանու անդամները շարունակում են պաշտոնավորել մինչեւ 2005 թ. փոփոխություններով Սահմանադրությամբ սահմանված իրենց լիազորությունների ժամկետի ավարտը: 180-րդ հոդվածի 3-րդ մասի վերջին նախադասությամբ սահմանված դրույթը կիրառվում է Տեղական ինքնակառավարման մասին օրենքի ուժի մեջ մտնելուց հետո անցկացված տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրություններից հետո:

Հոդված 216. Մարդու իրավունքների պաշտպանի պաշտոնավարումը

Մինչեւ Սահմանադրության 10-րդ գլխի ուժի մեջ մտնելը նշանակված Մարդու իրավունքների պաշտպանը շարունակում է պաշտոնավորել մինչեւ 2005 թ. փոփոխություններով Սահմանադրությամբ սահմանված իր լիազորությունների ժամկետի ավարտը:

Հոդված 217. Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի կազմավորումը

Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովը ձեւավորվում է Սահմանադրության 11-րդ գլխով սահմանված կարգով մինչեւ 2016 թ. նոյեմբերի 1-ը: Մինչեւ Սահմանադրության 11-րդ գլխի ուժի մեջ մտնելը նշանակված Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի անդամների լիազորությունները դադարում են Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի կազմավորման պահից:

Հոդված 218. Սահմանադրության 12-13-րդ գլուխներով նախատեսված մարմինների անդամների պաշտոնավարումը

Սահմանադրության 12-13-րդ գլուխների ուժի մեջ մտնելուց հետո այդ մարմինների անդամները շարունակում են պաշտոնավարել մինչեւ 2005 թ. փոփոխություններով Սահմանադրությամբ սահմանված իրենց լիազորությունների ժամկետի ավարտը:

Հոդված 219. Կենտրոնական բանկի նախագահի պաշտոնավարումը

Մինչեւ Սահմանադրության 14-րդ գլխի ուժի մեջ մտնելը նշանակված Կենտրոնական բանկի նախագահը շարունակում է պաշտոնավորել մինչեւ 2005 թ. փոփոխություններով Սահմանադրությամբ սահմանված իր լիազորությունների ժամկետի ավարտը:»:

Հոդված 2. Սույն Սահմանադրության փոփոխություններն ուժի մեջ են մտնում պաշտոնական հրապարակմանը հաջորդող օրվանից։

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԱԶԳԱՅԻՆ ԺՈՂՈՎԻ

Ո Ր Ո Շ ՈՒ Մ Ը

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹՅԱՆ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՆԱԽԱԳԻԾԸ ՀԱՆՐԱՔՎԵԻ ԴՆԵԼՈՒ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ՀԱՄԱՁԱՅՆՈՒԹՅՈՒՆ ՏԱԼՈՒ  ՄԱՍԻՆ

Հայաստանի Հանրապետության Ազգային ժողովը որոշում է.

Առաջնորդվելով Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 111-րդ հոդվածի հինգերորդ մասով եւ «Հայաստանի Հանրապետության Ազգային ժողովի կանոնակարգ» Հայաստանի Հանրապետության  օրենքի 78-րդ հոդվածի երրորդ կետով՝ համաձայնություն տալ Հայաստանի Հանրապետության Նախագահի նախաձեռնած Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության փոփոխությունների նախագիծը հանրաքվեի դնելու վերաբերյալ։ 
  
 

ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹՅԱՆ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՆԱԽԱԳԾԻ

ՀԻՄՆԱՎՈՐՈՒՄՆԵՐ

I. Ներածություն

Սահմանադրությունը, որպես երկրի հիմնական օրենք, սահմանում է մարդու եւ պետության միջեւ հիմնարար հարաբերությունները եւ պետական իշխանության կառուցվածքը: Յուրաքանչյուր ժամանակակից Սահմանադրություն ունի երկու հիմնական խնդիր՝ երաշխավորել մարդու հիմնական իրավունքները եւ սահմանել ժողովրդավարության եւ իրավական պետության պահանջներին համապատասխանող պետական իշխանության մարմինների համակարգ:

Սահմանադրություններն ի սկզբանե ստեղծվում են առավել երկար կյանք ունենալու ակնկալիքով: Սահմանադրությունը պետք է ունենա այնպիսի բովանդակություն, որ մի կողմից՝ արգելք չհանդիսանա ընթացիկ օրենսդրության միջոցով արձագանքելու հասարակական հարաբերություններում տեղի ունեցող փոփոխություններին, իսկ մյուս կողմից` թույլ չտա, որ ընթացիկ օրենսդրությունը նենգափոխի իր էությունը: Հասարակությունն ինքնին հարափոփոխ է, հետեւաբար` հրամայական է դառնում սահմանադրությունների այնպիսի ճկունությունը, որը նպաստում է հասարակության զարգացմանը:

1995 թ. Հայաստանի Սահմանադրությունը «իշխանակենտրոն» Սահմանադրություն էր՝ «անձնակենտրոն» իշխանական համակարգով: Այդ Սահմանադրության առանցքը ոչ թե մարդն էր՝ իր հիմնական իրավունքներով, այլ Հանրապետության նախագահը՝ իշխանության բոլոր ճյուղերի նկատմամբ իր գերակա դիրքով:

2005 թ. բարեփոխումները, կարեւոր քայլ լինելով հիմնական իրավունքների երաշխավորման եւ պառլամենտարիզմի զարգացման ճանապարհին, չկարողացան ամբողջականորեն լուծել «մարդակենտրոն» Սահմանադրության ստեղծման եւ հավասարակշռված կառավարման համակարգի հիմնախնդիրները: Անկախության ձեռքբերումից հետո` ավելի քան երկու տասնամյակ անց, ինչպես օբյեկտիվ, այնպես էլ սուբյեկտիվ պատճառներով երկիրը դեռ չի հասել այնպիսի հանգրվանի, որպեսզի արձանագրվի, որ ժողովրդավարությունը հաստատուն հիմքերի վրա է, մարդու իրավունքները հուսալիորեն պաշտպանված են, արմատավորվել է կառավարման արդյունավետ համակարգ, իսկ դատարաններն անկախ ու անաչառ են:

Ուստի առաջարկվող սահմանադրական բարեփոխումների հիմնական նպատակներն են երկրում կայուն ժողովրդավարական համակարգի հաստատումը եւ իրավական պետության անկյունաքարը հանդիսացող իրավունքի գերակայության երաշխավորումը: Իրավական պետությունում իշխանությունը սահմանափակված է մարդու անմիջականորեն գործող հիմնական իրավունքներով, իսկ պետական իշխանական համակարգի գործունեության հիմքում ընկած է իշխանությունների բաժանման եւ հավասարակշռման սկզբունքը: Կենսունակ եւ ուժեղ հասարակությունում գերակայում են քաղաքական ազատություններն ու բազմակարծությունը, իսկ ժողովրդավարական քաղաքական համակարգն ապահովում է այնպիսի մեխանիզմներ, որոնք հանրության ձայնը վճռորոշ են դարձնում հանրային իշխանությունների գործունեության համար:

Նախագիծը մշակելիս համակողմանի ուսումնասիրվել է սահմանադրական զարգացումների համաշխարհային փորձը: Առավելագույնս հաղթահարվել են ներսահմանադրական բացերն ու անհստակությունները, երաշխավորվել է Սահմանադրության ինքնաբավությունը, դինամիկ, էվոլյուցիոն զարգացումը` սահմանադրաիրավական անհրաժեշտ ու բավարար նախադրյալներ ստեղծելով երկրում իրավունքի գերակայության երաշխավորման ու սահմանադրականության ամրապնդման համար:

Առաջարկվող սահմանադրական փոփոխությունների նախագծի ընդհանուր հիմնավորումը տրված է Հայաստանի Հանրապետության նախագահին առընթեր սահմանադրական բարեփոխումների մասնագիտական հանձնաժողովի կողմից մշակված եւ Հանրապետության նախագահի կողմից 2015 թ. մարտի 14-ին հավանության արժանացած սահմանադրական բարեփոխումների հայեցակարգում: Սահմանադրական բարեփոխումների հիմնական նպատակները լիակատար աջակցության են արժանացել Վենետիկի հանձնաժողովի կողմից:

II. Նախագծի 1-ին գլխի վերաբերյալ

Քանի որ առաջարկվող նախագիծը, չնայած մեծածավալ փոփոխություններին, նպատակ չունի ամբողջությամբ վերափոխել գործող Սահմանադրությունը, նախագիծն առանց փոփոխության պահպանում է Սահմանադրության նախաբանը, ինչպես նաեւ անփոփոխելի 1-ին ու 2-րդ հոդվածները: Նախագիծն առաջարկում է անփոփոխելի հոդվածների շարքին ավելացնել նաեւ 3-րդ հոդվածը, որը որպես սահմանադրական կարգավորումների առանցք է դիտարկում մարդուն եւ նրա արժանապատվությունը։

Ինչպես գործող Սահմանադրության, այնպես էլ նախագծի 3-րդ հոդվածում արտահայտված է այն գաղափարը, որ պետության գոյությունն ինքնանպատակ չէ, պետությունը հաստատվում է հանուն մարդու եւ ոչ թե հակառակը:

Սահմանադրության 1-3-րդ հոդվածներում ամրագրված հիմնարար սկզբունքները եւ Սահմանադրության արժեբանական կողմնորոշիչներն իրենց հետեւողական իրացումն են գտել ողջ տեքստում:

Առաջարկվող նախագծի 4-10-րդ հոդվածները կոնկրետացնում են Սահմանադրության անփոփոխ 1-ին հոդվածում ամրագրված իրավական պետության, ժողովրդավարության եւ սոցիալական պետության հիմնարար սկզբունքները: Իրավական պետության սկզբունքի առանձին կարեւոր բաղադրատարրեր արտացոլված են 4-6-րդ հոդվածներում, իսկ 7-րդ եւ 8-րդ հոդվածները վերաբերում են  ժողովրդավարության սկզբունքի այնպիսի կարեւոր տարրերին, ինչպիսիք են ընտրությունները եւ կուսակցությունների  դերը ժողովրդի քաղաքական կամքի ձեւավորման եւ արտահայտման ժամանակ: ժողովրդավարության սկզբունքին ուղղակիորեն առնչվում է նաեւ նախագծի 9-րդ հոդվածը, որը երաշխավորում է տեղական ինքնակառավարումը՝ որպես ժողովրդավարության էական տարր: Սոցիալական պետության կարեւորագույն բաղադրիչին է նվիրված նախագծի 10-րդ հոդվածը, որն առաջին անգամ ամրագրում է սոցիալական շուկայական տնտեսությունը՝ որպես երկրի տնտեսական կարգի հիմք:

Գործող Սահմանադրության 5-րդ հոդվածի փոխարեն, որում մեկտեղված են իրավական պետության մի քանի ենթասկզբունքներ, նախագիծը 4-րդ հոդվածում վերարտադրում է գործող Սահմանադրության 5-րդ հոդվածի 1-ին մասը, իսկ 6-րդ հոդվածում ամրագրում է օրինականության սկզբունքը:

Նախագծի 5-րդ հոդվածը նվիրված է իրավական նորմերի աստիճանակարգությանը: Այդ հոդվածի 1-ին մասի առաջին նախադասությունը հիմնականում համընկնում է գործող Սահմանադրության 6-րդ հոդվածի 1-ին մասի հետ։ Սահմանադրության փոփոխությունների  նախագծի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասի երկրորդ նախադասությունը գրեթե բառացի վերարտադրում է գործող Սահմանադրության 6-րդ հոդվածի 2-րդ մասի կարգավորումը: Նախագիծը չի վերարտադրում 6-րդ հոդվածի 1-ին մասի առաջին նախադասության ձեւակերպումը, ըստ որի` Սահմանադրության նորմերը գործում են անմիջականորեն։ Սահմանադրության նորմերի անմիջական գործողությունը յուրաքանչյուրի համար Սահմանադրությունից հանվել է երրորդ անձանց համար ներգործության ոչ հստակ դեպքերից խուսափելու նպատակով (տեԲս 2-3-րդ գլուխների հիմնավորումները)։ Նախագծի 2-րդ գլխում ամրագրված հիմնական իրավունքները եւ ազատությունները` առաջին հերթին որպես պաշտպանիչ իրավունքներ, ուղղված են պետությանը. ամբողջ հանրային իշխանությունը կաշկանդված է հիմնական իրավունքներով եւ ազատություններով, ինչպես նաեւ Սահմանադրությամբ։  Սահմանադրության նորմերը, հատկապես հիմնական իրավունքները, մասնավոր անձանց միջեւ միայն այն դեպքում են գործում անմիջականորեն, երբ Սահմանադրությունը դա ուղղակիորեն նախատեսել է, օրինակ` ինչպես գործող Սահմանադրության 35-րդ հոդվածի 3-րդ մասի առաջին նախադասությունում` մայրության պատճառով աշխատանքից ազատելու արգելքի պարագայում (ինչը պահպանված է նաեւ փոփոխված Սահմանադրության նախագծի 55-րդ հոդվածի 3-րդ մասի 1-ին նախադասությունում)։

Նախագծի 5-րդ հոդվածի 2-րդ մասն առաջին անգամ սահմանում է ընդհանուր միջազգային իրավունքի պարտադիր նորմերի տեղն իրավական նորմերի համակարգում` դրանց գերակայություն վերապահելով օրենքների նկատմամբ:

Նախագծի 7-րդ հոդվածը հիմնականում վերարտադրում է գործող Սահմանադրության 4-րդ հոդվածը`  բաց թողնելով Հանրապետության նախագահի ուղղակի ընտրության մասին դրույթը, ինչը կապված է խորհրդարանական կառավարման համակարգի անցնելու հետ: Բացի դրանից, Ազգային ժողովի, տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունների եւ հանրաքվեի սկզբունքները լրացվում են ազատ ընտրության սկզբունքով։

Նախագծի 10-րդ հոդվածը, հիմնվելով գործող Սահմանադրության 8-րդ հոդվածի վրա, ամրագրում է, որ տնտեսական կարգի հիմքը սոցիալական շուկայական տնտեսությունն է։ Սոցիալական շուկայական տնտեսությունը նպատակաուղղված է ընդհանուր տնտեսական բարեկեցությանը եւ սոցիալական արդարությանը։

Նախագծի 11-րդ հոդվածում ամրագրված շրջակա միջավայրի պաշտպանությունը հիմնվում է գործող Սահմանադրության 10-րդ հոդվածի վրա։ Ըստ նախագծի` համապատասխան պարտավորությունը կրում է ոչ թե պետությունը` որպես այդպիսին, այլ հանրային իշխանությունները։ Դրա ներքո հասկացվում են հանրային իշխանության ինչպես ինստիտուցիոնալ, այնպես էլ ֆունկցիոնալ կրողները։ Միաժամանակ, նախագիծն առաջին անգամ ամրագրում է կայուն զարգացման սկզբունքը՝ ընդգծելով, որ շրջակա միջավայրի պաշտպանությունը պետք է իրականացվի այդ սկզբունքին համապատասխան: Կայուն զարգացման սկզբունքն առաջին հերթին ուղղված է ապագա սերունդների շահերի պատշաճ հաշվառմանը:

Հայաստանի Հանրապետության արտաքին քաղաքականությանը (12-րդ հոդված) եւ պաշտպանությանը (13-րդ հոդված) վերաբերող սկզբունքները մնում են կարեւոր սահմանադրական նորմեր։ Նախագծի 13-րդ հոդվածում, հենվելով գործող Սահմանադրության 46-րդ հոդվածի վրա, ամրագրված է Հայաստանի Հանրապետության  պաշտպանությանը մասնակցելու պարտականությունը։ Դրանով զինված ուժերի խնդիրը կապակցվում է երկիրը պաշտպանելու հիմնարար պարտականության հետ։

Նախագծի 14-րդ հոդվածով պետության կողմից մշակույթի, գիտության, կրթության եւ արվեստի զարգացման խթանումը դասվում է 1-ին գլխում կարգավորվող սահմանադրական կարգի հիմունքների թվին։ Գիտության եւ մշակույթի զարգացման խթանումը գործող Սահմանադրության 2-րդ գլխում (48-րդ հոդվածի 9-րդ կետ) ձեւակերպվում է որպես պետության գլխավոր խնդիրներից մեկը։ Կառուցվածքային  տեսանկյունից այդ ոլորտների զարգացման խթանումը սահմանադրական մակարդակում առավել բարձր նշանակություն է ստանում։ Նախագիծը հատուկ կարեւորություն է տալիս հայոց լեզվի՝ որպես պետական լեզվի  պահպանմանը եւ զարգացմանը:

Նախագիծը շեշտում է ընտանիքի՝ որպես հասարակության բնական եւ հիմնական բջջի հատուկ պաշտպանությունը՝ առաջին անգամ այն ներառելով սահմանադրական կարգի հիմունքներում:

Սահմանադրության նախագծի 16-րդ հոդվածը տարանջատում է պետության եւ կրոնական կազմակերպությունների հարաբերությունների վերաբերյալ  ընդհանուր կարգավորումները Հայաստանյայց առաքելական սուրբ եկեղեցու վերաբերյալ նորմերից (նախագծի 17-րդ հոդված)։ 16-րդ հոդվածը երաշխավորում է կրոնական կազմակերպությունների գործունեության ազատությունը եւ սահմանում կրոնական կազմակերպությունների` պետությունից անջատ լինելու սկզբունքը: Նախագծի 17-րդ հոդվածի 1-ին մասն առանց փոփոխությունների վերարտադրում է գործող Սահմանադրության 8.1-րդ  հոդվածի 1-ին մասը, որը Հայաստանյայց առաքելական սուրբ եկեղեցին ճանաչում է որպես ազգային եկեղեցի: Նման ճանաչումը համապատասխանում է Մարդու իրավունքների եւ հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին եվրոպական կոնվենցիային եւ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի դատական պրակտիկային, ինչը չի պահանջում բոլոր կրոնական կազմակերպությունների խիստ հավասարություն: Նախագծի 17-րդ հոդվածի 2-րդ մասը Հայաստանի Հանրապետության եւ Հայաստանյայց առաքելական սուրբ եկեղեցու միջեւ հարաբերությունների կարգավորումը վերապահում է հատուկ համաձայնագրի, այլ ոչ թե օրենքին:

Նախագծի` հայկական սփյուռքի հետ կապերին նվիրված 18-րդ հոդվածը, պահպանելով  գործող Սահմանադրության 11-րդ հոդվածի 2-րդ մասի դրույթները, միաժամանակ շեշտադրում է սփյուռքում հայապահպան քաղաքականության իրականացումը:

Նախագիծը որեւէ փոփոխություն չի առաջարկում Հայաստանի Հանրապետության պետական լեզվի, խորհրդանիշերի եւ մայրաքաղաքի վերաբերյալ կարգավորումներում։ Խմբագրական առումով գործող Սահմանադրության 13-րդ հոդվածի 5-րդ մասը նախագծում առանձնացված է որպես առանձին 21-րդ հոդված:

III. Նախագծի 2-3-րդ գլուխների վերաբերյալ

Սահմանադրության փոփոխությունների նախագծի առանցքային բարեփոխումներից են մարդու եւ քաղաքացու հիմնական իրավունքների եւ ազատությունների գլխի փոփոխությունները, որոնք նպատակ են հետապնդում ապահովել այդ իրավունքների եւ ազատությունների անմիջական գործողությունը եւ դրանց երաշխավորված պաշտպանությունը: Այս փոփոխությունների կարեւորագույն խնդիրներից է նաեւ այդ իրավունքների եւ ազատությունների սահմանափակման արդյունավետ եւ միջազգային չափանիշներին ու սահմանադրական իրավունքի զարգացումներին համապատասխանող լուծումների ամրագրումը Սահմանադրությունում:

Ա. Իրավիճակը 2005թ. սահմանադրական բարեփոխումներից հետո

2005թ. սահմանադրական բարեփոխումների արդյունքում Սահմանադրության 2-րդ գլխում կատարվեցին զգալի բովանդակային եւ կառուցվածքային փոփոխություններ, որոնք հիմնական իրավունքների պաշտպանության համար անհրաժեշտ սահմանադրաիրավական հիմք են։ Միաժամանակ, հիմնական իրավունքների բնագավառում 2005թ. սահմանադրական փոփոխություններն իրականացվեցին իրավունքների ու ազատությունների չտարբերակված ամրագրման տրամաբանության շրջանակներում, որի հետեւանքով սկզբունքային լուծումներ չտրվեցին իրավունքների անմիջական գործողության երաշխավորման հիմնախնդրին, քանի որ հստակ չտարանջատվեցին ու չամրագրվեցին անմիջականորեն գործող իրավունքները, ինչպես նաեւ դրանց պաշտպանության առանձնահատկությունները։ Դա հատկապես վերաբերում է դասական հիմնական իրավունքների եւ սոցիալական իրավունքների սահմանազատմանը։

2005թ. սահմանադրական փոփոխությունները համակարգային ամբողջականության մեջ չերաշխավորեցին նաեւ հիմնական իրավունքների սահմանափակումների առանձնահատկությունների հստակ տարբերակումը եւ դրանց համապատասխանեցումը միջազգային իրավական չափորոշիչներին։ Հիմնական իրավունքների ցանկի մի շարք հոդվածներում սահմանված են ինչպես ընդհանուր, այնպես էլ հատուկ սահմանափակումներ, ինչն առաջացնում է տարակարծիք մեկնաբանություններ դրանց ծավալի եւ բովանդակության վերաբերյալ:

Չնայած սահմանադրական այն դրույթի առկայությանը, համաձայն որի՝ հիմնական իրավունքների սահմանափակումները չեն կարող գերազանցել Հայաստանի Հանրապետության միջազգային պարտավորություններով սահմանված շրջանակները, այդուհանդերձ, գործող Սահմանադրությունը բավարար չափով չի հստակեցրել իրավունքների սահմանափակումներին ներկայացվող պահանջները, ինչն էլ խնդրահարույց է հիմնական իրավունքների իրացման ու պաշտպանության տեսանկյունից։

Սահմանադրության 2-րդ գլխի առանձին դրույթներից պարզ չէ, թե ում են դրանք ուղղված՝ միայն Սահմանադրության 3-րդ հոդվածի  3-րդ մասին համապատասխան հիմնական իրավունքներով սահմանափակված պետությա՞նը, թե՞ նաեւ ուղղակիորեն պարտադիր են այլ անձանց համար (17-րդ հոդվածի 2-րդ մաս, 24-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ նախադասություն, 32-րդ հոդվածի 2-րդ  մաս, 35-րդ հոդվածի 3-րդ մասի 2-րդ նախադասություն): Գործող Սահմանադրության 47-րդ հոդվածի 1-ին մասով յուրաքանչյուր անձի վրա դրված պարտականությունը՝ հարգել այլոց իրավունքները, ազատությունները եւ արժանապատվությունը, հնարավորություն է տալիս անմիջապես, Սահմանադրության ուժով, հիմնական իրավունքների գործողությունը տարածել մասնավոր անձանց միջեւ հարաբերությունների վրա, ինչը հակասում է հիմնական իրավունքների մասին ավանդական պատկերացումներին։

Բ. Նախագծում առաջարկվող լուծումները

Ներկայացված նախագիծն առաջարկում է վերոհիշյալ հիմնախնդիրների լուծումներ`   հաշվի առնելով միջազգային փորձը եւ սահմանադրական զարգացումների արդի միտումները:

1. Հիմնական իրավունքների գործառույթները

Նախագծի 3-րդ հոդվածի 2-րդ մասն ամրագրում է հիմնական իրավունքներին վերաբերող երկու հիմնական գործառույթները՝ հանրային իշխանությունների կողմից դրանց հարգումը (անթույլատրելի միջամտություններից ձեռնպահ մնալը) եւ պաշտպանությունը (հանրային իշխանությունների կողմից պոզիտիվ պարտականությունների կատարումը):

Նախագծի 3-րդ հոդվածի 3-րդ մասը որպես հիմնական իրավունքների հասցեատեր սահմանում է «հանրային իշխանությանը»: Պետություն-քաղաքացի հարաբերությունների վրա հիմնական իրավունքների ուղղակի ներգործության սահմանափակումը, այսինքն՝ Սահմանադրության ուժով դրանց ուղղակի կիրառության բացառումը մասնավոր անձանց միջեւ իրավահարաբերություններում, կասկածի տակ չի դնում այն հանգամանքը, որ հիմնական իրավունքները ներգործում են նաեւ մասնավոր իրավունքի բնագավառում։ Դասական հիմնական իրավունքների պարագայում պետությունը ոչ միայն պարտավոր է ձեռնպահ մնալ այդ իրավունքներին միջամտությունից, այլ նաեւ պարտավոր է օրենսդրական կարգավորումների միջոցով պաշտպանել այդ հիմնական իրավունքները երրորդ անձանց միջամտությունից։ Մասնավոր իրավունքի բնագավառում դա նշանակում է, որ օրենսդիրը պետք է կոլիզիայի դեպքում համաչափության սկզբունքի հիման վրա հավասարակշռի մասնավոր իրավահարաբերությունների տարբեր մասնակիցների հիմնական իրավունքները, եթե չկա առարկայական որեւէ պատճառ՝ նախապատվությունը տալու կողմերից որեւէ մեկին։

2. Անմիջականորեն գործող իրավունքների սահմանազատումն օրենսդրական երաշխիքներից եւ պետության նպատակներից

Գործող Սահմանադրության 2-րդ գլուխը, չնայած իր վերնագրին, պարունակում է իրավաբանական առումով տարաբնույթ դրույթներ՝ հիմնական իրավունքներ եւ ազատություններ, տնտեսական, սոցիալական եւ մշակութային իրավունքներ, պետության նպատակներ, մարդու եւ քաղաքացու պարտականություններ, ինչպես նաեւ տարբեր տեսակի արգելքներ: 2-րդ գլխի նման շարադրանքն զգալիորեն դժվարացնում է այդ դրույթների կիրառումը, քանի որ պարզ չէ, թե դրանցից որոնք են սուբյեկտիվ իրավունքներ, որոնք՝ ոչ:

Մասնավորապես՝ Սահմանադրության 2-րդ գլուխը որեւէ կերպ միմյանցից չի սահմանազատում սոցիալական հիմնական իրավունքները եւ դասական հիմնական իրավունքները։ Դրանց չտարբերակված ամրագրումը հիմնական իրավունքների ցանկում հարցականի տակ է դնում սահմանադրի այն սկզբունքային որոշումը, ըստ որի՝ հիմնական իրավունքներն անմիջականորեն գործող իրավունք են:  Որպես կանոն, սոցիալական եւ դասական հիմնական իրավունքները կառուցվածքային առումով միմյանցից արմատապես տարբերվում են։ Եթե ազատությունը երաշխավորող դասական հիմնական իրավունքները պետությունից առաջին հերթին պահանջում են ձեռնպահ մնալ այդ իրավունքներին միջամտությունից, ապա սոցիալական հիմնական իրավունքների մեծ մասը, ընդհակառակը, պահանջում է հանրային իշխանության պոզիտիվ գործողություններ այդ իրավունքներն իրականացնելու նպատակով։ Գործող Սահմանադրության 2-րդ գլխի բազմաթիվ հոդվածներում առանց տարբերակման ամրագրված են ինչպես սոցիալական հիմնական իրավունքներ, այնպես էլ պետության նպատակներ, ընդ որում, շատ դեպքերում պետության սոցիալական նպատակները ձեւակերպած են որպես սոցիալական հիմնական իրավունքներ։

Հիմնական իրավունքների ավելի հստակ մեկնաբանման եւ կիրառման նպատակով նախագծում կատարվել են այնպիսի կառուցվածքային հստակեցումներ, որոնք ուղղված են հիմնական իրավունքների դրույթների շարադրանքը եւ հերթականությունն առավել համակարգված դարձնելուն։

Նախագծում սոցիալական հիմնական իրավունքները եւ պետության նպատակները, ելնելով իրավական որոշակիության եւ հստակության պահանջներից, տարանջատված են միմյանցից, քանի որ դրանք առաջացնում են միանգամայն տարբեր իրավական հետեւանքներ։ Սոցիալական ոլորտին վերաբերող բոլոր այն դրույթները, որոնք պարտավորեցնում են միայն օրենսդրին եւ գործադրին, ձեւակերպված են որպես պետության քաղաքականության նպատակներ (86-րդ հոդված), քանի որ դրանք անհատի անմիջական իրավական պահանջներ չեն, այլ պարունակում են միայն նպատակներ, որոնք պետությունը պետք է իրագործի «հնարավորության շրջանակներում»։ Ի տարբերություն հիմնական իրավունքների, պետության նպատակները միայն օբյեկտիվ-իրավական դրույթներ են եւ չեն առաջացնում սուբյեկտիվ իրավունքներ։ Գործադիր իշխանության կողմից պետության սոցիալական ծրագրերի արդյունավետ իրագործման կարեւոր երաշխիք է Ազգային ժողովին կառավարության ամենամյա զեկույցի ներկայացումը (87-րդ հոդվածի 2-րդ մաս):

Միեւնույն ժամանակ անհրաժեշտ է նկատի ունենալ, որ կան սոցիալական ոլորտին վերաբերող բազմաթիվ հիմնական իրավունքներ, որոնք անմիջականորեն գործող իրավունքներ են (օրինակ՝ աշխատանքի ընտրության ազատության իրավունքը կամ գործադուլի իրավունքը), եւ որոնք հնարավոր է պաշտպանել նաեւ սահմանադրական արդարադատության ճանապարհով։ Այդ հոդվածները նախագծում ամրագրված են 2-րդ գլխում:

«Դասական» եւ սոցիալական հիմնական իրավունքների առանց տարբերակման ամրագրման վտանգները, մի կողմից՝ նրանում են, որ «դասական» հիմնական իրավունքների խստիվ պարտադիրությունը կարող է անիրականալի սպասելիքներ առաջացնել նաեւ սոցիալական հիմնական իրավունքների դեպքում, մյուս կողմից՝ ընդհակառակը, ավելի ցածր աստիճանի պարտադիրությունը, որն ունեն սոցիալական հիմնական իրավունքները, կարող է մեղմել այն խիստ պահանջները, որոնք առաջադրվում են «դասական» հիմնական իրավունքներին։

Վերոնշյալ խնդրի հետ կապված՝ նախագծում առաջարկվող կարեւորագույն լուծումներից մեկը, մի կողմից՝ «դասական» հիմնական իրավունքների (նախագծի գլուխ 2), իսկ մյուս կողմից՝ սոցիալական ոլորտում օրենսդրական երաշխիքների եւ պետության նպատակների սահմանազատումն է (նախագծի գլուխ 3)։ Նման սահմանազատումը հնարավորություն է տալիս առանձնացնել բոլոր այն հիմնական իրավունքները, որոնց վրա անմիջականորեն հենվելով՝ անձը կկարողանա պաշտպանել իր սահմանադրական իրավունքները,  ներառյալ՝ նորմատիվ սահմանադրական գանգատի միջոցով։ Նախագծում կատարված սահմանազատման շնորհիվ հիմնական իրավունքներին առնչվող բոլոր այն դրույթները, որոնք չեն առաջացնում անձի սուբյեկտիվ իրավունքներ եւ պարտավորեցնում են միայն հանրային իշխանություններին (առաջին հերթին՝ օրենսդրին), պարզորոշ կերպով տարանջատվել են անմիջականորեն գործող սուբյեկտիվ հիմնական իրավունքներից, որոնք ենթակա են լիարժեք դատական պաշտպանության:

3. Նոր հիմնական իրավունքներ

Չնայած գործող Սահմանադրության 2-րդ գլուխը 2005թ. սահմանադրական փոփոխություններից հետո էականորեն լրացվել է 1995թ. սկզբնական խմբագրության համեմատ, այդուհանդերձ, այն որոշակի բացեր է պարունակում կարեւոր հիմնական իրավունքների եւ ազատությունների ամրագրման տեսանկյունից: Առաջարկվող նախագիծը, մասնավորապես, առաջին անգամ ամրագրում է երեխայի իրավունքները, մարդու ֆիզիկական եւ հոգեկան անձեռնմխելիության, պատվի եւ բարի համբավի, այլընտրանքային ծառայության, քաղաքական ապաստանի եւ պատշաճ վարչարարության իրավունքները, պետության կողմից պատճառված վնասի հատուցման պարտականությունը: Անձի քրեաիրավական պաշտպանության երաշխիքների տեսանկյունից կարեւոր նշանակություն ունի մեղքի սկզբունքի եւ պատժի նշանակման ժամանակ համաչափության սկզբունքի ամրագրումը:

Գործող Սահմանադրությունում 15-րդ հոդվածով ամրագրված կյանքի իրավունքից բացի, ինչպես նաեւ 17-րդ հոդվածում սահմանված խոշտանգման արգելքով նախատեսված հատուկ դեպքերից զատ, ֆիզիկական անձեռնմխելիության իրավունքը սահմանադրական մակարդակով առանձին ամրագրված չէ, մինչդեռ նախագծի 24-րդ հոդվածն առանձին ամրագրում է ֆիզիկական եւ հոգեկան անձեռնմխելիության իրավունքը: Ընդ որում՝ նշված հոդվածն իր 2-րդ մասում սահմանում է այս իրավունքի սահմանափակման առանձին հիմքերը (պետական անվտանգության, հասարակական կարգի, առողջության եւ բարոյականության, այլոց հիմնական իրավունքների եւ ազատությունների պաշտպանության նպատակով)՝ նախատեսելով, որ սահմանափակումները կարող են սահմանվել միայն օրենքով: Նույն հոդվածի 3-րդ մասը թվարկում է բժշկության եւ կենսաբանության ոլորտում մարդու ֆիզիկական անձեռնմխելիությանը վերաբերող արգելված գործողությունների ցանկը: Հոդվածի 4-րդ մասում իր ամրագրումն է ստացել  գործող Սահմանադրության` խոշտանգումների արգելքին նվիրված հոդվածի վերջում ամրագրված այն կարգավորումը, ըստ որի` ոչ ոքի չի կարելի առանց իր համաձայնության ենթարկել գիտական, բժշկական եւ այլ փորձերի: Ընդ որում, ի տարբերություն գործող Սահմանադրության 17-րդ հոդվածի, նախագծի 24-րդ հոդվածում նախատեսված է, որ համաձայնությունը պետք է արտահայտված լինի ազատ եւ հստակ, եւ ի լրումն դրա՝ մարդը պետք է նախօրոք տեղեկացվի նման փորձերի հնարավոր հետեւանքների մասին: Նախագծի 24-րդ հոդվածն արտացոլել է Եվրոպական միության հիմնական իրավունքների խարտիայի 3-րդ հոդվածի դրույթները:

Գործող Սահմանադրության 26-րդ հոդվածն ամրագրում է մտքի, խղճի եւ կրոնի ազատության իրավունքը՝ չանդրադառնալով մարդու՝ իր խղճին հակառակ զինվորական ծառայության չպարտադրվելու իրավունքին, իսկ 46-րդ հոդվածն ամրագրում է յուրաքանչյուր քաղաքացու պարտականությունն օրենքով սահմանված կարգով մասնակցելու Հայաստանի Հանրապետության պաշտպանությանը: Նախագծի 40-րդ հոդվածը, ի լրումն գործող Սահմանադրության 26-րդ հոդվածի դրույթների, 3-րդ մասում ամրագրել է, որ յուրաքանչյուր քաղաքացի, ում կրոնական դավանանքին կամ համոզմունքներին հակասում է զինվորական ծառայությունը, այն այլընտրանքային ծառայությամբ փոխարինելու իրավունք ունի՝ դրանով իսկ կոնկրետացնելով խղճի ազատության իրավունքը:

Գործող Սահմանադրությունում ամրագրված չէ քաղաքական ապաստանի իրավունքը, ինչը որպես հիմնական իրավունք ամրագրված է բազմաթիվ եվրոպական սահմանադրություններում, ինչպես նաեւ Եվրոպական միության հիմնական իրավունքների խարտիայի 18-րդ հոդվածում: Նախագծի 53-րդ հոդվածն առանձին ամրագրել է քաղաքական ապաստանի իրավունքը, ինչպես նաեւ արտաքսման կամ հանձնման արգելքը: Ընդ որում, գործող Սահմանադրությունը միայն մասնակի է անդրադառնում հանձնման արգելքին՝ քաղաքացիությանը վերաբերող 30.1-րդ հոդվածում նախատեսելով, որ Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացուն չի կարելի հանձնել օտարերկրյա պետությանը՝ բացառությամբ Հայաստանի Հանրապետության վավերացրած միջազգային պայմանագրերով նախատեսված դեպքերի: Նախագիծը 53-րդ հոդվածում ամրագրել է ցանկացած անձի արտաքսման կամ օտարերկրյա պետությանը հանձնման արգելք այն դեպքում, եթե արտաքսման կամ հանձնման դեպքում առկա է լուրջ սպառնալիք, որ տվյալ անձը կարող է այդ երկրում ենթարկվել մահապատժի, խոշտանգումների կամ այլ անմարդկային, նվաստացնող վերաբերմունքի կամ պատժի:

Նախագծի 49-րդ հոդվածն առանձին եւ ամբողջական կարգավորմամբ ամրագրում է պատշաճ վարչարարության իրավունքը, որին գործող Սահմանադրությունում անդրադարձ է կատարված մասնակի: Մասնավորապես՝ գործող Սահմանադրության 18-րդ հոդվածի 1-ին մասը սահմանում է, որ յուրաքանչյուր ոք ունի իր իրավունքների եւ ազատությունների դատական, ինչպես նաեւ պետական այլ մարմինների առջեւ իրավական պաշտպանության արդյունավետ միջոցների իրավունք: Նախագծի 49-րդ հոդվածը հստակ ամրագրում է, որ յուրաքանչյուր ոք վարչական մարմինների կողմից իրեն առնչվող գործերի անաչառ, արդարացի եւ ողջամիտ ժամկետում քննության իրավունք ունի: Ի լրումն դրա՝ նախագծի 49-րդ հոդվածի 2-րդ մասը միաժամանակ սահմանադրական կարգավորման մակարդակ է բարձրացնում մարդու՝ լսված լինելու հիմնարար իրավունքը՝ սահմանելով, որ պատշաճ վարչարարության իրավունքը պարտադրում է պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմիններին ու պաշտոնատար անձանց մինչեւ անձի համար միջամտող անհատական ակտն ընդունելը օրենքով սահմանված դեպքերում եւ կարգով լսել նրան եւ հիմնավորել ընդունված ակտը: Այս կարգավորումը բխում է նաեւ Եվրոպական միության հիմնական իրավունքների խարտիայի 41-րդ հոդվածից:

4. Սահմանափակումներ

Նախագծում արմատական վերանայման  է ենթարկվել հիմնական իրավունքների սահմանափակումների խնդիրը։ Դա վերաբերում է ինչպես հիմնական իրավունքների սահմանափակման հիմնական ձեւի՝ օրենքի վերապահման ամրագրմանը, այնպես էլ սահմանափակումների հիմքերին։ Հատուկ կարեւորություն ունի նաեւ սահմանափակումներին ներկայացվող պահանջների հստակեցումը։ Սահմանափակումն օրենքին վերապահելն օրենսդրի իրավասությանն է թողնում հանրության կամ այլ անձանց շահերի հետ բախումը կանխելու եւ տարբեր շահերն ու իրավունքները միմյանց հետ համաձայնեցնելու խնդրի լուծումը։ Գործող Սահմանադրությունը հիմնականում որդեգրել է օրենքի որակյալ վերապահման տեխնիկան, որը սահմանում է համապատասխան հիմնական իրավունքի սահմանափակման որոշակի հիմքեր։ Հիմնական խնդիրն այստեղ այն է, թե ինչպես պետք է ամրագրվեն այդ սահմանափակումների հիմքերը։ Դրանք կարող են լինել ընդհանուր՝ սահմանափակման ենթակա բոլոր իրավունքների համար (Սահմանադրության 43-րդ հոդվածի 1-ին մասի նման), կամ հատուկ՝ յուրաքանչյուր հիմնական իրավունքի համար (ինչպես, օրինակ, Սահմանադրության 26-րդ հոդվածի 2-րդ մասում)։ Նախագիծը հրաժարվել է հիմնական իրավունքների ընդհանուր սահմանափակումներից՝ նախատեսելով յուրաքանչյուր հիմնական իրավունքի սահմանափակման հիմքերն առանձին: Այս մոտեցումը թույլ է տալիս հաշվի առնել յուրաքանչյուր հիմնական իրավունքի սահմանափակման առանձնահատկությունները, ինչն ակնհայտորեն ավելի նախընտրելի է հիմնական իրավունքների պաշտպանության տեսանկյունից։

Նախագիծը գործող Սահմանադրության եւ Մարդու իրավունքների եւ հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին եվրոպական կոնվենցիայի համեմատ ընդլայնել է այն հիմնական իրավունքների եւ ազատությունների թիվը, որոնք ենթակա չեն սահմանափակումների արտակարգ կամ ռազմական դրության ժամանակ (նախագծի 76-րդ հոդված):

5. Սահմանափակումներին ներկայացվող պահանջներ

Հիմնական իրավունքների սահմանափակումների հիմնախնդիրը սերտորեն կապված է այդ սահմանափակումներին ներկայացվող պահանջների հետ։ Գործող Սահմանադրությունը ուղղակի պահանջ չի ներկայացնում այն օրենքներին, որոնք սահմանափակում են հիմնական իրավունքները: Նախագիծն օրենսդրի հայեցողությունը սահմանափակող հավելյալ սահմանադրաիրավական պահանջներ է սահմանել։ Նկատի ունենալով այն լեգիտիմ շահերի բազմազանությունը, որոնք կարող են անհրաժեշտ լինել հիմնական իրավունքների սահմանափակումների համար, այդ պահանջների ցանկը չի կարող սպառիչ լինել, սակայն Սահմանադրությունն առնվազն պետք է ամրագրի այն պահանջները, որոնք համընդհանուր ճանաչում են գտել ժամանակակից սահմանադրական իրավունքում, ինչպես նաեւ Եվրոպական միության հիմնական իրավունքների խարտիայի 52-րդ հոդվածի 1-ին մասում։ Խոսքը, մասնավորապես, համաչափության, որոշակիության եւ իրավունքի էության անխախտելիության սկզբունքների (նախագծի 78-80-րդ հոդվածներ) հստակ ամրագրման մասին է։ Լրացուցիչ կարեւոր երաշխիք է գործող Սահմանադրության 43-րդ հոդվածի 2-րդ մասում ամրագրված պահանջը, ինչը որոշակի խմբագրական ձեւափոխումներով ամրագրված է նախագծի 81-րդ հոդվածի 2-րդ մասում: Միաժամանակ, նախագծի 75-րդ հոդվածը հատուկ պահանջներ է սահմանում հիմնական իրավունքները կարգավորող օրենքների նկատմամբ, որոնց նպատակը հիմնական իրավունքների արդյունավետ գործողության եւ կենսագործելիության ընթացակարգային նախադրյալների ստեղծումն է:   
 

IV. Նախագծի 4-6-րդ գլուխների վերաբերյալ

Ա. Կառավարման կիսանախագահական համակարգի հիմնախնդիրները

1. Գործող կառավարման համակարգի ինստիտուցիոնալ թերությունները

1) Կիսանախագահական կառավարման ձեւը

Կիսանախագահական կառավարման ձեւում Հանրապետության նախագահն ընտրվում է ժողովրդի կողմից եւ կիսում է գործադիր իշխանությունը կառավարության հետ, իսկ վերջինս պատասխանատու է խորհրդարանի առջեւ: Կառավարությունը կարող է պատասխանատու լինել նաեւ Հանրապետության նախագահի առջեւ (ինչպես Սահմանադրության 1995թ. խմբագրությամբ տեքստում). այդ պարագայում խոսքը վերաբերում է կիսանախագահական կառավարման ձեւի «նախագահական-խորհրդարանական» մոդելին: Եթե կառավարությունը պատասխանատու է միայն խորհրդարանի առջեւ, ապա նման մոդելը սովորաբար կոչվում է «խորհրդարանական-նախագահական» (ինչպես գործող Սահմանադրությունում՝ 2005թ. փոփոխություններից հետո):

Կիսանախագահական կառավարման ձեւը պրակտիկայում գործում է երեք հիմնական եղանակով, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի իրեն ներհատուկ խնդիրներ.

ա) եթե Հանրապետության նախագահը պառլամենտական մեծամասնության ղեկավարն է, ապա հնարավոր է՝

-  իշխանության գերկենտրոնացում Հանրապետության նախագահի ձեռքում.

-  կառավարում Սահմանադրության տառին հակառակ (կառավարության սահմանադրական դերի նսեմացում, կառավարման կրկնորդում):

Արդյունքում պետական իշխանությունը գերանձնավորվում է, ինչն արգելակ է դառնում իշխանությունների իրական բաժանման եւ հավասարակշռման համար, բացակայում է գործուն քաղաքական վերահսկողությունը գործադիր իշխանության նկատմամբ.

բ) եթե Հանրապետության նախագահը եւ խորհրդարանական մեծամասնությունը միմյանց հակադիր են («համակեցություն»), ապա քաղաքական փոխզիջումների բացակայության դեպքում հնարավոր է այնպիսի առճակատում, որը որեւէ ինստիտուցիոնալ լուծում չի ունենա.

գ) եթե խորհրդարանում չկա մեծամասնություն, ապա կարող է առաջանալ`

-  գործադիր իշխանության երկբեւեռություն, հատկապես այնպիսի կարեւոր ոլորտներում, որոնք են արտաքին քաղաքականությունը, պաշտպանությունը եւ ազգային անվտանգությունը.

-  անկայունություն, որտեղ Հանրապետության նախագահը կարող է նաեւ խանգարող լինել (այդ մասին է վկայում Վայմարյան Հանրապետության փորձը):

2) Կիսանախագահական կառավարման ձեւի հիմնական հիմնախնդիրները եւ դրանց շտկման հնարավոր ուղիները

Կիսանախագահական կառավարման ձեւում, անկախ այդ ձեւի տարատեսակներից («խորհրդարանական-նախագահական» թե «նախագահական-խորհրդարանական»), առկա են բազմաթիվ հիմնախնդիրներ, որոնք կարգավորման կարիք ունեն.

ա) գործադիր իշխանության գերկենտրոնացում նախագահի ձեռքում (երբ մեծամասնությունները համընկնում են),

բ) «համակեցություն» (երբ մեծամասնությունները հակադիր են),

գ) գործադիր իշխանության երկբեւեռություն (երբ մեծամասնություններ չկան),

դ) նախագահի քաղաքական պատասխանատվության կառուցակարգերի բացակայություն (բոլոր իրավիճակներում` անկախ մեծամասնությունների առկայությունից եւ բացակայությունից),

ե) քաղաքական երկու ընտրությունների անհրաժեշտություն,

զ) քաղաքական աութսայդերների ընտրության վտանգ,

է) չեզոք, վերկուսակցական նախագահի բացակայություն:

Վերոնշյալ խնդիրների լուծումը սահմանադրաիրավական եղանակներով` շատ բարդ է, եթե ոչ անհնարին:

ա) Հանրապետության նախագահի ձեռքում գործադիր իշխանության գերկենտրոնացման պարագայում (երբ մեծամասնությունները համընկնում են) Հանրապետության նախագահին ենթարկվում են վարչապետը, կառավարությունը եւ խորհրդարանական մեծամասնություն ունեցող կուսակցությունը, իսկ վարչապետի, կառավարության եւ խորհրդարանական մեծամասնության միջոցով իրականացվում է խորհրդարանի ենթակայությունը: Գործնականում առաջանում է «գերնախագահական» համակարգ:

Այս խնդիրն արմատական սահմանադրաիրավական լուծում չունի, քանի որ առաջին հերթին պայմանավորված է քաղաքական, այլ ոչ թե իրավական գործոններով (խորհրդարանական մեծամասնության առկայություն եւ դրա ենթակայություն Հանրապետության նախագահին):

Ինստիտուցիոնալ առումով ամենագործուն միջոցը կարող է լինել Հանրապետության նախագահի քաղաքական պատասխանատվության ներդրումը, սակայն դա կարող է ամբողջությամբ հարցականի տակ դնել կիսանախագահական կառավարման ձեւի էությունը (տե՛ս ստորեւ` կետ 4):

Քաղաքական առումով իրավիճակը կարող է փոփոխվել, եթե երկրի կարեւորագույն քաղաքական պաշտոն դիտարկվի վարչապետի, այլ ոչ թե Հանրապետության նախագահի պաշտոնը (ինչպես արեւելաեվրոպական բազմաթիվ երկրներում, որոնք որդեգրել են «խորհրդարանական-նախագահական» մոդելը): Նման մոդել սահմանադրաիրավական առումով Հայաստանում նույնպես հնարավոր է, քանի որ Հանրապետության նախագահի լիազորություններն էականորեն կրճատվել են 2005թ. բարեփոխումների ժամանակ: Եթե նման քաղաքական փոփոխություն իրականանա, ապա, թերեւս, իմաստալից չի լինի Հանրապետության նախագահի ուղղակի ընտրության պահպանումը, քանի որ քաղաքականությունը որոշող հիմնական դերակատարը նա չի լինի.

բ) «համակեցության» ժամանակ (երբ մեծամասնությունները հակադիր են) առաջանում է առճակատում, եթե Հանրապետության նախագահը փորձում է գերակա դիրք ունենալ գործադիր իշխանությունում: Առճակատումը կարող է ավելի խորանալ հատկապես այն պայմաններում, երբ բացակայում է Հանրապետության նախագահի եւ կառավարության սահմանադրաիրավական լիազորությունների հստակ սահմանազատումը հատկապես արտաքին քաղաքականության, ազգային անվտանգության եւ պաշտպանության բնագավառներում:

Այս խնդիրը եւս արմատական սահմանադրաիրավական լուծում չունի, քանի որ առաջին հերթին պայմանավորված է քաղաքական մշակույթով, ոչ թե զուտ իրավական գործոններով:

 «Համակեցության» հավանականությունը կնվազի (բայց չի վերանա ընդհանրապես) Հանրապետության նախագահի եւ խորհրդարանի միաժամանակյա ընտրությունների դեպքում կամ եթե դրանց միջեւ ընկած ժամանակահատվածը փոքր լինի: Սակայն նման ընտրական ցիկլն անհնարին է միշտ պահպանել (խորհրդարանի արձակում, նախագահի մահ, հրաժարական եւ այլն): Սակայն նույնիսկ այն պարագայում, երբ ընտրությունները հանգեցնեն քաղաքական մեծամասնությունների համընկնմանը, բոլոր կարեւոր խնդիրները չեն լուծվի, քանի որ`

- եթե գործադիր իշխանության ներսում գերակա լինի նախագահի դիրքը, ապա առաջանում են նույն խնդիրները, ինչ վերը նշվածները (տե՛ս վերեւում` կ. 1),

- եթե գործադիր իշխանության ներսում գերակա լինի վարչապետի դիրքը, ապա ուղղակի ընտրված նախագահը երկրորդական դեր կկատարի: Բարդ կլինեն նաեւ արտաքին քաղաքականության, ազգային անվտանգության եւ պաշտպանության բնագավառներում նախագահի եւ կառավարության լիազորությունների հստակ սահմանազատումը եւ իրականացումը:

 «Համակեցության» խնդիրն արմատապես չի կարող լուծվել նաեւ Հանրապետության նախագահի եւ կառավարության միջեւ լիազորությունների հստակ սահմանազատման միջոցով, քանի որ Սահմանադրությունում հնարավոր չէ կարգավորել այդ մարմինների լիազորությունները՝ կախված այն քաղաքական հանգամանքից, թե դրանցից որը գերակա դիրք ունի գործադիր իշխանության ներսում.

-  «համակեցության» խնդրի արմատական լուծումը անցումն է կա՛մ նախագահական, կա՛մ խորհրդարանական կառավարման ձեւին:

գ) գործադիր իշխանության երկբեւեռության ժամանակահատվածում (երբ մեծամասնություններ չկան) կառավարության վիճակը շատ անկայուն է, քանի որ այն պետք է խուսանավի խորհրդարանի եւ Հանրապետության նախագահի միջեւ: Արտաքին քաղաքականության, ազգային անվտանգության եւ պաշտպանության բնագավառներում լիազորությունների հետ կապված անհստակությունը կարող է ավելի ակնառու լինել, քանի որ կայուն մեծամասնության վրա չհենվող կառավարության դեպքում Հանրապետության նախագահն ավելի մեծ հակվածություն կունենա ամբողջությամբ գործադրելու իր բոլոր լիազորությունները:

Հանրապետության նախագահը կարող է կառավարության հանդեպ ինչպես օժանդակող, այնպես էլ խանգարող դերակատարություն ունենալ: Հանրապետության նախագահի հնարավոր կայունացնող դերը դիտվում է որպես կիսանախագահական կառավարման ձեւի սկզբունքային առավելություն պառլամենտական այն համակարգերի նկատմամբ, որտեղ չկա կայուն պառլամենտական մեծամասնություն: Սակայն պետք է միաժամանակ նկատի ունենալ, որ պառլամենտական համակարգում հստակ մեծամասնությունների բացակայության դեպքում կառավարությունը կարող է ավելի ինքնուրույն գործել, քանի որ այդ համակարգում պետության գլուխը չունի կառավարության գործունեությանը միջամտելու անհրաժեշտ գործիքներ.

դ) նախագահի քաղաքական պատասխանատվության կառուցակարգերի բացակայությունը կիսանախագահական կառավարման ձեւի ամենավտանգավոր թերություններից մեկն է: Դուալիստական գործադիր իշխանության ներսում քաղաքական պատասխանատվությունն անզուգաչափ է. պրակտիկայում հաճախ գերակա դիրք ունեցող մարմինը՝ Հանրապետության նախագահը, չի կրում որեւէ քաղաքական պատասխանատվություն: Քաղաքական պատասխանատվության կրողը միայն կառավարությունն է:

Այս խնդրի արմատական լուծումը, այն է` քաղաքական պատճառներով անվստահության հայտնում Հանրապետության նախագահին, կարող է ուղղակիորեն հարցականի տակ դնել կիսանախագահական կառավարման ձեւի էությունը: Հանրապետության նախագահի իմպիչմենտի ընթացակարգին զուգահեռ կամ դրա փոխարեն քվազիքաղաքական պատասխանատվության ներմուծումը (ինչպես Ֆրանսիայի Սահմանադրության 68-րդ հոդվածի առաջին մասում) չի կարող լիարժեք փոխարինել Հանրապետության նախագահի քաղաքական պատասխանատվության բացակայությանը.

ե) կիսանախագահական կառավարման ձեւը բնութագրվում է քաղաքական երկու ընտրությունների առկայությամբ: Քանի որ կառավարության ձեւավորումը կախված է խորհրդարանական ընտրությունների արդյունքներից, ապա Հանրապետության նախագահին անհրաժեշտ է ունենալ խորհրդարանական մեծամասնության աջակցությունը: Երբ երկրում քաղաքական տրամադրությունների փոփոխման արդյունքում Հանրապետության նախագահ է ընտրվում այն թեկնածուն, որը չի վայելում խորհրդարանական մեծամասնության աջակցությունը, ապա առաջանում են երկու տեսակի խնդիրներ՝

- ավելի թարմ մանդատ ունեցող Հանրապետության նախագահը չի կարող կազմավորել կառավարություն,

- ընդհատվում է այն կառավարության գործունեությունը, որը վայելում է խորհրդարանական մեծամասնության աջակցությունը: Դրանով նսեմանում է նաեւ կառավարության ծրագրի դերը, որը միայն բացառիկ դեպքերում կարող է գործել հինգ տարվա համար:

Այս խնդրի հնարավոր լուծումներից են Հանրապետության նախագահի եւ խորհրդարանի միաժամանակյա ընտրությունները (տե՛ս վերեւում` կ. 2), նորընտիր Հանրապետության նախագահի կողմից խորհրդարանի արձակման հնարավորությունը, ինչը, սակայն, չի կարող միշտ երաշխավորել Հանրապետության նախագահին աջակցող պառլամենտական մեծամասնության ձեւավորումը.

զ) քաղաքական «աութսայդերների» ընտրության հավանականությունը կիսանախագահական համակարգում ավելի մեծ է, քան խորհրդարանական կառավարման համակարգում, ինչը կարող է հանգեցնել լուրջ հետեւանքների: Այն նախագահները, որոնք քաղաքական կուսակցությունների հետ քիչ են կապված, հակված են վարելու պոպուլիստական քաղաքականություն:

Քաղաքական «աութսայդերների» խնդիրը կարելի է փորձել լուծել՝ Հանրապետության նախագահի եւ խորհրդարանի միաժամանակյա ընտրություններում նախագահի թեկնածուներին ներկայացվող պահանջները խստացնելով (օրինակ` առաջադրում միայն խորհրդարանական խմբակցությունների կողմից), բայց դա, թերեւս, համատեղելի չէ ուղղակի ընտրության գաղափարի հետ.

է) չեզոք, վերկուսակցական նախագահի բացակայությունը. Եթե Հանրապետության նախագահը գործադիր իշխանության փաստացի ղեկավարն է, ապա նա չի կարող ունենալ չեզոք, վերկուսակցական նախագահի դեր: Եթե Հանրապետության նախագահը չունի պառլամենտական մեծամասնություն, ապա նա կարող է նման դեր կատարել միայն այն դեպքում, երբ չունի խորհրդարանում ներկայացված քաղաքական որեւէ ուժի աջակցություն: Նման հավանականությունը, սակայն, Հանրապետության նախագահի ուղղակի ընտրության պարագայում բավական փոքր է:

2. Կիսանախագահական կառավարման ձեւի առավելությունների վերաբերյալ թեզերը

1) Կիսանախագահական համակարգի ճկունության թեզը

Կիսանախագահական համակարգը երբեմն դիտվում է որպես եւ՛ նախագահական, եւ՛ խորհրդարանական համակարգերին բնորոշ գծերի համատեղում: Խոսքը կայունության (նախագահական համակարգում ֆիքսված ժամկետով գործադիր իշխանություն) եւ ճկունության (խորհրդարանական համակարգում գործադիր իշխանության փոփոխության հնարավորությունը) զուգակցման մասին է: Կախված այն բանից, թե ով ունի մեծամասնություն խորհրդարանում, քաղաքականության կրող ուժը մի դեպքում նախագահն է, իսկ մյուս դեպքում՝ վարչապետը: Այսպես կոչված «նախագահական» եւ «խորհրդարանական» փուլերի միմյանց հաջորդումը, ըստ կիսանախագահական համակարգի ջատագովների, այդ համակարգի առավելությունն է, քանի որ այն «ճկունություն» է տալիս քաղաքական համակարգին: Գործնականում, սակայն, այն դեպքում, երբ վարչապետն է վայելում խորհրդարանական մեծամասնության աջակցությունը, շատ մեծ խնդիրներ են առաջանում վարչապետ-նախագահ հարաբերություններում: Նույնիսկ այնպիսի ժողովրդավարության կայուն ավանդույթներ եւ իրավական ու քաղաքական մշակույթ ունեցող երկրում, ինչպիսին Ֆրանսիան է, որտեղ երեք անգամ առաջացել է «համակեցության» երեւույթը (1986-1988, 1991-1993, 1997-2000), այն ընթացել է բավական բարդ պայմաններում: «Համակեցության» երրորդ փորձից հետո Ֆրանսիայում կրճատվեց նախագահի լիազորությունների ժամկետը եւ հավասարեցվեց Ազգային ժողովի լիազորությունների ժամկետին, որպեսզի ընտրությունները հնարավորինս տեղի ունենան նույն տարում եւ դրանով հնարավորինս նվազեցվի «համակեցության» հնարավորությունը: Չգտնելով «համակեցությունից» ինստիտուցիոնալ առումով խուսափելու որեւէ ողջամիտ լուծում՝ 2007թ. Ֆրանսիայի նախագահ Սարկոզիի կողմից ստեղծված Սահմանադրական բարեփոխումների կոմիտեն, որը գլխավորում էր նախկին վարչապետ Բալլադյուրը, ընդհանրապես առաջարկեց Հանրապետության նախագահի օգտին վերացնել գործադիր իշխանության դուալիզմը: Ըստ այդ կոմիտեի առաջարկի` Հանրապետության նախագահը պետք է որոշեր երկրի քաղաքականությունը, իսկ կառավարությունն այն իրագործեր: Այդ առաջարկը, որը մերժվեց Սարկոզիի կողմից, ըստ էության կվերացներ կառավարման կիսանախագահական ձեւը, քանի որ կառավարությունը կդառնար Հանրապետության նախագահի կողմից մշակվող քաղաքականության սոսկ իրագործողը:

«Համակեցության» դեպքում Հանրապետության նախագահը կատարում է ոչ թե խաղի դեմոկրատական կանոնների երաշխավորի դեր, այլ, որպես կանոն, ընդդիմության ղեկավարի դեր: Ինչպես ցույց է տալիս նախկին ԽՍՀՄ եւ արեւելաեվրոպական երկրների պրակտիկան (Լիտվա, Լեհաստան, Ռումինիա, Մոլդովա, Ուկրաինա, Վրաստան եւ այլն), «համակեցությունը» լուրջ փորձություն է ժողովրդավարության նվազ փորձ ունեցող երկրների համար: Շատ բան կախված է տվյալ երկրի քաղաքական մշակույթից եւ գործող անձանց պատրաստակամությունից՝ հարգելու սահմանադրությունը եւ ժողովրդավարական խաղի կանոնները: Եզրահանգումն այն է, որ կիսանախագահական ձեւը բավարար լուծում չի տալիս կրկնակի ժողովրդավարական լեգիտիմության պատճառով առաջացող տարբեր մեծամասնությունների հակադրության խնդրին: Ինչպես ժամանակին նշել է ֆրանսիացի ականավոր սահմանադրագետ Ժ. Վեդելը` «համակեցությունը հենակ է, որը կարող է պահանջվել պատահարի դեպքում, բայց դա չի նշանակում, որ վթարները ձեռնտու են եւ պետք է դրանք հրահրել»:

Կիսանախագահական ձեւը «ճկուն» է այն առումով, որ Հանրապետության նախագահն ունի գործողությունների շատ ավելի մեծ ազատություն, քան վարչապետը` խորհրդարանական համակարգում: Հանրապետության նախագահը վարչապետներին փոփոխելու միջոցով կարող է ավելի ճկուն արձագանքել փոփոխված քաղաքական իրավիճակին: Սակայն դա, որպես կանոն, կատարվում է ժողովրդավարական կառավարման եւ կառավարությունների անկայունության հաշվին:

2) «Ուժեղ նախագահի» թեզը

1995 թ. Սահմանադրությունն ընդունելիս «ուժեղ նախագահի» անհրաժեշտությունը հիմնավորվում էր Ղարաբաղի հիմնախնդրով, տնտեսական խոր ճգնաժամով, կուսակցական համակարգի չկայացվածությամբ եւ այլն: Կառավարման կիսանախագահական ձեւի ընդունման հիմնական նպատակը նախագահի ուժեղ իշխանության ապահովումն էր: «Ուժեղ նախագահ» նշանակում էր, առաջին հերթին, նախագահի կողմից խորհրդարանը արձակելու հայեցողական իրավունք, վարչապետին նշանակելու եւ ազատելու իրավունք, այսինքն՝ նախագահի գերակայություն օրենսդիր եւ գործադիր իշխանությունների նկատմամբ:

2005 թ. սահմանադրական բարեփոխումներից հետո, երբ անցում կատարվեց «նախագահական-խորհրդարանական» մոդելից դեպի «խորհրդարանական-նախագահական» մոդելի, այլեւս չկա որեւէ հիմնավոր ինստիտուցիոնալ պատճառ պահպանելու կառավարման ներկա ձեւը: Սահմանադրաիրավական տեսանկյունից այլեւս չկա «ուժեղ նախագահ», քանի որ, ի տարբերություն 1995թ. Սահմանադրության սկզբնական տեքստի, Հանրապետության նախագահը չի կարող կառավարել խորհրդարանի մեծամասնության կամքին հակառակ: Առավելագույնը, ինչը կարող է անել Հանրապետության նախագահը ներկայիս սահմանադրական կարգավորումների շրջանակներում, կառավարության աշխատանքը խոչընդոտելն է: Ի վերջո, գործող համակարգի պայմաններում Հանրապետության նախագահի դիրքի ուժեղ կամ թույլ լինելը պայմանավորված է պրակտիկայում ոչ թե առաջին հերթին նրա սահմանադրական լիազորությունների ծավալով, այլ խորհրդարանում նրան աջակցող քաղաքական մեծամասնության առկայությամբ կամ բացակայությամբ:

Եվրոպական կիսանախագահական երկրների քաղաքական պրակտիկան ցույց է տալիս, որ, բացառությամբ Ֆրանսիայի, բոլոր երկրներում առաջնային դեր են կատարում կառավարությունները՝ վարչապետի գլխավորությամբ: Նույնիսկ արտաքին քաղաքականության ոլորտում, որտեղ նախագահի լիազորությունները մեծ են նաեւ սահմանադրական իրավունքի տեսանկյունից, ԵՄ անդամ երկրներում վճռորոշ դերը, որպես կանոն, պատկանում է վարչապետին: Բացի Ֆրանսիայից եւ Լիտվայից, ԵՄ–ի Եվրոպայի խորհրդի գագաթնաժողովներում մնացած բոլոր երկրները ներկայացված են կառավարությունների ղեկավարների մակարդակով:

3. Ամփոփում

Ամփոփելով կարելի է առանձնացնել Հայաստանի Հանրապետությունում գործող կիսանախագահական կառավարման համակարգի հետեւյալ թերությունները, որոնք արձանագրված են նաեւ Սահմանադրական բարեփոխումների հայեցակարգում.

ա) Հանրապետության նախագահի եւ Ազգային ժողովի ոչ միաժամանակյա ընտրությունների պարագայում առաջնային մանդատ ունեցող երկու ինստիտուտները հայտնվում են հանրային վստահության տարբեր մակարդակներում, եւ խորհրդարանում Հանրապետության նախագահին հարող մեծամասնության բացակայության պայմաններում ու իրավամտածողության ներկա դրսեւորումների համատեքստում էապես մեծանում է քաղաքական ճգնաժամի ու առճակատման վտանգը։ Նման պայմաններում քաղաքական դիմակայությունը կարող է վերաճել հանրային առճակատման` դրանից բխող բոլոր բացասական հետեւանքներով հանդերձ:

Նման համակարգը, ըստ գործող Սահմանադրության, պարտադիր է դարձնում նաեւ երկու տարում երկու կառավարություն ձեւավորելու անհրաժեշտությունը, ինչն զգալի անկայունություն է մտցնում գործադիր իշխանության համակարգում, տնտեսական ոլորտում անորոշություն ու որոշակի անվստահություն ծնող պատճառ է դառնում.

բ) Ազգային ժողովում Հանրապետության նախագահի բացարձակ մեծամասնության առկայության եւ ներխորհրդարանական հակակշիռների բացակայության պայմաններում մեծանում է քաղաքական մենիշխանության վտանգը։ Դա հանգեցնում է նրան, որ բացարձակ է դառնում նախագահական իշխանությունը՝ չունենալով գործուն հակակշիռներ ո՛չ օրենսդիր եւ ո՛չ էլ գործադիր իշխանության կողմից.

գ) Հանրապետության նախագահի գործառույթների ու լիազորությունների միջեւ   ապահովված չէ անհրաժեշտ համամասնականություն։ Մասնավորապես, բավարար չափով հստակեցված չեն նախագահի լիազորությունները գործադիր իշխանության իրականացման եւ Սահմանադրության պահպանման գործառույթների իրականացման բնագավառներում.

դ) առկա է անհստակություն գործադիր իշխանության գործառութային դերի, իրավասության եւ պատասխանատվության միջեւ։ Գործադիր իշխանության ներքին երկվությունը՝ պայմանավորված Հանրապետության նախագահի եւ կառավարության գործառութային լիազորություններով, բավարար չափով հստակեցված չէ, ինչի արդյունքում կառավարությունն ամբողջական ու համալիր պատասխանատվությամբ չի իրականացնում գործադիր իշխանությանը բնորոշ գործառույթները։

Բ. Անցում ժամանակակից, ռացիոնալիզացված խորհրդարանական համակարգի

Նախագծի 4-6-րդ գլուխները նախատեսում են ժամանակակից խորհրդարանական համակարգ, որը հստակորեն իրականացնում է Ազգային ժողովի եւ կառավարության միջեւ իշխանությունների գործառութային բաժանումը, իսկ Հանրապետության նախագահը հետեւում է Սահմանադրության պահպանմանը: Նախագիծն ամրագրում է Ազգային ժողովի առանցքային դերակատարությունը հասարակության քաղաքական կամքի ձեւավորման ժամանակ՝ միաժամանակ անհրաժեշտ ինքնուրույնություն ընձեռելով կառավարությանը երկրի ներքին եւ արտաքին քաղաքականության մշակման եւ իրականացման հարցերում: Նախագիծը նախատեսում է օրենսդիր եւ գործադիր իշխանությունների միջեւ համագործակցության կառուցակարգեր, որոնք նպատակ են հետապնդում խուսափել ինստիտուցիոնալ հակամարտություններից: Նախագիծը համարժեք լուծումներ է տալիս կառավարության կայունության, խորհրդարանի վերահսկողական լիազորությունների, խորհրդարանական փոքրամասնությունների, ինչպես նաեւ Հանրապետության նախագահի լիազորությունների եւ ընտրության կարգի հիմնախնդիրներին:

1. Առաջարկվող կառավարման համակարգի հիմնական գծերը

1) Ազգային ժողովի առանցքային դերը կառավարման համակարգում

Ազգային ժողովը միակ սահմանադրական մարմինն է, որն ուղղակիորեն ընտրվում է ժողովրդի կողմից: Ըստ նախագծի 88-րդ հոդվածի 1-ին մասի` Ազգային ժողովը ժողովրդի ներկայացուցչական մարմինն է եւ համամասնական ընտրակարգի (89-րդ հոդվածի 3-րդ մաս) շնորհիվ ներառում է բոլոր նշանակալի քաղաքական հոսանքներին: Իշխանությունների բաժանման սկզբունքի շրջանակներում Ազգային ժողովի հիմնական գործառույթն օրենսդիր իշխանության իրականացումն է, ներառյալ պետական բյուջեի ընդունումը: Խորհրդարանը ժողովրդավարական լեգիտիմություն է հաղորդում մնացած բոլոր պետական մարմիններին` մասնակցելով դրանց կազմավորմանը: Ազգային ժողովը, ըստ նախագծի, ունի գործադիր իշխանության նկատմամբ վերահսկողության գործուն միջոցներ:

2) Կառավարության կայունության հիմնախնդիրը

Կառավարության կայունության խնդիրը խորհրդարանական կառավարման ձեւն ընդունելու դեպքում խիստ արդիական է: Եթե զարգացած երկրներն իրենց երկարատեւ խորհրդարանական ավանդույթներով եւ ձեւավորված կուսակցական համակարգով (օրինակ` Բելգիան, Նիդեռլանդները, Դանիան, Իտալիան եւ այլն) իրենց կարող են թույլ տալ կառավարությունների հաճախակի փոփոխություն, ապա Հայաստանում այն կարող է վտանգավոր հետեւանքներ ունենալ: Փորձելով խորհրդարանական կառավարման ձեւի միջոցով ստեղծել կայուն ժողովրդավարական համակարգ` չի կարելի միեւնույն ժամանակ ընկնել մեկ այլ ծայրահեղության՝ անարխիայի մեջ:

Կառավարության կայունությունն ապահովելու համար պետք է հաշվի առնել ժամանակակից պառլամենտարիզմի զարգացման փորձը, կայունությանը նպաստող այն միջոցները, որոնք իրենց արդարացրել են միջազգային պրակտիկայում: Կայունությանը նպաստող հիմնական միջոցներից են կոնստրուկտիվ անվստահության քվեն,  վարչապետի ընդգծված ղեկավար դերը կառավարության մեջ, խորհրդարանի արձակման բարդացումը: Կառավարության կայունությունն ու ժողովրդավարական կառավարման որակն ապահովող կարեւորագույն գործոն է, անհրաժեշտության դեպքում, խորհրդարանի ընտրության իրականացումը երկու փուլով.

ա) Ազգային ժողովի ընտրակարգը

Ազգային ժողովի ընտրակարգը լայն առումով հետապնդում է երկու նպատակ՝ ձեւավորել ժողովրդի ներկայացուցչական մարմինն առանց զգալի անհամամասնությունների (ինչը մեծամասնական համակարգի ակնառու թերությունը եւ համամասնական համակարգի ակնառու առավելությունն է), եւ, միաժամանակ, ապահովել կառավարման ունակ խորհրդարանական մեծամասնություն (ինչը մեծամասնական համակարգի առավելությունն է եւ համամասնական համակարգի թերությունը): Եթե ընտրողը կարողանում է որոշել, թե որ քաղաքական ուժերը պետք է կազմեն կառավարությունը, ապա դրանով նա հնարավորություն է ստանում ուղղակիորեն ազդել երկրի քաղաքական ուղեգծի ձեւավորման վրա: Եթե ընտրողը նման հնարավորություն չունի, այսինքն` նա պարզապես ընտրում է իր ներկայացուցիչներին խորհրդարանում՝ ըստ կուսակցություններին տրված ձայների համամասնության, ապա կառավարման կազմավորման իրավունքը պատկանում է բացառապես պատգամավորներին, որոնք ազատ են կառավարական կոալիցիաների ընտրության եւ փոփոխության հարցում: Կառավարական կոալիցիաներ կազմելու նման ազատությունը, ինչպես ցույց է տալիս բազմաթիվ խորհրդարանական երկրների փորձը, հաճախ հանգեցնում է կառավարական անկայունության: Կայուն խորհրդարանական մեծամասնություն ունենալու նպատակով նախագիծը նախատեսում է խորհրդարանի ընտրություններ երկու փուլով, եթե առաջին փուլում կամ Ընտրական օրենսգրքով սահմանված ժամկետում եւ կարգով կայուն խորհրդարանական մեծամասնություն չի ձեւավորվում: Նման համակարգի սկզբունքային առավելությունն այն է, որ ընտրողը հնարավորություն է ստանում, բացի խորհրդարանի ձեւավորումից, ուղղակիորեն որոշել, թե որ քաղաքական ուժն է ստանձնելու կառավարման ղեկը: Կառավարությունը փաստացի որոշվում է ընտրողի կողմից, այլ ոչ թե նրա թիկունքում՝ խորհրդարանում ներկայացված կուսակցությունների կողմից: Այսպիսով, նման ընտրակարգը փաստացի հնարավորություն է տալիս մեկտեղել նաեւ խորհրդարանական եւ նախագահական համակարգերի առավելությունները:

Երկրորդ փուլի համար նախագիծը նախատեսում է նոր դաշինքների ձեւավորման հնարավորությունը: Եթե նոր դաշինքներ թույլ չտրվեն, ապա չի բացառվի, որ հաղթանակ տանի այն քաղաքական ուժը, որն առաջին փուլում ստացել է  համեմատաբար քիչ ձայներ, եւ արդյունքում կառավարման ղեկը ստանձնի մի կուսակցություն կամ դաշինք, որը չարտացոլի ընտրողների ամբողջական կամքը:

Երկրորդ փուլում դաշինքներ թույլատրելու տարբերակի սկզբունքային առավելությունն այն է, որ պատգամավորական մանդատներ ստացած կուսակցություններին կամ դաշինքներին խթանում է միավորել իրենց ուժերը, եթե նրանց ընդհանրություններն ավելի շատ են, քան տարբերությունները:

Նաեւ այս հանգամանքը նկատի ունենալով` երկրորդ փուլում նոր դաշինքներ ձեւավորելու նախապայմանը համատեղ ծրագրի եւ վարչապետի թեկնածուի շուրջ համաձայնություն ձեռք բերելն է: Նման պահանջն զգալիորեն բարդացնում է միայն նեգատիվ մեծամասնության ձեւավորումը երկրորդ փուլ անցած կուսակցության կամ դաշինքի շուրջ: Բացի դրանից, զգալիորեն հեշտանում է խորհրդարանում կառավարություն ձեւավորելու գործընթացը, ինչպես նաեւ ավելի մեծ երաշխիքներ են ստեղծվում կառավարության կայունության համար, քանի որ կառավարությունը փաստացի ստանում է ուղղակի ժողովրդավարական լեգիտիմություն: Կառավարության  փաստացի ուղղակի լեգիտիմությունը կարող է զգալիորեն մեղմել կոալիցիոն կառավարություններին բնորոշ անհամերաշխությունը:

Առաջարկվող ընտրական համակարգը նպաստում է երկբեւեռ կուսակցական համակարգի ձեւավորմանը, քանի որ մղում է կուսակցություններին հաջողության հասնելու համար միավորվել կամ դաշինքներ կազմել միմյանց քաղաքական եւ գաղափարախոսական առումով մոտ ուժերի հետ: Դա վերաբերում է ինչպես ընտրության առաջին, այնպես էլ երկրորդ փուլին: Երկբեւեռ կուսակցական համակարգը բնորոշվում է նրանով, որ քաղաքական դաշտում առկա են երկու հիմնական բեւեռներ՝ կուսակցությունների կամ կուսակցությունների դաշինքի տեսքով, որոնք մրցակցում են միմյանց հետ կառավարման ղեկն ստանձնելու համար: Հենց այդ երկու բեւեռներն են հանդիսանում խորհրդարանի խոշորագույն ուժերը, որոնցից մեկն ստանձնում է կառավարման ղեկը, իսկ մյուսը՝ ընդդիմության դերը: Եթե Հայաստանի կուսակցական համակարգը զարգանա այդ ուղղությամբ, ապա խորհրդարանի ընտրությունների միջոցով ընտրողը գործնականում հնարավորություն կստանա վճռորոշ ազդեցություն ունենալ այն բանի վրա, թե որ քաղաքական ուժը կստանձնի երկրի կառավարումը: Խորհրդարանի երկրորդ մեծ քաղաքական ուժը, ունենալով վերահսկողության նոր եւ մեծ լծակներ, կկարողանա իր քննադատության եւ այլընտրանքներ առաջարկելու միջոցով հակադրվել քաղաքական մեծամասնությանը, ազդել հասարակական կարծիքի վրա եւ հող նախապատրաստել կառավարական պատասխանատվությունն ստանձնելու համար: Եթե նման երկբեւեռ կուսակցական համակարգ ձեւավորվի, ապա հաջորդ ընտրության ժամանակ ընտրողը հնարավորություն կստանա գնահատել այդ կառավարության աշխատանքի արդյունքները, համապատասխան հետեւություններ անել եւ իր քվեն տալ կամ նույն մեծամասնությանը, կամ էլ ընդդիմադիր քաղաքական ուժին: Դրանով կապահովվի ժողովրդավարական կառավարման ամենէական կանոնը՝ ժողովուրդն ինքը կընտրի եւ կփոփոխի իր կառավարությունը:

Նախագիծը սահմանում է, որ Ազգային ժողովը կազմված է առնվազն հարյուր մեկ պատգամավորից, այսինքն` սահմանում է պատգամավորների տեղերի միայն նվազագույն շեմ: Այս կարգավորման նպատակը կայանում է նրանում, որ եթե ընտրությունների առաջին փուլում որեւէ կուսակցության կամ կուսակցությունների դաշինքի չի հաջողվում ձեւավորել կայուն մեծամասնություն եւ անցկացվում է ընտրությունների երկրորդ փուլ, ապա երկրորդ փուլում հաղթած կուսակցությանը կամ դաշինքին լրացուցիչ մանդատները չհատկացվեն առաջին փուլում ընտրական շեմը հաղթահարած այլ կուսակցությունների մանդատների հաշվին: Վերջիններս կպահպանեն իրենց մանդատները, որոնք նրանք ձեռք են բերել առաջին փուլի արդյունքներով:

Ազգային ժողովի նման ընտրակարգն զգալիորեն կհեշտացնի կառավարության կազմավորումը խորհրդարանական ընտրություններից հետո: Ըստ նախագծի 148-րդ հոդվածի 1-ին մասի` Հանրապետության նախագահը վարչապետ է նշանակում կայուն խորհրդարանական մեծամասնություն ստացած քաղաքական ուժերի ներկայացրած վարչապետի թեկնածուին` առանց Ազգային ժողովի անմիջական մասնակցության: Եթե վարչապետի պաշտոնը թափուր է մնում Ազգային ժողովի գումարման ընթացքում, ապա ըստ 148-րդ հոդվածի 2-րդ մասի` խորհրդարանը վարչապետ է ընտրում պատգամավորների ընդհանուր թվի մեծամասնությամբ, եւ այնուհետեւ նույն մեծամասնությամբ հավանություն է տալիս կառավարության ծրագրին: Նման մեծամասնության բացակայությունն ինչպես վարչապետի ընտրության, այնպես էլ կառավարության ծրագրին հավանություն չտրվելու դեպքում իրավունքի ուժով հանգեցնում է խորհրդարանի արձակմանը.

բ) Կոնստրուկտիվ անվստահության քվեն

Խորհրդարանական կառավարման ձեւը բնութագրվում է նրանով, որ կառավարությունը քաղաքական պատասխանատվություն է կրում խորհրդարանի առջեւ իր վարած քաղաքականության համար եւ իր ստեղծման ու գոյատեւման համար կախված է խորհրդարանի վստահությունից: Կառավարության կայունությունն առավել չափով ապահովելու նպատակով նախագիծը նախատեսում է քաղաքական պատճառներով կառավարության պաշտոնանկություն միայն կոնստրուկտիվ անվստահության քվեի միջոցով. գործող վարչապետին անվստահություն հայտնելը եւ նոր վարչապետի ընտրությունը տեղի է ունենում միաժամանակ՝ Ազգային ժողովի մեկ որոշմամբ: Նախագծի 115-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ Ազգային ժողովի պատգամավորների առնվազն մեկ երրորդը կարող է ներկայացնել որոշման նախագիծ վարչապետին անվստահություն հայտնելու վերաբերյալ եւ այդ նույն որոշման մեջ պարտադիր պետք է նշվի, թե որ վարչապետի թեկնածուն պետք է փոխարինի գործող վարչապետին: Այդ որոշումն ընդունվում է անվանական քվեարկությամբ: Նախագծով նախատեսված այս մեխանիզմի տրամաբանությունը կայանում է նրանում, որպեսզի միայն դեստրուկտիվ, այսինքն՝ ոչ կառուցողական մեծամասնությունը, որը չունի վարչապետի սեփական թեկնածու, հնարավորություն չունենա անվստահություն հայտնել  վարչապետին: Եթե խորհրդարանի անդամները միավորվել են միայն կառավարության ղեկավարի դեմ, բայց չունեն մեկ այլ վարչապետի թեկնածու, ապա նրանք չեն կարող տապալել գործող կառավարությունը: Կառավարության փոփոխությունը հնարավոր է միայն այն դեպքում, երբ կա պատգամավորների բացարձակ մեծամասնության վստահությունը վայելող վարչապետի թեկնածու:

գ) Վարչապետի ղեկավար դերը կառավարությունում

Կառավարման համակարգի կայունացնող գործոն է նաեւ վարչապետի առանձնահատուկ դիրքը կառավարության մեջ: Նա կառավարության միակ անդամն է, ով ընտրվում է խորհրդարանի կողմից կամ Ազգային ժողովի ընտրությունների արդյունքների հիման վրա: Նա կառավարության ծրագրի շրջանակներում որոշում է կառավարության քաղաքականության հիմնական ուղղությունները, ղեկավարում է կառավարության գործունեությունը, համակարգում է կառավարության անդամների աշխատանքը եւ կարող է կոնկրետ հարցերով հանձնարարականներ տալ կառավարության անդամներին: Վարչապետը նաեւ գլխավորում է Անվտանգության խորհուրդը, որի կազմավորման եւ գործունեության կարգը սահմանվում է օրենքով:

Միեւնույն ժամանակ, անհրաժեշտ է նկատի ունենալ, որ կոալիցիոն կառավարություններն անհրաժեշտաբար ազդեցություն են ունենալու վարչապետի կողմից այս լիազորությունների իրականացման ծավալի ու բովանդակության վրա, քանի որ առանց քաղաքականության առանցքային հարցերի վերաբերյալ համաձայնությունների ձեռքբերման վարչապետի այս լիազորությունները գործնականում կարող են խոչընդոտների հանդիպել, ընդհուպ մինչեւ կոալիցիոն կառավարության փլուզումը: Եթե համատեղ շահերը կառավարությունում գերակայում են, ապա կոալիցիոն գործընկերները, եւ, առաջին հերթին, վարչապետը, շահագրգռված են անհրաժեշտ փոխզիջումներ գտնելու խնդրում:

3) Խորհրդարանի արձակումը

Նախագիծը նախատեսում է Ազգային ժողովի՝ իրավունքի ուժով արձակման հնարավորությունն այն դեպքում, երբ խորհրդարանն այլեւս կառավարությանը չի աջակցում, սակայն, միեւնույն ժամանակ, ի վիճակի չէ ընտրելու նոր վարչապետ: Վարչապետի կողմից հրաժարական ներկայացվելու կամ վարչապետի պաշտոնը թափուր մնալու դեպքերում կառավարության հրաժարականն ընդունվելուց հետո` յոթնօրյա ժամկետում Ազգային ժողովի նախագահը պատգամավորական տեղերի բաշխման եւ պատգամավորական խմբակցությունների հետ խորհրդակցությունների հիման վրա առաջադրում է պատգամավորների մեծամասնության վստահությունը վայելող վարչապետի թեկնածուին: Ազգային ժողովը վարչապետին ընտրում է պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների մեծամասնությամբ: Վարչապետ չընտրվելու դեպքում քվեարկությունից յոթ օր հետո անցկացվում է քվեարկության երկրորդ փուլ, որին մասնակցելու իրավունք ունեն խմբակցությունների կողմից առաջարկված վարչապետի թեկնածուները: Եթե պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների մեծամասնությամբ վարչապետ չի ընտրվում, ապա Ազգային ժողովն արձակվում է իրավունքի ուժով (նախագծի հոդվ. 148):

Ազգային ժողովն արձակվում է իրավունքի ուժով նաեւ այն դեպքում, եթե Ազգային ժողովը հավանություն չի տալիս կառավարության ծրագրին եւ Սահմանադրության 148-րդ հոդվածի 2-րդ եւ 3-րդ մասերին համապատասխան չի ընտրում նոր վարչապետ: Ազգային ժողովն արձակվում է իրավունքի ուժով, եթե Ազգային ժողովն այս դեպքում ընտրում է վարչապետին, սակայն կրկին հավանություն չի տալիս կառավարության ծրագրին (նախագծի հոդվ. 151):

Ազգային ժողովի՝ իրավունքի ուժով արձակման մեկ այլ դեպք է նախատեսված նախագծի 151-րդ հոդվածի 4-րդ մասով, որի համաձայն՝ նախագծի 115-րդ հոդվածով սահմանված կարգով ընտրված վարչապետի կողմից ձեւավորված կառավարության ծրագիրն Ազգային ժողովի կողմից հավանության չարժանանալու դեպքում Ազգային ժողովը արձակվում է իրավունքի ուժով:

Կառավարությանը նախագծի 156-րդ հոդվածով տրված է օրենքի նախագծի ընդունման կապակցությամբ Ազգային ժողովում վստահության հարցը դնելու իրավունք: Եթե կառավարությունը չի ստանում վստահության քվե, ապա կա՛մ խորհրդարանը կարճ ժամկետում ընտրում է նոր վարչապետ, կա՛մ այդ ժամկետի լրանալուց հետո իրավունքի ուժով արձակվում է: Նման կարգավորման միջոցով կառավարությունը հնարավորություն է ունենում հստակ ստանալ այն հարցի պատասխանը, թե արդյոք ինքը դեռեւս վայելում է խորհրդարանական մեծամասնության վստահությունը եւ կարող է հենվել նրա վրա իր գործունեության ծրագիրն իրականացնելիս: Խորհրդարանը նման պարագայում կանգնում է երկընտրանքի առջեւ. կա՛մ խորհրդարանական մեծամասնությունը պարզորոշ արտահայտում է իր աջակցությունը գործող կառավարությանը, կա՛մ եթե վստահության քվեն մերժվում է, խորհրդարանը պետք է ընտրի նոր վարչապետ եւ ձեւավորի նոր կառավարություն: Եթե խորհրդարանն ի վիճակի չէ ոչ վստահություն հայտնել գործող կառավարությանը եւ ոչ էլ ընտրել նոր վարչապետ, ապա առկա է խորհրդարանական ճգնաժամ, որի միակ հանգուցալուծումն իրավունքի ուժով Ազգային ժողովի արձակումն է եւ նոր ընտրությունների անցկացումը:

4) Ընդդիմության դերի ուժեղացումը

Քանի որ խորհրդարանական համակարգում հիմնական քաղաքական բաժանարար գիծը ոչ թե կառավարության եւ խորհրդարանի, այլ քաղաքական մեծամասնության եւ խորհրդարանական փոքրամասնության միջեւ է, ապա խորհրդարանական փոքրամասնությանը նախագիծը վերապահել է իր դերին համարժեք իրավունքներ:

Նախագիծը սահմանել է այն օրգանական (սահմանադրական) օրենքների սպառիչ ցանկը, որոնք պետք է ընդունվեն որակյալ մեծամասնությամբ, այն է` Ազգային ժողովի պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երեք հինգերորդով: Խոսքն այն օրենքների մասին է, որոնք անմիջականորեն ազդում են մարդու հիմնական իրավունքների եւ ազատությունների, ինչպես նաեւ պետական իշխանության կազմակերպման վրա, որտեղ ավելի մեծ կայունություն եւ ավելի մեծ համաձայնություն է պահանջվում, քան սովորական օրենքների դեպքում. Ազգային Ժողովի կանոնակարգ, Ընտրական օրենսգիրք, Դատական օրենսգիրք, Սահմանադրական դատարանի մասին օրենք, Հանրաքվեների մասին օրենք, Կուսակցությունների մասին օրենք եւ Մարդու իրավունքների պաշտպանի մասին օրենք:

Սահմանադրական օրենքների շրջանակը բավական նեղ է սահմանված, այնպես որ դրանք խոչընդոտ չդառնան բնականոն ժողովրդավարական քաղաքական գործընթացների համար:

Նախագիծը նախատեսում է նաեւ քաղաքական փոքրամասնությունների հետեւյալ իրավունքները.

- քննիչ հանձնաժողովներ ստեղծելու եւ դրանք նախագահելու իրավունք.

- կարեւոր դերակատարում Գլխավոր դատախազի, ՀՌԱՀ, Վերահսկիչ պալատի, Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի նախագահների եւ մյուս անդամների ընտրությունների, Կենտրոնական բանկի նախագահի ընտրության ժամանակ, ինչպես նաեւ դատական իշխանության մարմինների ձեւավորման գործում` նախատեսելով համապատասխան պաշտոնատար անձանց ընտրություն պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների 3/5-ով (ինչպես գործող Սահմանադրությամբ նախատեսված է Մարդու իրավունքների պաշտպանի ընտրության պարագայում):

Նախագիծը նախատեսում է նաեւ Ազգային ժողովի մարմիններում ընդդիմության ներկայացուցչություն, մասնավորապես` Ազգային ժողովի փոխնախագահներից մեկի պաշտոնի վերապահում քաղաքական փոքրամասնությանը:

Խորհրդարանական փոքրամասնությունների մյուս իրավունքները կարող են ամրագրվել Ազգային ժողովի կանոնակարգում, որը նույնպես պետք է ընդունվի պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների երեք հինգերորդով:

Նախագիծը պահպանում է նաեւ Ազգային ժողովի պատգամավորների առնվազն 1/5-ի իրավունքը` դիմել Սահմանադրական դատարան՝ օրենքների եւ այլ իրավական ակտերի սահմանադրականության հարցերով:

5) Հանրապետության նախագահի ընտրությունը եւ հիմնական գործառույթները

Նախագիծը հրաժարվել է Հանրապետության նախագահի համապետական ուղղակի ընտրություններից` նախատեսելով Հանրապետության նախագահի անուղղակի ընտրություն ընտրիչների ժողովի կողմից (նախագծի հոդվ. 125): Հանրապետության նախագահին ընտրելու է ընտրիչների ժողովը, որը բաղկացած է լինելու Ազգային ժողովի պատգամավորներից եւ այդ պատգամավորների թվին հավասար տեղական ինքնակառավարման մարմինների (ավագանիների եւ համայնքների ղեկավարների) կողմից ընտրված ներկայացուցիչներից: Հանրապետության նախագահն ընտրվում է յոթ տարի ժամկետով: Ընդ որում՝ նույն անձը Հանրապետության նախագահ կարող է ընտրվել միայն մեկ անգամ (նախագծի հոդվ. 124):

Հանրապետության նախագահի ընտրության առաջարկված կարգը պայմանավորված է սահմանադրական մարմինների համակարգում Հանրապետության նախագահին վերապահված դիրքով եւ նրա հիմնական գործառույթով՝ հետեւելու Սահմանադրության պահպանմանը: Չունենալով կառավարման գործընթացների մեջ ուղղակի ներգրավվածություն` Հանրապետության նախագահը չունի ուղղակի ընտրության կարիք, ինչն անխուսափելիորեն կքաղաքականացնի նրա ընտրության գործընթացը: Սահմանադրության պահպանմանը հետեւելու գործընթացն արդյունավետ իրականացնելու համար Հանրապետության նախագահը պետք է լինի վերկուսակցական, չեզոք, անկողմնակալ եւ իր պաշտոնավարմամբ նպաստի հասարակության ինտեգրմանը:

Սահմանադրության պահպանմանը հետեւելիս Հանրապետության նախագահի դերը լիովին այլ է, ինչ սահմանադրական դատարանինը: Որպես արտադատական մարմին` Հանրապետության նախագահը չի կարող վերջնական որոշումներ ընդունել սահմանադրականության խնդիրների վերաբերյալ, այլ նրա պարտականությունն է ժամանակին ուշադրություն հրավիրել դրանց վրա: Հանրապետության նախագահը հիմնականում կանխարգելիչ դեր է կատարում` մինչեւ Ազգային ժողովի կողմից ընդունված օրենքի ստորագրումը դիմելով Սահմանադրական դատարան: Նախագիծը հնարավորություն է տալիս Հանրապետության նախագահին Սահմանադրական դատարան դիմել նաեւ ուժի մեջ մտած օրենքների եւ այլ իրավական ակտերի սահմանադրականության հարցերով, ինչը մեծացնում է երկրի իրավական համակարգը հակասահմանադրական նորմերից հնարավորինս զերծ պահելու հավանականությունը:

Նախագծի համաձայն` Հանրապետության նախագահն իրականացնում է պետության գլխին բնորոշ լիազորություններ: Հաշվի առնելով պետության գլխի քաղաքական պատասխանատվության բացակայությունը` նախագիծը նրա կողմից ընդունվող իրավական ակտերի մեծամասնության ընդունման եւ վավերականության համար սահմանում է կրկնաստորագրման անհրաժեշտություն վարչապետի կամ կառավարության այլ անդամների կողմից:

2. Խորհրդարանական համակարգին անցնելու դեմ հիմնական հակափաստարկները

1) Կուսակցությունների չկայացվածության փաստարկը

Այս փաստարկի հետեւում թաքնված է ինչպես խորը անվստահությունը ժողովրդավարության նկատմամբ («միայն անհատը կարող է կառավարել, ձեռքը խփել սեղանին եւ լուծել բոլոր հարցերը»), այնպես էլ բազմաթիվ մոլորություններ՝ քաղաքական կուսակցությունների բնույթի եւ դերի վերաբերյալ: Կառավարման խորհրդարանական ձեւը բնավ չի ենթադրում, որ երկրի կառավարումն իրականացնում է ամբողջ խորհրդարանը, իսկ կառավարությունը պարզապես խորհրդարանի գործադիր մարմինն է: Իրականում խորհրդարանում կա բաժանարար գիծ խորհրդարանական մեծամասնության եւ փոքրամասնության միջեւ, եւ կառավարությունն իր քաղաքականությունն իրականացնում է՝ հենվելով խորհրդարանական մեծամասնության աջակցության վրա: Բնականաբար, խորհրդարանական մեծամասնության մաս կազմող կուսակցությունները շահագրգռված են իրենց կառավարությանը սատարելու մեջ այնքան ժամանակ, քանի դեռ մեծամասնությունը եւ կառավարությունն ունեն ընդհանուր շահեր եւ փոխադարձ վստահություն:

Հայաստանում կուսակցությունների բնորոշ առանձնահատկությունն այն է, որ դրանք հիմնականում թույլ արմատավորում ունեն հասարակության տարբեր շերտերում եւ չափազանց անձնավորված են: Սակայն հարկ է նկատի ունենալ, որ նման իրավիճակը, առաջին հերթին, այն անձնավորված կառավարման համակարգի հետեւանքն է, որը քաղաքական համակարգում առաջին պլան է մղել Հանրապետության նախագահի ինստիտուտը, այլ ոչ թե ժողովրդի ներկայացուցչական մարմինը, դրանում ներկայացված քաղաքական կուսակցությունները եւ քաղաքական մեծամասնության վստահությունից կախված կառավարությունը: Անցումը խորհրդարանական համակարգին կարող է բարենպաստ հնարավորություններ ընձեռել կուսակցություններին գաղափարախոսական եւ ինստիտուցիոնալ առումներով ուժեղացման համար, դրանով իսկ մեծացնելով հասարակության լայն շերտերի ներգրավվածությունը քաղաքական գործընթացներում:

2) Պատերազմական վիճակը եւ խորհրդարանական համակարգը

Այս փաստարկը եւս խորհրդարանական կառավարման կառուցակարգերի թերըմբռնման  արդյունք է: Կառավարման համակարգն ինքնին առնչություն չունի պատերազմական վիճակում պաշտպանության կազմակերպման արդյունավետության հետ: Պատմական փորձը ցույց է տալիս, որ ինչպես նախագահական կառավարման համակարգ ունեցող, այնպես էլ խորհրդարանական կառավարման համակարգ ունեցող երկրները կարող են պատերազմի ժամանակ ձախողվել կամ հաջողվել: Այսպես՝ Իսրայելը իր հիմնադրման պահից գտնվում էր պատերազմական վիճակի մեջ եւ միշտ ունեցել է խորհրդարանական համակարգ, ինչը նրան բնավ չի խանգարել հասնելու ռազմական հաջողությունների: Ամեն ինչ կախված է նրանից, թե տվյալ կառավարման համակարգում ինչպիսի լուծումներ են գտնվել, որպեսզի զինված ուժերի ղեկավարումն ու օպերատիվ կառավարումը լինեն այնպիսին, որպեսզի հնարավորություն տան ճգնաժամային իրավիճակներում արագ ու արդյունավետ որոշումներ կայացնել:

Նախագծի 154-րդ հոդվածի համաձայն՝ զինված ուժերը գտնվում են կառավարության ենթակայության ներքո, իսկ զինված ուժերի ղեկավարումը Անվտանգության խորհրդի կողմից սահմանվող պաշտպանության ոլորտի քաղաքականության հիմնական ուղղությունների շրջանակում իրականացնում է պաշտպանության նախարարը: Բուն զինված ուժերում համար առաջին պաշտոնատար անձն այնպես, ինչպես այժմ է, մնում է գլխավոր շտաբի պետը, որը վարչապետի առաջարկությամբ նշանակվում է Հանրապետության նախագահի կողմից: Ոչ պատերազմական ժամանակ գլխավոր շտաբի պետը ենթակա է պաշտպանության նախարարին: Պատերազմի ժամանակ գերագույն գլխավոր հրամանատարի կարգավիճակն ստանում է երկրի վարչապետը:

Կառավարման խորհրդարանական համակարգում զինված ուժերի ենթակայությունը կառավարությանն ավելի հեշտ է ապահովել, քան գործող համակարգում: Եթե գործող կառավարման համակարգում Հանրապետության նախագահը եւ կառավարությունը պատկանեն տարբեր քաղաքական ճամբարների («համակեցություն»), ապա իսկապես արդյունավետ եւ օպերատիվ պաշտպանության կազմակերպումը կբարդանա, իսկ գործող համակարգի պայմաններում նման հնարավորությունները հետագայում եւս չեն բացառվում:

Նախագծով առաջարկված խորհրդարանական համակարգը նման բախումներ թույլ չի տալիս, որովհետեւ զինված ուժերը մշտապես գտնվում են կառավարության ենթակայության ներքո, որը տիրապետում է անհրաժեշտ ֆինանսական եւ այլ ռեսուրսների:

Համանման մոդել գոյություն ունի Գերմանիայում՝ զինված ուժերի հրամանատարությունը պատկանում է պաշտպանության նախարարին, իսկ պատերազմի ժամանակ անցնում է կանցլերին: Խաղաղ ժամանակներում զինված ուժերի հրամանատարությունը պաշտպանության նախարարի կողմից Գերմանիայում իրականացվում է կառավարության քաղաքականության հիմնական ուղղությունների շրջանակում, որոնց որոշման իրավասությունը պատկանում է բացառապես դաշնային կանցլերին:

3. Ամփոփում

Ամփոփելով, հարկ է ընդգծել, որ նախագծով առաջարկվող խորհրդարանական կառավարման համակարգն առավել համահունչ է ժողովրդավարության եւ իրավական պետության պահանջներին:

Գործող Սահմանադրությամբ գործադիր իշխանության համար պատասխանատու են եւԲ կառավարությունը, եւԲ Հանրապետության նախագահը: Առաջարկվող նախագծում գործադիր իշխանության համար պատասխանատու է բացառապես կառավարությունը՝ խորհրդարանի վերահսկողության ներքո:

Հանրապետության նախագահը գործադիր իշխանության իրականացման հետ որեւէ անմիջական կապ չունի եւ իրականացնում է խորհրդարանական համակարգին բնորոշ գործառույթներ, որոնք հիմնականում արարողակարգային եւ խորհրդանշական բնույթի են: Բացի դրանից, նա հետեւում է Սահմանադրության դրույթների պահպանմանը եւ դրանով նպաստում  հասարակական կյանքում սահմանադրական արժեքների իրականացմանը եւ արմատավորմանը:

Վարչապետն ունի բավականին ուժեղ դիրք, բայց նա, ի տարբերություն գործող համակարգում Հանրապետության նախագահի, մշտապես գտնվում է պառլամենտական վերահսկողության ներքո: Առաջարկված նախագծով վարչապետը կարող է փոփոխվել քաղաքական դրդապատճառներով, իսկ գործող համակարգում Հանրապետության նախագահը` ոչ:

Նախագծով առաջարկվող կառավարման համակարգի պայմաններում կլինի  միասնական գործադիր իշխանություն` առանց դուալիստական գործադիր իշխանության վտանգի, հատկապես երկրի համար կենսական կարեւորություն ունեցող այնպիսի ոլորտներում, ինչպիսիք են արտաքին քաղաքականությունը, ազգային անվտանգությունը եւ պաշտպանությունը:

Առաջարկվող խորհրդարանական համակարգում իշխանության գերանձնավորումը խիստ կնվազի, քանի որ վարչապետ կարող է դառնալ միայն ամենաուժեղ եւ հանրորեն ընդունելի քաղաքական ուժի (ուժերի) ներկայացուցիչը:

Նախագծով սահմանված կառավարության քաղաքական պատասխանատվությունը միայն խորհրդարանի առջեւ` կնպաստի կոլեգիալ կառավարմանը:  Խորհրդարանական կառավարման համակարգը կնպաստի խորհրդարանի քաղաքական դերի ուժեղացմանը որպես օրենսդիր եւ վերահսկողություն ունեցող մարմին, որտեղ էականորեն ուժեղացվում է ընդդիմության դերը:  

V. 7-րդ եւ 8-րդ գլուխների վերաբերյալ

Ա. Դատարանները

Նախագծում դատական իշխանությանը վերաբերող կարգավորումները նպատակ ունեն ներդնել դատական իշխանության եւ դատավորի լիարժեք անկախությունը երաշխավորող կառուցակարգեր, բարձրացնել դատական իշխանության ինքնուրույնությունը եւ ինքնակառավարման արդյունավետությունը, ինչպես նաեւ հստակեցնել Սահմանադրական դատարանի կարգավիճակի եւ գործառույթների հետ կապված խնդիրները:

1. Դատական իշխանության եւ դատավորի լիարժեք անկախությունը երաշխավորող  կառուցակարգերի ներդրում

Դատական իշխանության եւ դատավորի անկախությունն ունի արտաքին եւ ներքին բաղադրիչ: Արտաքին անկախությունը դատական իշխանության ապահովագրվածությունն է արտաքին միջամտությունից: Այս առումով, 2005 թ.  սահմանադրական բարեփոխումները եւ դրանց հիման վրա ընդունված Դատական օրենսգիրքն զգալի առաջընթաց արձանագրեցին: Այդուհանդերձ, դատավորների արտաքին անկախության երաշխավորումը դեռեւս շարունակում է խնդրահարույց մնալ:

Այսպես, արտաքին անկախության երաշխավորման համար առաջնահերթ նշանակություն ունի դատավորների նշանակման եւ նրանց լիազորությունների դադարեցման ընթացակարգը: Գործող Սահմանադրության 55-րդ եւ 95-րդ հոդվածները Հանրապետության նախագահին են վերապահում բոլոր ատյանների դատավորների, դատարանների նախագահների նշանակման եւ նրանց լիազորությունների դադարեցման վերջնական իրավասությունը: Սահմանադրությունը չի հստակեցնում նաեւ այդ գործընթացում Հանրապետության նախագահի լիազորությունների բնույթը: Մինչդեռ միջազգային փաստաթղթերում խիստ կարեւորվում է պետության գլխի սահմանափակ դերակատարումը դատավորների նշանակման եւ լիազորությունների դադարեցման գործընթացում՝ վերջինիս դերը մոտեցնելով արարողակարգայինի:

Այս առումով միջազգային փաստաթղթերը կոչ են անում հավասարակշռել դատավորների նշանակման գործընթացին մասնակցող սուբյեկտներին. մի կողմից, այդ իրավասությունը չպետք է կենտրոնանա բացառապես դատական իշխանության ձեռքում, քանի որ կհանգեցնի ֆավորիտիզմի ու պահպանողականության վտանգների, մյուս կողմից՝ գործընթացին օրենսդիր եւ գործադիր իշխանությունների մասնակցությունը չպետք է վերջիններիս տրամադրի դատական իշխանության վրա ազդեցության լծակներ:

Վենետիկի հանձնաժողովը դատավորների նշանակման գործընթացին պետության գլխի ձեւական մասնակցությունը դիտարկում է դասական նախագահական լիազորություն: Սակայն նախագահի այս իրավունքը, ըստ այդ հանձնաժողովի, պետք է սահմանափակված լինի նրանով, որ նախագահը կարող է դատավոր նշանակել միայն դատական ինքնակառավարման մարմնի առաջարկած թեկնածուների թվից:

Վերոհիշյալ սկզբունքների հաշվառմամբ` նախագիծն ապահովել է օրենսդիր, գործադիր եւ դատական իշխանությունների հավասարակշռված մասնակցությունը դատավորների նշանակման գործընթացին: Նախագիծը, նախ, հստակեցնում եւ սահմանափակում է դատավորների նշանակման գործընթացում Հանրապետության նախագահի դերակատարումը՝ այն դարձնելով արարողակարգային: Առաջին ատյանի եւ վերաքննիչ դատարանների դատավորները նշանակվում են Հանրապետության նախագահի կողմից` Բարձրագույն դատական խորհրդի ներկայացմամբ: Ավելին` հաշվի առնելով դատական համակարգում Վճռաբեկ դատարանի առանձնահատուկ տեղը, նախագիծը նախատեսում է Վճռաբեկ դատարանի դատավորների ընտրության մրցութային կարգ: Բարձրագույն դատական խորհուրդը, մրցույթի արդյունքներով, Ազգային ժողովին է ներկայացնում Վճռաբեկ դատարանի դատավորների երեք թեկնածու յուրաքանչյուր տեղի համար: Ազգային ժողովի կողմից` պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երեք հինգերորդով  ընտրված թեկնածուին պաշտոնի է նշանակում Հանրապետության նախագահը:

Դատավորի արտաքին անկախությանն առնչվող մեկ այլ կարեւոր հարց է նրա լիազորությունների դադարեցման իրավասություն ունեցող սուբյեկտների շրջանակը: Գործող Սահմանադրությամբ Հանրապետության նախագահին է վերապահված ոչ միայն դատավորի լիազորությունների դադարեցման, այլեւ նրան կալանավորելու, որպես մեղադրյալ ներգրավելու հարցերում վերջնական որոշման իրավասությունը: Նախագծով այս հարցերը վերապահվել են միայն Բարձրագույն դատական խորհրդի իրավասությանը, իսկ Սահմանադրական դատարանի դատավորների դեպքում՝ Սահմանադրական դատարանին (հոդվածներ 163,  167, 174):

Դատավորների ներքին անկախությունը վերաբերում է դատական համակարգի ներսում դատավորի անկախությանը: Այս առումով, գործնականում մտահոգության տեղիք տվող խնդիր է, մասնավորապես, դատարանների նախագահներին վերապահված առանձնահատուկ դերը, որի նախադրյալներն ստեղծվել են գործող Սահմանադրությամբ եւ դրա հիման վրա՝ օրենսդրության մեջ: Դատարանների նախագահների պաշտոնավարումն այդ պաշտոնում սահմանափակված չէ, նրանք մեծապես ներկայացված են դատական ինքնակառավարման մարմիններում (մասնավորապես՝ Դատարանների նախագահների խորհրդում) եւ իրենց օրենքով վերապահված լիազորությունների ուժով գործնականում վերածվել են սովորական դատավորների համեմատ որոշակի ընդգծված կարգավիճակ ունեցող պաշտոնյաների:

Սահմանադրական լուծումների շրջանակներում դատարանների նախագահների պաշտոնավարման ժամկետի հետ կապված հարցի կանոնակարգումը կնպաստի դատավորների համար դատարանի նախագահի պաշտոնում նշանակվելու հնարավորության էական ավելացմանը, ինչպես նաեւ կկանխի ներկայումս անփոփոխելի դատարանների նախագահների կողմից գերակայող դերակատարություն ունենալու հնարավորությունները:

Դատարանների նախագահների նշանակման վերաբերյալ իրավական կարգավորումներ նախատեսելիս նախագծում ամրագրվել է այն ելակետային մոտեցումը, որ դատարանների նախագահներն առաջին հերթին դատավորներ են, ինչպես մյուս բոլոր դատավորները, միայն այն տարբերությամբ, որ նրանց, ի հավելումն դատավորի բուն գործառույթների, վերապահված են հավելյալ կազմակերպչական գործառույթներ:

Դատարանների նախագահների պաշտոնավարման ժամկետի  սահմանափակումներ ներդնելու անհրաժեշտությունը բխում է նաեւ դատավորների միջեւ առողջ մրցակցություն ապահովելու անհրաժեշտությունից: Դատարանների նախագահների անժամկետ նշանակման պարագայում նույն դատարանում առաջխաղացման հնարավորությունն էականորեն սահմանափակվում է կամ նույնիսկ անհնարին է դառնում, քանի որ գործնականում դատարանների նախագահները պաշտոնավարում են բավականին երկար ժամանակ, որպես կանոն, մինչեւ որպես դատավոր իրենց առավելագույն տարիքը լրանալը, որի արդյունքում գրեթե բացառվում է այդ պաշտոնում թափուր տեղի առաջացման հնարավորությունը: Այնինչ դատավորների համար առաջխաղացման հնարավորության ապահովումը դատական համակարգի արդյունավետ գործունեության էական նախադրյալներից մեկն է:

Դատավորի ներքին անկախության ամրապնդման տեսանկյունից միջազգային լավագույն փորձին եւ միջազգային փաստաթղթերին համահունչ նախագիծն ամրագրում է դատարանների նախագահների պաշտոնավարման սահմանափակ ժամկետ` առաջին ատյանի եւ վերաքննիչ դատարանների համար՝ 3 տարի՝ առանց ժամկետի ավարտից անմիջապես հետո վերանշանակման իրավունքի, Վճռաբեկ դատարանի նախագահի դեպքում՝ 6 տարի՝ առանց վերանշանակման իրավունքի:

Դատավորների ներքին անկախության ամրապնդման առումով մեկ այլ նշանակալի քայլ է դատական ինքնակառավարման բարձրագույն մարմնում դատարանների նախագահների ընդգրկման արգելքի սահմանումը:

Դատական իշխանության եւ դատավորի անկախության ապահովման տեսանկյունից առանցքային կարեւորության հարց է նաեւ դատավորի կարգավիճակի հիմքերի սահմանադրական ամրագրումը: Նախագծի 163-րդ հոդվածը, միջազգային փաստաթղթերում ամրագրված սկզբունքներին համահունչ, կարգավորում է դատավորի կարգավիճակին վերաբերող հիմնարար հարցերը, այդ թվում՝ դատավորի անձեռնմխելիության, այլ գործունեությամբ զբաղվելու սահմանափակումների, անփոփոխելիության, դատավորի սոցիալական երաշխիքների եւ այլն:

Հատկապես ուշադրության են արժանի դատավորի անձեռնմխելիության հարցին վերաբերող կարգավորումները: Գործող Սահմանադրությունը դատավորին տրամադրում է բացարձակ անձեռմխելիություն` սահմանելով, որ դատավորը եւ սահմանադրական դատարանի անդամը չեն կարող կալանավորվել, ներգրավվել որպես մեղադրյալ, ինչպես նաեւ նրանց նկատմամբ չի կարող դատական կարգով վարչական պատասխանատվության ենթարկելու հարց հարուցվել՝ առանց համապատասխանաբար արդարադատության խորհրդի կամ սահմանադրական դատարանի համաձայնության։ Նման մոտեցումը ներկայումս քննադատվում է միջազգային փաստաթղթերում՝ այն համարելով խոչընդոտ հատկապես կոռուպցիայի դեմ պայքարում: Համաձայն միջազգային փաստաթղթերի պահանջների՝ դատավորները պետք է օգտվեն միայն գործառութային անձեռնմխելիությունից, այսինքն` իրենց պաշտոնական պարտականություններն իրականացնելիս կատարված գործողությունների համար քրեական հետապնդման անձեռնմխելիությունից, բացառությամբ դիտավորությամբ կատարված հանցագործությունների (օրինակ՝ կաշառք վերցնելը): Մինչդեռ իրենց պաշտոնեական պարտականություններից դուրս կատարած իրավախախտումների համար դատավորները պետք է պատասխանատվություն կրեն որպես սովորական անձինք:

Ելնելով վերոնշյալ սկզբունքներից` նախագիծը սահմանում է, որ իր լիազորությունների իրականացման կապակցությամբ դատավորի նկատմամբ քրեական հետապնդում կարող է հարուցվել միայն Բարձրագույն դատական խորհրդի համաձայնությամբ: Դատավորն իր լիազորությունների իրականացման կապակցությամբ առանց Բարձրագույն դատական խորհրդի համաձայնության չի կարող զրկվել ազատությունից, բացառությամբ, երբ նա բռնվել է հանցանքի կատարման պահին կամ դրանից անմիջապես հետո: Նման դեպքի մասին անհապաղ տեղեկացվում է Բարձրագույն դատական խորհուրդը:

2. Դատական իշխանության ինքնուրույնության եւ ինքնակառավարման բարձրացումը

Դատական իշխանության անկախության եւ ինքնուրույնության ապահովման համատեքստում առանձնահատուկ կարեւորության մեկ այլ հարց է դատական ինքնակառավարման մարմինների գործուն համակարգի առկայությունը: Այս առումով առանձնահատուկ դերակատարում ունի Արդարադատության խորհուրդը: Չնայած գործող Սահմանադրությամբ այս մարմնին վերապահված են այնպիսի լիազորություններ, որոնք հիմնականում բնորոշ են դատական ինքնակառավարման բարձրագույն մարմնին, սակայն դրանք նախ` ամբողջական չեն եւ երկրորդ` Արդարադատության խորհրդի լիազորությունների էական մասը միայն խորհրդատվական բնույթ ունի: Մասնավորապես, Արդարադատության խորհուրդը մասնակցում է դատավորների եւ դատարանների նախագահների նշանակման գործընթացին, կարծիք է հայտնում ներման հարցերի վերաբերյալ, դատավորներին ենթարկում է կարգապահական պատասխանատվության, առաջարկ է ներկայացնում Հանրապետության նախագահին դատավորի լիազորությունները դադարեցնելու մասին, դատավորին կալանավորելու, նրան որպես մեղադրյալ ներգրավելու կամ նրա նկատմամբ դատական կարգով վարչական պատասխանատվության ենթարկելու համաձայնություն տալու մասին։

Դատական ինքնակառավարման մարմինների համակարգում Արդարադատության խորհրդի տեղի ու դերի անհստակությունն ընդգծվել է նաեւ Եվրոպայի խորհրդի 2011թ. զեկույցում: Գործող Սահմանադրությամբ խնդրահարույց է նաեւ Արդարադատության խորհրդի կազմի հարցը: Վենետիկի հանձնաժողովը եւ միջազգային փաստաթղթերը խիստ կարեւորում են նման ինքնակառավարման մարմնում ոչ դատավոր անդամների առկայությունը, համամասնությունը դատավոր անդամների հետ եւ նրանց նշանակման ընթացակարգը: Դա պայմանավորված է նրանով, որ ոչ դատավոր անդամները դիտարկվում են դատական համակարգի կորպորատիվիզմը, դատական իշխանությունում ինքնապաշտպանության, սեփական շահերով առաջնորդվելը հակակշռելու գործուն մեխանիզմ:

Գործող Սահմանադրության համաձայն Արդարադատության խորհրդի կազմի մեջ մտնում են դատավորների ընդհանուր ժողովի կողմից հինգ տարի ժամկետով ընտրված ինը դատավորներ, Հանրապետության Նախագահի եւ Ազգային ժողովի կողմից նշանակված երկուական իրավաբան-գիտնականներ (հոդված 94.1): Այսինքն` խորհրդի կազմում դատավորների եւ ոչ դատավոր անդամների հարաբերությունը 9-ը 4-ի է, ինչը նշանակում է, որ Արդարադատության խորհրդի ոչ դատավոր անդամները, որոնք կոչված են ապահովելու հավասարակշռությունը այդ խորհրդում, իրականում ունեն ազդեցության խիստ սահմանափակ հնարավորություններ որոշումների կայացման գործընթացում:

Գործող Սահմանադրությունը չի նախատեսում նաեւ Արդարադատության խորհրդի անդամներին ներկայացվող պահանջներ, չկա խորհրդի անդամի պաշտոնում վերընտրվելու սահմանափակում: Բոլոր դատավորների շահերը ներկայացնող լիարժեք ինքնակառավարման մարմին լինելու տեսանկյունից խնդրահարույց է նաեւ Արդարադատության խորհրդում բոլոր ատյանների դատարանների դատավորների ներկայացվածության պահանջ սահմանող նորմերի բացակայությունը: Չնայած վերոհիշյալ խնդիրներին փորձ է արվել լուծում տալ Դատական օրենսգրքում, սակայն սահմանադրական երաշխիքների առումով առկա է էական բաց:

Վենետիկի հանձնաժողովը խրախուսում է դատական ինքնակառավարման մարմնում դատավոր եւ ոչ դատավոր անդամների միջեւ հավասարակշռման ապահովումը՝ կորպորատիվ կառավարման ռիսկերից խուսափելու համար: Եվրոպայի խորհրդի թիվ (2010)12 հանձնարարականի համաձայն՝ դատավորների խորհրդի անդամների առնվազն կեսը պետք է լինեն դատավորներ, որոնք ընտրվում են իրենց գործընկեր դատավորների կողմից՝ դատական իշխանության բոլոր ատյաններից` ապահովելով դատական համակարգի ներսում բազմակարծությունը:

Միջազգային փաստաթղթերի պահանջներով դատավորների խորհրդի  անդամները չեն կարող լինել ակտիվ քաղաքական գործիչներ, խորհրդարանի, գործադիր իշխանության մարմինների անդամներ: Ավելին` ոչ դատավոր անդամները չպետք է նշանակվեն գործադիր իշխանության կողմից: Վենետիկի հանձնաժողովի կարծիքներում առավել ողջունվում է ոչ դատավոր անդամների նշանակումը խորհրդարանի կողմից:

Նախագծում, գործող Սահմանադրության համեմատ, իրենց ամրագրումն են գտել դատական ինքնակառավարման մարմնին առաջադրվող վերոհիշյալ բոլոր հիմնարար պահանջները: Նախագծով Արդարադատության խորհրդի փոխարեն ստեղծվում է Բարձրագույն դատական խորհուրդ, որի կարգավիճակը եւ առաքելությունը, ի տարբերություն գործող Սահմանադրության, հստակեցված է` այն անկախ պետական մարմին է, որը երաշխավորում է դատարանների եւ դատավորների անկախությունը (հոդված 172):

Բարձրագույն դատական խորհրդի գործունեության արդյունավետության բարձրացման առումով խիստ կարեւոր քայլ է նաեւ նախագծով դատավոր եւ ոչ դատավոր անդամների միջեւ պարիտետի հաստատումը: Համաձայն նախագծի` Բարձրագույն դատական խորհուրդը կազմված է տասն անդամներից, որոնցից հինգին ընտրում է Ազգային ժողովը` գիտության ոլորտի եւ այլ հեղինակավոր իրավաբանների թվից` ԱԺ պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երեք հինգերորդով, հինգին` դատավորների ընդհանուր ժողովը` դատավորների թվից: Դրանով դատական իշխանության առանցքային մարմնի ձեւավորման ժամանակ էապես կարեւորվում է լայն քաղաքական համաձայնությունը խորհրդարանում ներկայացված քաղաքական ուժերի միջեւ, ինչը կնպաստի նաեւ առավել որակյալ իրավաբանների ընտրությանը խորհրդի կազմում: Նախագծում իրացված է նաեւ խորհրդի անդամների ընտրությանը գործադիր իշխանության մասնակցությունը բացառելու պահանջը:

Կարեւոր դրույթ է, որ Բարձրագույն դատական խորհրդի դատավոր անդամները պետք է համամասնորեն ներկայացնեն բոլոր ատյանների դատարանների դատավորներին: Խորհրդի անդամի համար նախատեսվել են  փորձառությանը վերաբերող այլ նվազագույն պահանջներ:

Բոլոր դատավորների համար Բարձրագույն դատական խորհրդի անդամ դառնալու հավասար նախադրյալներ ապահովելու առումով նախագծով արգելվում է ինչպես դատարանների նախագահների ընդգրկումը խորհրդի կազմում, այնպես էլ սահմանված է, որ խորհրդի անդամները պաշտոնավարում են հինգ տարի՝ առանց վերընտրման իրավունքի: Ընդ որում, դատավոր անդամների լիազորությունների կասեցումը կնպաստի նրանց կողմից առավել անաչառ որոշումների կայացմանը, ինչպես նաեւ հնարավորություն կտա նրանց կենտրոնանալ այս առանցքային սահմանադրական մարմնում իրենց գործառույթների իրականացման վրա:

Բարձրագույն դատական խորհրդի դատավոր եւ ոչ դատավոր անդամների միջեւ հավասարություն ապահովելու համար նախատեսված է նաեւ, որ Բարձրագույն դատական խորհուրդը նախագահում է խորհրդի նախագահը, որն ընտրվում է հաջորդաբար` խորհրդի դատավոր եւ իրավաբան անդամների թվից՝ խորհրդի անդամների կողմից` օրենքով սահմանված կարգով: Մինչդեռ գործող Սահմանադրությամբ Արդարադատության խորհրդի նիստերը վարում է վճռաբեկ դատարանի նախագահը՝ առանց քվեարկության իրավունքի:

Բարձրագույն դատական խորհրդի դատական իշխանության ինքնակառավարման լիարժեք մարմնի վերածելու տեսանկյունից առանցքային կարեւորության հարց է նաեւ նախագծով խորհրդի սահմանադրական լիազորությունների ընդլայնումը՝ դրանք մոտեցնելով նման մարմնին միջազգային փաստաթղթերում առաջադրվող օրինակելի լիազորություններին:

Նախագծում խորհրդի լիազորությունների բովանդակությունն էապես տարբերվում է գործող Սահմանադրության մեջ ամրագրված լիազորությունների բովանդակությունից: Այսպես, խորհրդին է վերապահվում վճռորոշ դերակատարություն դատավորների, այդ թվում դատարանների նախագահների նշանակման հարցում: Ընդսմին, ընտրվել է դատավորների նշանակման հարցում խորհրդի ինքնուրույն լիազորությունների մասնակի զսպման, իսկ դատավորների գործուղման, փոխադրման եւ հատկապես կարգապահական պատասխանատվության հարցերում՝ լիարժեք ինքնուրույնության ձեւաչափը: Դա հատկապես կարեւոր է խորհուրդը որպես բարձրագույն կարգապահական մարմին կառուցակարգելու տեսանկյունից, որի որոշումները պետք է լինեն վերջնական եւ անբողոքարկելի:

Որպես հավելյալ լիազորություն ամրագրվել է կառավարությանը՝ խորհրդի սեփական եւ դատարանների բյուջեն ներկայացնելու եւ բյուջետային միջոցների օգտագործման նկատմամբ ընդհանուր վերահսկողության լիազորությունը: Մյուս կողմից, սահմանվել է լիազորությունների բաց ցանկ, եթե ապագայում օրենսդիրն անհրաժեշտ համարի խորհրդին՝ իր սահմանադրական կարգավիճակի շրջանակներում, վերապահել, օրինակ, դատարանների կառավարմանն առնչվող հավելյալ լիազորություններ:

3. Սահմանադրական դատարանի կարգավիճակի եւ լիազորությունների հստակեցումը

Հաշվի առնելով Սահմանադրական դատարանի առաքելությունը եւ առանձնահատուկ կարգավիճակը, սահմանադրական մակարդակում հստակ ամրագրվել է դատական սահմանադրական վերահսկողություն իրականացնող այս մարմնի հիմնական գործառույթը՝ Սահմանադրության գերակայության ապահովումը:

Վերափոխվել է Սահմանադրական դատարանի ձեւավորման կարգը: Գործող Սահմանադրությամբ նախատեսված Հանրապետության նախագահի եւ ԱԺ մասնակցությամբ սահմանադրական դատարանի կազմի ձեւավորման փոխարեն նախագծով դատավորներին ընտրում է Ազգային ժողովը` պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երեք հինգերորդով ընդունված որոշմամբ, ընդ որում՝ դատավորներից երեքին՝ Հանրապետության նախագահի առաջարկությամբ, երեքին` Հայաստանի Հանրապետության կառավարության առաջարկությամբ եւ երեքին` դատավորների ընդհանուր ժողովի առաջարկությամբ: Խորհրդարանական կառավարման համակարգ ունեցող պետությունում առաջնային մանդատով օժտված միակ ներկայացուցչական մարմնի որոշումը Սահմանադրական դատարանի դատավորների ընտրությանը կհաղորդի ժողովրդավարական բարձր լեգիտիմություն: Սահմանադրական դատարանների կազմի հավասարակշռվածությունը շատ կարեւոր է նրանց արդյունավետ գործունեության համար: Կարեւոր է, որպեսզի սահմանադրական դատարանի կազմում ներկայացված լինեն հեղինակավոր եւ փորձառու իրավաբաններ, ընդ որում` ինչպես այլ դատարանների դատավորներ, այնպես էլ իրավաբան գիտնականներ եւ գործնական ասպարեզում երկարամյա փորձառություն ունեցող այլ իրավաբաններ: Դատարանի հավասարակշռված կազմը եւ բազմակարծությունը կարող են գործուն երաշխիքներ ստեղծել հնարավորինս արդյունավետ որոշումներ կայացնելու համար:

Նախագիծը սահմանափակում է Սահմանադրական դատարանի դատավորների պաշտոնավարման ժամկետը 12 տարով: Նման ժամկետային սահմանափակումը բնորոշ է եվրոպական բազմաթիվ երկրների: Պաշտոնավարման ժամկետի սահմանափակումն առանց վերընտրվելու հնարավորության առավել նպաստում է Սահմանադրական դատարանի դատավորների անկախության ամրապնդմանը` միեւնույն ժամանակ հնարավոր դարձնելով սերնդափոխություն եւ գաղափարական փոփոխություններ: Եթե սովորական դատարաններում, բացառությամբ բարձրագույն ատյանների, դատավորների պաշտոնավարումը մինչեւ կենսաթոշակային տարիքը լրանալն անկախության եւ անփոփոխելիության կարեւորագույն բաղադրիչներից է, ապա բարձրագույն դատարաններում պաշտոնավարող դատավորների փոփոխությունը կարող է էապես նպաստել արդարադատության արդյունավետությանը, ինչպես նաեւ ավելի ցածր ատյանների դատավորների համար ստեղծում է առաջխաղացման լրջագույն հեռանկարներ՝ խթանելով այդ դատավորների միջեւ առողջ մրցակցությունը:

Ըստ նախագծի 166-րդ հոդվածի 6-րդ մասի` Սահմանադրական դատարանի նախագահը եւ փոխնախագահն ընտրվում են Սահմանադրական դատարանի դատավորների կողմից: Դա հնարավորություն է տալիս տարբեր դատավորների պաշտոնավարել որպես դատարանի նախագահ եւ կանխում է դատարանի նախագահի գերակայությունն այլ դատավորների հանդեպ: Որպես դատարանի նախագահ պաշտոնավարելու հնարավորությունը հավելյալ խրախուսման հնարավորություն է ստեղծում դատավորների համար:

Նախագիծը մի քանի կարեւոր փոփոխություններ է նախատեսում Սահմանադրական դատարանի լիազորությունների մեջ: Առաջին անգամ առաջարկվում է Սահմանադրական դատարանին վերապահել սահմանադրական մարմինների միջեւ նրանց սահմանադրական լիազորությունների վերաբերյալ վեճերի լուծման լիազորություն: Դա հնարավորություն կտա իրավական ճանապարհով հաղթահարել Ազգային ժողովի, կառավարության, Հանրապետության նախագահի, տեղական ինքնակառավարման մարմինների եւ Բարձրագույն դատական խորհրդի միջեւ սահմանադրական վեճերը: Ազգային ժողովի խորհրդի դիմումի հիման վրա Սահմանադրական դատարանն իրավասու է որոշել պատգամավորի լիազորությունների դադարեցման հարցը, երբ վերջինս խախտել է պատգամավորական մանդատի անհամատեղելիության կանոնները կամ անհարգելի կերպով բացակայել է Ազգային ժողովում քվեարկությունների առնվազն կեսից: Սահմանադրական դատարանը լիազորություն է ստանում մինչեւ Սահմանադրության փոփոխությունների նախագծի, ինչպես նաեւ հանրաքվեի դրվող իրավական ակտերի նախագծերի ընդունումը որոշել դրանց համապատասխանությունը Սահմանադրությանը:

Անհատական գանգատների հետ կապված նախագիծը վերացնում է այն անբնական իրավիճակը, երբ Սահմանադրական դատարանը սահմանափակված է միայն օրենքի սահմանադրականության ստուգմամբ: Ըստ նախագծի 168-րդ հոդվածի 1-ին մասի 8-րդ կետի` Սահմանադրական դատարանն իրավասու է ստուգել ցանկացած նորմատիվ ակտի սահմանադրականության հարցը, եթե դրանով խախտվել են մարդու հիմնական իրավունքները եւ ազատությունները: Բացի դրանից, Սահմանադրական մակարդակ է բարձրացվել այն դրույթը, ըստ որի` այդ նորմատիվ ակտերի սահմանադրականությունը որոշելիս Սահմանադրական դատարանը հաշվի է առնում նաեւ համապատասխան դրույթին իրավակիրառ պրակտիկայում տրված մեկնաբանությունը: Ըստ նախագծի 168-րդ հոդվածի 3-րդ մասի` դատարաններն իրենց վարույթում գտնվող կոնկրետ գործով կիրառման ենթակա օրենքի սահմանադրականության հարցով պետք է դիմեն Սահմանադրական դատարան, եթե ողջամիտ կասկածներ ունեն դրա սահմանադրականության վերաբերյալ եւ գտնում են, որ տվյալ գործի լուծումը հնարավոր է միայն այդ օրենքի կիրառման միջոցով: Վերոնշյալ դրույթները հավելյալ երաշխիքներ են ստեղծում Սահմանադրական դատարանի կողմից մարդու եւ քաղաքացու հիմնական իրավունքների եւ ազատությունների պաշտպանության տեսանկյունից: 

Բ. Դատախազությունը եւ քննչական մարմինները

Սահմանադրական փոփոխությունների նախագծում դատախազության կազմակերպման եւ գործունեության սահմանադրական հիմքերին առնչվող հիմնադրույթներն ինքնուրույն գլխում առանձնացնելը թելադրված է այն դիրքորոշմամբ, որ դատախազությունը դատական իշխանության բաղադրիչ չէ: Միաժամանակ, նշված գլխում քննչական մարմիններին առնչվող սահմանադրական նորմը ներառվել է՝ հաշվի առնելով, նախ այն, որ պետական իշխանությամբ օժտված յուրաքանչյուր մարմին պետք է նախատեսված լինի Սահմանադրությամբ, բացի դրանից, վերջիններս, իրականացնելով գործադիր իշխանության գործառույթ, այդ առումով գործում են դատախազության անմիջական հսկողության ներքո:

Նախագիծը, ըստ էության, հիմնական գծերով պահպանել է դատախազության սահմանադրական կարգավիճակը՝ միաժամանակ ներմուծելով մի քանի նոր մոտեցումներ: Այսպես, նկատի ունենալով, որ հետաքննությունը՝ կայուն ձեւավորված հայեցակարգային մոտեցումների հարթությամբ ինքնուրույն դատավարական փուլ չէ, նախագծում նախապատվությունը տրվել է «մինչդատական վարույթ» եզրույթին: Ավելացվել է նոր դրույթ. «Դատախազության կազմակերպման եւ գործունեության կարգը սահմանվում է օրենքով», որն ամբողջական կդարձնի սահմանադրական իրավակարգավորումները:

Գլխավոր դատախազի նշանակման եւ պաշտոնանկության համար նախատեսված է Ազգային ժողովի պատգամավորների որակյալ մեծամասնություն՝ 3/5-րդ, ինչը համահունչ է նախագծով ամրագրված նմանաբնույթ մյուս իրավակարգավորումներին:

Նախաքննության մարմինների սահմանադրական հիմքերը, համեմատաբար, լայն չեն. միայն նախատեսված է այդ մարմինների հիմնական գործառույթը եւ ամրագրված է, որ այդ մարմիների լիազորությունները, դրանց կազմակերպման եւ գործունեության կարգը սահմանվում են օրենքով, ինչը համահունչ է այդ մարմինների կարգավիճակին:

VI. Նախագծի 9-րդ գլխի վերաբերյալ

Տեղական ինքնակառավարման մարմիններին առնչվող առաջարկվող սահմանադրական փոփոխությունները կոչված են լուծելու հետեւյալ խնդիրները՝

- վերանայել տեղական ինքնակառավարման հասկացության բովանդակությունը, ընդգծել այն գաղափարը, որ տեղական ինքնակառավարման մարմինները լուծում են համայնքային նշանակության հանրային հարցեր.

- ամրապնդել ավագանու դերը տեղական ինքնակառավարման համակարգում՝ ուժեղացնելով վերջինիս վերահսկողական լիազորությունները եւ սահմանելով համայնքի ղեկավարի պատասխանատվությունն ավագանու առջեւ.

- բարձրացնել միջհամայնքային միավորումների սահմանադրաիրավական կարգավիճակը:

«Տեղական ինքնակառավարման մարմինները» գլխում առաջադրված հիմնադրույթները միտված են տեղական ինքնակառավարման մարմինների` որպես հանրային իշխանության տեղական անկախ մարմինների սահմանադրական հստակ կարգավիճակի եւ պետական իշխանության մարմինների հետ փոխհարաբերություններում իրավական որոշակի կառուցակարգերի ամրագրմանը: Առանցքային է համարվել այն մոտեցումը, ըստ որի՝ տեղական ինքնակառավարման մարմինների լիազորությունների տիրույթում են գտնվում ոչ թե պարզապես «համայնքային նշանակության», այլ «համայնքային նշանակության հանրային» հարցերի լուծումը: Դրանով իսկ ընդգծվել է տեղական ինքնակառավարման մարմինների սահմանադրական կարգավիճակի հանրային արժեքը:

Նախագծով, հանձինս «հանրային իրավունքի իրավաբանական անձի», առաջին անգամ ներմուծվել է միանգամայն նոր եզրույթ, որի նպատակն է, հաշվի առնելով միջազգային փորձը, հստակեցնել, որ հանրային իշխանության ոլորտում իրավաբանական անձանց կարգավիճակը որոշակիորեն տարբերվում է մասնավոր իրավունքում ընդունված իրավաբանական անձանց կարգավիճակից: Այսպիսի կարգավորումը հնարավորություն կտա բացահայտել նոր իրավական ինստիտուտի էությունը եւ նպաստել, որպեսզի հանրային իրավունքում «իրավաբանական անձ» եզրույթը չնույնացվի մասնավոր իրավունքում օգտագործվող նույնանուն իրավական եզրույթի հետ եւ անհարկի շփոթի հիմք չլինի:

Նախագծում ելակետ է ընդունվել տեղական ինքնակառավարման համակարգում ավագանու դերի ամրապնդման անհրաժեշտությունը, ըստ այդմ էլ՝ սահմանվել է համայնքի ղեկավարի պատասխանատվությունն ավագանու առջեւ: Համայնքի ավագանու դերի բարձրացման մասին է վկայում նաեւ նախագծում ամրագրված այն դրույթը, ըստ որի համայնքի բյուջեն, համայնքի ղեկավարի ներկայացմամբ, ընդունում է համայնքի ավագանին:

Նախագիծը կարեւոր քայլ է կատարել համայնքի ղեկավարի ինքնուրույնության մեծացման հարցում` այլեւս չնախատեսելով կառավարության կողմից համայնքի ղեկավարի պաշտոնանկության ինստիտուտը:

Նախագծով ամրագրվել է միջհամայնքային միավորումների դերը՝ տեղական ինքնակառավարման արդյունավետության բարձրացման հարցում: Ընդ որում, հաշվի առնելով համայնքային մարմինների ներուժի համակարգման գործում այդ կառույցների էական նշանակությունը` նախագիծը նախատեսում է նաեւ միջհամայնքային միավորումների ստեղծում օրենքի միջոցով:

Նախագիծը, առաջնորդվելով «Տեղական ինքնակառավարման եվրոպական խարտիայով» եւ այդ խարտիայի 2009թ. լրացուցիչ արձանագրությամբ, նախատեսում է, տեղական հանրաքվեներից բացի, համայնքի գործերի կառավարմանը համայնքի բնակիչների անմիջական մասնակցության այլ եղանակներ, որոնք պետք է սահմանվեն օրենքով: 
 

VII. Նախագծի 10-րդ գլխի վերաբերյալ

Մարդու իրավունքների պաշտպանի վերաբերյալ սահմանադրական հիմնադրույթները նախագծում ներկայացված են առանձին գլխով: Այդ գլխի կարգավորումները նպատակ ունեն բարելավել եւ միջազգային իրավական չափանիշներին առավել համահունչ դարձնել Մարդու իրավունքների պաշտպանի սահմանադրական հիմքերը, ինչպես նաեւ նախատեսել Մարդու իրավունքների պաշտպանի լիազորությունների ընդլայնման իրավական հնարավորություն՝ որոշ դեպքերում այն տարածելով նաեւ մասնավոր հատվածի վրա:

Նախագիծը, ի տարբերություն գործող Սահմանադրության 83.1-րդ հոդվածի, միջազգային իրավական չափանիշներին համապատասխան, ավելի ընդգրկուն ձեւակերպում է տվել Մարդու իրավունքների պաշտպանի հիմնական գործառույթներին. «... հետեւում է պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմինների ու պաշտոնատար անձանց կողմից մարդու իրավունքների եւ ազատությունների պահպանմանը, նպաստում խախտված իրավունքների վերականգնմանը, մարդու իրավունքներին ու ազատություններին առնչվող օրենսդրության կատարելագործմանը»:

Մարդու իրավունքների պաշտպանի պատշաճ անկախությունը երաշխավորելու նկատառումով նախագիծը պահպանել է գործող Սահմանադրության այն դրույթը, համաձայն որի` Մարդու իրավունքների պաշտպանն օժտված է պատգամավորի համար սահմանված անձեռնմխելիությամբ: Ընդ որում, անձեռնմխելիությունից զրկելու համար նախագիծը սահմանում է ավելի բարձր շեմ՝ պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երեք հինգերորդ::

Մարդու իրավունքների պաշտպանի լիազորությունների արդյունավետ իրականացման նպատակով նախագծի 190-րդ հոդվածի 3-րդ մասը պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմինների ու պաշտոնատար անձանց վրա դնում է հստակ պարտականություն` Մարդու իրավունքների պաշտպանին տրամադրել  անհրաժեշտ փաստաթղթեր, տեղեկություններ ու պարզաբանումներ եւ աջակցել նրա աշխատանքներին: Սահմանադրական մակարդակում կարեւոր նորամուծություն է նաեւ այն, որ ամրագրված է Մարդու իրավունքների պաշտպանի տարեկան զեկույցն Ազգային ժողովին, որը կարող է նաեւ առաջարկներ պարունակել օրենսդրական փոփոխությունների կամ այլ բնույթի միջոցառումների վերաբերյալ:

Էական սահմանադրական նորամուծություններից է նաեւ այն, որ նախագծի 190-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն օրենքով Մարդու իրավունքների պաշտպանին կարող են լիազորություններ վերապահվել նաեւ այլ ոլորտներում: Այդ դրույթից բխում է, որ օրենքով այս կառույցի համար լիազորություններ կարող են սահմանվել նաեւ մասնավոր ոլորտում, մասնավորապես` բնակչությանը հանրային ծառայություններ մատուցող կազմակերպությունների կողմից մարդու իրավունքների եւ ազատությունների պահպանությունը երաշխավորված դարձնելու նկատառումով:

Այս հիմնադրույթն ամրագրելիս նախագծում համարժեքորեն հաշվի են առնվել նաեւ միջազգային չափանիշներն ու փորձը:  

VIII. Նախագծի 11-14-րդ գլուխների վերաբերյալ

Ա. Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովը

Նախագծում Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովին վերաբերող կարգավորումները նպատակ ունեն սահմանել քաղաքացիների ընտրական իրավունքի իրականացման եւ պաշտպանության առավել արդյունավետ համակարգ: Այդ նպատակով սահմանադրական մակարդակով առաջին անգամ ամրագրվել է Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի կարգավիճակը՝ որպես քաղաքացիների ընտրական իրավունքի իրականացումն ապահովող եւ դրա նկատմամբ հսկողություն իրականացնող մարմնի, սահմանվել են նրա լիազորությունները, ինչպես նաեւ նախատեսվել ԿԸՀ կազմավորման կարգը:

Նորանկախ Հայաստանի պատմության ողջ ընթացքում ընտրական իրավունքի իրականացման եւ պաշտպանության հարցերը եղել են խնդրահարույց: Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողով ձեւավորելու հարցը եղել է վիճահարույց: Այս  ժամանակահատվածում ըստ էության փորձարկվել են Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողով կազմավորելու գրեթե բոլոր հնարավոր եղանակները: Հաշվի առնելով գործող Սահմանադրության 62-րդ հոդվածի դրույթը, համաձայն որի. «Ազգային ժողովի լիազորությունները սահմանվում են Սահմանադրությամբ», եւ այն հանգամանքը, որ գործող Սահմանադրությունը Ազգային ժողովի` ընտրական հանձնաժողովների կազմավորմանը մասնակցելու որեւէ լիազորություն չի սահմանում, երբեւէ  Ազգային ժողովը մասնակցություն չի ունեցել ԿԸՀ-ի կազմավորմանը: Այդ լիազորությունը առավելապես վերապահված է եղել գործադիր իշխանությանը, ինչն  ի սկզբանե բացասական նախատրամադրվածություն է ստեղծել ԿԸՀ-ի անկախության հարցում:  Առաջարկվող նախագծով Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովին առաջին անգամ տրվել է սահմանադրաիրավական կարգավիճակ, ինչն ընդգծում է ժողովրդավարական հասարակությունում ընտրական իրավունքի առանցքային դերակատարությունը:

Նախագիծը ԿԸՀ-ն բնութագրում է որպես անկախ պետական մարմին: Այսինքն` ԿԸՀ-ն չի հանդիսանում կառավարության մաս՝ չնայած իր լիազորությունների գործադիր բնույթին, չի գտնվում աստիճանակարգային որեւէ ենթակայության տակ, որեւէ այլ մարմին չի կարող ԿԸՀ-ին ցուցում, հրահանգ տալ  այս կամ այն որոշումն ընդունելիս:

Նախագծով նախատեսված կարգավորումը, համաձայն որի` ԿԸՀ-ն իր գործունեության մասին Ազգային ժողովին հաղորդում է ներկայացնում,  որեւէ կերպ չի խախտում ԿԸՀ-ի անկախությունը, այլ նպատակ է հետապնդում ԿԸՀ-ի գործունեությունը դարձնել հրապարակային եւ տեղեկացնել ԱԺ-ին ինչպես արձանագրած հաջողությունների, այնպես էլ քաղաքացիների ընտրական իրավունքի իրականացման ոլորտում առկա խնդիրների վերաբերյալ՝ հետագայում  դրանք լուծելու ակնկալիքով:

Նախագծով սահմանված ԿԸՀ-ի կազմավորման կարգը, ըստ որի` Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի նախագահը եւ մյուս անդամներն ընտրվում են Ազգային ժողովի կողմից` պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երեք հինգերորդով, գրեթե բացառում է բացառապես քաղաքական մեծամասնության աջակցությունը վայելող թեկնածուների նշանակումը: Նշանակման նման կարգը ԿԸՀ անդամների գործունեության անկախության համար գործուն երաշխիք է:

Նախագիծը սահմանում է, որ ԿԸՀ անդամի վրա տարածվում են պատգամավորին ներկայացվող պահանջները, ինչպես նաեւ Սահմանադրությամբ պատգամավորի համար սահմանված անհամատեղելիության դրույթները: Այս դրույթները եւս իրենց էությամբ անկախության երաշխիքներ են:

Անկախության կարեւոր երաշխիք է նաեւ ԿԸՀ անդամների համար սահմանված  քաղաքական չեզոքության պահանջը: Նախագիծը սահմանում է, որ ԿԸՀ անդամներն իրենց լիազորությունների իրականացման ժամանակահատվածում չեն կարող լինել որեւէ կուսակցության անդամ կամ ցանկացած այլ ձեւով զբաղվել քաղաքական գործունեությամբ: Քաղաքական հարցերով հրապարակային ելույթներում նրանք պետք է զսպվածություն ցուցաբերեն:

Նախագիծը նախատեսում է ԿԸՀ անդամների լիազորությունների դադարեցում այն դեպքում, երբ ԿԸՀ անդամն անցնում է իր պաշտոնի հետ անհամատեղելի գործունեության կամ անդամակցում է որեւէ կուսակցության կամ ցանկացած այլ ձեւով զբաղվում քաղաքական գործունեությամբ կամ խախտում քաղաքական զսպվածության սկզբունքը: Ընդ որում, ԿԸՀ անդամի լիազորությունները դադարեցնում է ԱԺ-ն՝ պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երեք հինգերորդով: ԿԸՀ անդամի լիազորությունների դադարման հիմքերը սպառիչ են եւ քաղաքական դրդապատճառներով դրանց դադարեցումը բացառվում է:

Բ. Հեռուստատեսության եւ ռադիոյի հանձնաժողով

Նախագծում Հեռուստատեսության եւ ռադիոյի հանձնաժողովին վերաբերող կարգավորումները նպատակ ունեն ապահովել հեռարձակվող լրատվության միջոցների ազատությունը, անկախությունը եւ բազմազանությունը, որպես կարեւորագույն երաշխիք յուրաքանչյուր անձի` տեղեկություններ եւ գաղափարներ փնտրելու, ստանալու, իրավունքի իրականացման: Այդ նպատակով նախագծով հստակեցվում է Հեռուստատեսության եւ ռադիոյի հանձնաժողովի սահմանադրական կարգավիճակը, սահմանվում են   հանձնաժողովի գործառույթները, լիազորությունները, կազմը եւ ձեւավորման կարգը:

Հանձնաժողովի սահմանադրական կարգավիճակի հստակեցումը եւ որպես անկախ մարմին սահմանելը պայմանավորված է քաղաքացիների խոսքի ազատության իրավունքի կարեւորությամբ:

Գործող Սահմանադրությամբ սահմանված չեն հանձնաժողովի լիազորությունները, իսկ ձեւավորման կարգը չի երաշխավորում այդ մարմնի անկախությունը: Ամրագրված չեն հանձնաժողովի անդամների լիազորությունների դադարեցման հիմքերը: Հանձնաժողովի անդամների կեսին պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների մեծամասնությամբ ընտրելը չի երաշխավորում հանձնաժողովի անդամների աջակցության վայելումը քաղաքական փոքրամասնության կողմից: Այդ խնդրի լուծման նպատակով նախագիծը, որդեգրած ընդհանուր մոտեցմանը համահունչ, նախատեսում է հանձնաժողովի անդամների ընտրություն պատգամավորների ընդհանուր թվի առնվազն 3/5-ով:

Հանձնաժողովի նախագահի եւ մյուս անդամների համար սահմանվել են պաշտոնում ընտրվելու՝ զանգվածային լրատվության բնագավառում հեղինակավոր մասնագետ լինելու եւ պատգամավորին ներկայացվող պահանջներին համապատասխանելու պահանջներ, ինչը կնպաստի հանձնաժողովի պրոֆեսիոնալիզմի մակարդակի բարձրացմանը: 

Գ. Վերահսկիչ պալատ

Նախագծում վերահսկիչ պալատին վերաբերող կարգավորումները նպատակ են հետապնդում ապահովել պետական եւ համայնքային բյուջետային միջոցների եւ պետական ու համայնքային սեփականության օգտագործման օրինականությունը եւ արդյունավետությունը: Այդ նպատակով նախագիծն առավել հստակեցրել է Վերահսկիչ պալատի կարգավիճակը, գործառույթները եւ լիազորությունները: Նախագծի համաձայն` Վերահսկիչ պալատն անկախ պետական մարմին է, որը հանրային ֆինանսների եւ սեփականության ոլորտում վերահսկողություն է իրականացնում պետական բյուջեի եւ համայնքային բյուջեների միջոցների, ստացած փոխառությունների ու վարկերի, ինչպես նաեւ պետական եւ համայնքային սեփականության օգտագործման օրինականության եւ արդյունավետության նկատմամբ: Այս ձեւակերպմամբ սահմանադրական մակարդակում ամրագրվել են նաեւ վերահսկողության չափանիշները` օրինականությունը եւ արդյունավետությունը:

Նախագիծը, ի տարբերություն գործող կարգավորումների, Վերահսկիչ պալատի  գործունեության ծրագրի հաստատման լիազորությունը վերապահել է հենց Վերահսկիչ պալատին (հոդված 197, մաս 2): Միջազգային պրակտիկայում Վերահսկիչ պալատի կողմից իր ծրագրի հաստատումը հանդիսանում է Վերահսկիչ պալատի անկախության գլխավոր երաշխիքներից մեկը:

Նախագծի համաձայն` Վերահսկիչ պալատի նախագահի եւ անդամների ընտրությունը դարձել է Ազգային ժողովի բացառիկ լիազորություն: Այս պարագայում եւս, հանձնաժողովի բոլոր անդամներն ընտրվում են Ազգային ժողովի կողմից` պատգամավորների ձայների ընդհանուր թվի առնվազն 3/5-ով:

Նախագիծը հստակություն է մտցնում Վերահսկիչ պալատի կողմից ստուգման ենթակա օբյեկտների հարցում: Նախագիծը որպես ստուգման հիմնական օբյեկտ է դիտարկում պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմիններին: Ըստ նախագծի` իրավաբանական անձանց մոտ ստուգումները բացառություն են եւ կարող են իրականացվել միայն որոշակի նախապայմանների առկայության դեպքում, երբ պետությունը դրանցում ունի էական մասնակցություն կամ նրանք ֆինանսական միջոցներ են ստացել պետության կողմից կամ նրանց պարտավորությունների համար պետությունը երաշխիքներ է տվել:

Դ. Կենտրոնական բանկը

Նախագծում Կենտրոնական բանկին վերաբերող կարգավորումները նպատակ ունեն հստակեցնել Կենտրոնական բանկի սահմանադրաիրավական կարգավիճակը, նրա խնդիրները, ինչպես նաեւ ամրագրել Կենտրոնական բանկի կազմակերպման եւ գործունեության երաշխիքները՝ դրանք համահունչ դարձնելով միջազգային չափանիշներին:

Գործող Սահմանադրությամբ Կենտրոնական բանկին անդրադարձը սահմանափակված է միայն Ազգային ժողովի կողմից Կենտրոնական բանկի նախագահի նշանակման եւ այդ կառույցի կարգավիճակին առնչվող առանձին բաղադրիչների կարգավորմամբ:

Նախագծով Կենտրոնական բանկի սահմանադրական ընդհանուր կարգավիճակը բնորոշվել է որպես Հայաստանի Հանրապետության ազգային բանկ: Այս եզրույթով ընդգծվում են Կենտրոնական բանկի կարգավիճակին բնորոշ մի շարք առանձնահատկություններ, որոնք բխում են վերջինիս երկակի բնույթից. Կենտրոնական բանկը ոչ միայն դասական իմաստով հանրային իշխանությամբ օժտված մարմին է, այլեւ իրավաբանական անձի կարգավիճակով օժտված եւ որոշակի ֆինանսավարկային գործունեություն իրականացնող կազմակերպություն:

Նախագծով ամրագրվել է, որ Կենտրոնական բանկի հիմնական խնդիրն է գների ու ֆինանսական կայունության ապահովումը: Այս դեպքում «ֆինանսական կայունության ապահովման» խնդիրը նորամուծություն է, որի հիմքում դրված է, հատկապես, 2008 թվականին սկիզբ առած եւ հետագայում ձեւավորված այն դոկտրինան, ըստ որի՝ ֆինանսական ճգնաժամերի կանխարգելման ու ֆինանսական կայունության ապահովման գործընթացում առանցքային դերակատարումը վերապահված է կենտրոնական բանկերին:

Սահմանադրությամբ հստակ ամրագրված են Կենտրոնական բանկի անկախության սահմանները. Կենտրոնական բանկը նախագծով սահմանված սահմաններում գտնվում է խորհրդարանի վերահսկողության ներքո, սակայն անկախ է իրեն վերապահված գործառույթներն իրականացնելիս:

Նախագծով Կենտրոնական բանկի խնդիրները հստակ տարանջատվել են գործառույթներից: Մասնավորապես, նախագիծը նախատեսում է Կենտրոնական բանկի հետեւյալ գործառույթները. «Կենտրոնական բանկը մշակում, հաստատում եւ իրականացնում է դրամավարկային քաղաքականության ծրագրերը: Կենտրոնական բանկը թողարկում է Հայաստանի Հանրապետության արժույթը` հայկական դրամը»:

Կենտրոնական բանկի կառավարման մարմինների կազմավորման եւ գործունեության կարգը, ըստ նախագծի, կարգավորվելու է օրենքով. այսպիսի իրավակարգավորումը բնորոշ է նաեւ գործող Սահմանադրությանը:

IX. Նախագծի 15-րդ գլխի վերաբերյալ

Նախագծում Սահմանադրության ընդունմանը, փոփոխությանը եւ հանրաքվեին վերաբերող նորմերը հետապնդում են հետեւյալ նպատակները.

- հստակեցնել ու բարելավել Սահմանադրության ընդունման ու փոփոխության սահմանադրական հիմքերը, հանրաքվեի դրվող հարցերի շրջանակը.

- առավել ճկուն դարձնել սահմանադրական փոփոխությունների գործընթացը` դրանում բարձրացնելով խորհրդարանի դերը.

- սահմանել վերպետական միջազգային կազմակերպություններին միանալու վերաբերյալ հարցերով հանրաքվե անցկացնելու պահանջը:

Նախագիծը պահպանում է գործող Սահմանադրության այն պահանջը, որ նոր Սահմանադրության ընդունումը հնարավոր է միայն հանրաքվեի միջոցով: Ինչ վերաբերում է Սահմանադրության փոփոխություններին, ապա նախագիծը որդեգրել է տարբերակված մոտեցում: Սահմանադրական կարգի հիմունքների, մարդու իրավունքների եւ ազատությունների եւ այլ առանցքային նշանակություն ունեցող դրույթների փոփոխությունը, ըստ նախագծի, կարող է կատարվել բացառապես հանրաքվեի միջոցով: Որպես նախաձեռնող սուբյեկտներ այդ հարցերով կարող են հանդես գալ պատգամավորների ընդհանուր թվի առնվազն մեկ երրորդը, կառավարությունը կամ ընտրական իրավունք ունեցող երկու հարյուր հազար քաղաքացի: Եթե համապատասխան նախագիծն ընդունվում է պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երկու երրորդով, ապա այն պարտադիր կերպով դրվում է հանրաքվեի:

Ինչ վերաբերում է Սահմանադրության մյուս հոդվածներում փոփոխություններին, ապա դրանք ընդունվում են Ազգային ժողովի կողմից` պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երկու երրորդով: Համապատասխան նախաձեռնության իրավունք ունեն պատգամավորների ընդհանուր թվի առնվազն մեկ քառորդը, կառավարությունը կամ ընտրական իրավունք ունեցող հարյուր հիսուն հազար քաղաքացի: Եթե Ազգային ժողովում համապատասխան նախագիծը չի ստանում պատգամավորների ընդհանուր թվի երկու երրորդի աջակցությունը, ապա այն պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երեք հինգերորդով ընդունված որոշմամբ կարող է դրվել հանրաքվեի:

Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ Սահմանադրության անփոփոխ 1-ին հոդվածը հստակորեն ամրագրել է ինքնիշխանության սկզբունքը, եւ որ 2-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն իշխանությունը պատկանում է ժողովրդին, նախագծի 204-րդ հոդվածը սահմանում է, որ վերպետական միջազգային կազմակերպություններին Հայաստանի Հանրապետության անդամակցության հարցը պետք է պարտադիր կերպով լուծվի հանրաքվեի միջոցով:

Կարեւորելով քաղաքացիական նախաձեռնությունների դերը` նախագծի  203-րդ հոդվածը հնարավորություն է ընձեռում, որպեսզի Ազգային ժողովի կողմից չընդունված քաղաքացիական նախաձեռնությունները հանրաքվեի դրվեն, եթե նման նախաձեռնությանը երկու ամսվա ընթացքում միանում են ընտրական իրավունք ունեցող երեք հարյուր հազար քաղաքացի:

X. Նախագծի 16-րդ գլխի վերաբերյալ

Նախագծի 16-րդ գլուխը բովանդակում է երկու տեսակի նորմատիվ դրույթներ՝ եզրափակիչ եւ անցումային:

Եզրափակիչ դրույթներով կարգավորվում են Սահմանադրության նախագծի  ուժի մեջ մտնելու ժամկետները: Սահմանադրության նախագծի տարբեր գլուխների եւ հոդվածների ուժի մեջ մտնելու համար՝ կախված դրանց կարգավորման առարկայից, նախագծի 208-րդ հոդվածով սահմանված են հետեւյալ ժամկետներից որեւէ մեկը՝ «Հայաստանի Հանրապետության պաշտոնական տեղեկագրում» հրապարակվելու հաջորդ օրը (1-ին մաս), Ազգային ժողովի հաջորդ գումարման առաջին նստաշրջանի բացման օրը (3-րդ մաս), նորընտիր Հանրապետության նախագահի կողմից իր պաշտոնի ստանձնման պահը (6-րդ մաս), Ընտրական օրենսգրքի ուժի մեջ մտնելու պահը (4-րդ մաս) կամ սահմանվում է կոնկրետ ամսաթիվ (5-րդ մաս):

Այսպես, սահմանադրական կարգի հիմունքներին, մարդու եւ քաղաքացու հիմնական իրավունքներին եւ ազատություններին, սոցիալական, տնտեսական եւ մշակութային ոլորտներում օրենսդրական երաշխիքներին եւ պետության քաղաքականության հիմնական նպատակներին, տեղական ինքնակառավարման մարմիններին, Մարդու իրավունքների պաշտպանին վերաբերող գլուխների ուժի մեջ մտնելու համար ժամկետ է նախատեսված «Հայաստանի Հանրապետության պաշտոնական տեղեկագրում» հրապարակվելու հաջորդ օրը:

Պետության կառավարման համակարգին վերաբերող Սահմանադրության նախագծի 4-6-րդ գլուխների ուժի մեջ մտնելու համար նախատեսված են տարբերակված ժամկետներ: Մասնավորապես, Սահմանադրության նախագծի 4-րդ գլուխի այն դրույթները, որոնք վերաբերում են Ազգային ժողովի գործունեության ներքին կարգին, ուժի մեջ է մտնում Ազգային ժողովի հաջորդ գումարման առաջին նստաշրջանի բացման օրը: Մինչդեռ Ազգային ժողովի եւ Հանրապետության նախագահին փոխհարաբերություններին, կառավարությանը, դատական իշխանությանը, դատախազությանը եւ քննչական մարմիններին եւ 12-14-րդ գլուխներով նախատեսված մարմիններին վերաբերող դրույթների ուժի մեջ մտնելու ժամկետը պայմանավորած է նորընտիր Հանրապետության նախագահի կողմից իր պաշտոնի ստանձնման պահով:

Սահմանադրության անցումային դրույթները մի կողմից ապահովում են պետական կառավարման եւ տեղական ինքնակառավարման նոր համակարգի փուլային անցումը, մյուս կողմից՝ նախատեսում են կոնկրետ ժամկետներ՝ դրանց իրականացման համար: Ի տարբերություն եզրափակիչ դրույթների՝ անցումային դրույթներն ունեն ժամանակավոր կարգավորիչ բնույթ եւ իրացումից հետո կորցնում են իրենց կարգավորիչ նշանակությունը:

Այսպես, նախագծի 209-հոդվածի սահմանում են այն իրավական ակտերը, որոնցում Սահմանադրության ընդունման կապակցությամբ պետք է կատարվեն փոփոխություններ: Որպես ընդհանուր մոտեցում նախագծի 209-րդ հոդվածով նախատեսվում է գործող օրենքները Սահմանադրությանը համապատասխանեցնելու ողջամիտ ժամկետ, սակայն սահմանադրական օրենքների եւ առանձին օրենքների կարեւորությամբ պայմանավորված՝ սահմանվում են նաեւ տարբերակված հստակ ժամկետներ:

Նախագծի 210-219-րդ հոդվածները կարգավորում են գործող Սահմանադրության հիման վրա նշանակված կամ ընտրված մի շարք պաշտոնատար անձանց պաշտոնավարման ժամկետների հետ կապված առանձնահատկությունները: Նախագծի 219-րդ հոդվածով նոր Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի կազմավորման ժամկետ է սահմանվում մինչեւ 2016 թվականի նոյեմբերի 1-ը, ինչը հնարավորություն է տալիս, որպեսզի 2017 թ. Ազգային ժողովի ընտրությունները կազմակերպվեն նախագծով սահմանված կարգով ձեւավորված Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի կողմից:

Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության փոփոխվող հոդվածների վերաբերյալ տեղեկանք