ՀՈԴՎԱԾ 1. Հայաստանի Հանրապետության 1998 թվականի հուլիսի 1-ի քրեական դատավարության օրենսգրքի 183-րդ հոդվածի 1-ին մասի «118-րդ հոդվածով» բառերը փոխարինել «118-րդ հոդվածի 1-ին մասով» բառերով, իսկ «119-րդ հոդվածի 1-ին մասով» բառերը հանել:

ՀՈԴՎԱԾ 2. Սույն օրենքն ուժի մեջ է մտնում հրապարակման օրվան հաջորդող տասներորդ օրը:

Հիմնավորում

«Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում փոփոխություններ եւ լրացում կատարելու մասին» եւ «Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգրքում փոփոխություններ կատարելու մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքների նախագծերի

Անհրաժեշտությունը:

Օրինագծերի ընդունման անհրաժեշտությունը պայմանավորված է Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում ամրագրված խոշտանգման հանցակազմը միջազգային իրավունքի չափանիշներին համապատասխանեցնելու անհրաժեշտությամբ, մասնավորապես ՄԱԿ-ի «Խոշտանգումների եւ այլ դաժան, անմարդկային կամ նվաստացնող վերաբերմունքի ու պատժի դեմ» Կոնվենցիայի (այսուհետ` Կոնվենցիա) դրույթներին:

Ընթացիկ իրավիճակը եւ խնդիրները

Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում (այսուհետ` Օրենսգիրք) խոշտանգմանը նվիրված է 119-րդ հոդվածը: Այդ հոդվածով խոշտանգմանը տրված է ակնհայտ թերի բնորոշում, մասնավորապես հիմք է ընդունվել Կոնվենցիայով ամրագրված սոսկ այն դրույթը, որ խոշտանգումը անձին դիտավորյալ կերպով ուժեղ ցավ կամ մարմնական կամ հոգեկան տառապանք պատճառելն է: Հոդվածում բացարձակապես բացակայում է որեւէ դրույթ` արարքի շարժառիթների, նպատակների եւ հանցակազմի հատուկ սուբյեկտի վերաբերյալ:

Խոշտանգման առանձին հանցակազմեր նախատեսված են Օրենսգրքի մի շարք այլ հոդվածներում, ինչը տրամաբանական կլիներ ու հիմնավորված կլիներ, եթե նվազագույնը պահպանվեին անձի իրավունքների գերակայության, արդարության եւ պատասխանատվության անհատականացման վերաբերյալ քրեական օրենսդրության սկզբունքները: Այսպես, խոշտանգման առանձին հանցակազմ է նախատեսված Օրենսգրքի 341-րդ հոդվածի 2-րդ եւ 3-րդ մասերով, 390-րդ հոդվածի 1-ին մասով եւ 392-րդ հոդվածով: Խոշտանգման վերաբերյալ միասնական եւ սպառիչ բնորոշման բացակայության պարագայում կարելի է պնդել, որ այդ արարքի հատկանիշներ ամրագրված են նաեւ Օրենսգրքի 309-րդ, 375-րդ հոդվածներով:

Առավել խոցելի է նախատեսված սանկցիան: Այսպես, ըստ 119-րդ հոդվածի 1-ին մասի խոշտանգման համար նախատեսված է առավելագույնը երեք տարի ժամկետով ազատազրկում, իսկ 341-րդ հոդվածի 3-րդ մասով` վեցից տասներկու տարի ժամկետով եւ այլն: Այն, որ այդ սանկցիան համարժեք չէ արարքի հանրային վտանգավորությանը եւ միջազգային փորձին, հիմնավորվում է մի քանի փաստարկներով`

ա) մեկ մասնավոր օրինակ. խոշտանգման արդյունքում ծանր հետեւանք պատճառելը` գործող օրենսդրությամբ կարող է ընդգրկել նաեւ սպանելը, ինչի արդյունքում ստացվում է, որ այդ եղանակով սպանությունը չի համարվում որակյալ,

բ) որպես կանոն, խոշտանգման համար Կոնվենցիային մասնակից պետությունները սահմանում են առավել խիստ պատժաչափեր: Այսպես, Ռումինիայի քրեական օրենսգրքով նախատեսված է այդ արարքի հասարակ տեսակի համար` 2-ից 7 տարի ժամկետով ազատազրկում, Վրաստանի քրեական օրենսգրքով` 7-ից 10 տարի ժամկետով ազատազրկում, Սլովակիայի քրեական օրենսգրքով` 5-ից 10 տարի ժամկետով ազատազրկում, Սերբիայի եւ Մոնտենեգրոյի Հանրապետության քրեական օրենսգրքերով` 1-ից 8 տարի ժամկետով ազատազրկում եւ այլն:

Կոնվենցիայի դրույթները եւ Մարդու իրավունքների Եվրոպական դատարանի նախադեպային որոշումների^[1] ` խոշտանգման արարքի հատկանիշների եւ պատժելիության վերաբերյալ: Կոնվենցիայի 1-ին հոդվածի, ինչպես նաեւ Մարդու իրավունքների Եվրոպական դատարանի նախադեպային որոշումների վերլուծությունը միանշանակ ցույց է տալիս, որ խոշտանգումը ներկայացվում է, որպես հանցավոր այնպիսի արարք, որը համապատասխանում է հետեւյալ հատկանիշներին`

ա) խոշտանգմամբ պատճառվում է ուժեղ ցավ կամ մարմնական կամ հոգեկան տառապանք,

բ) արարքը կատարվում է դիտավորությամբ,

գ) արարքի շարժառիթներն են` անմիջապես տուժողից կամ երրորդ անձից տեղեկություններ եւ խոստովանություն ստանալը, կամ տուժողին այն գործողության համար պատժելը, որի կատարման մեջ կասկածվում է նա կամ երրորդ անձը, կամ տուժողին կամ երրորդ անձին վախեցնելը կամ հարկադրելը, կամ խտրականության վրա հիմնված ցանկացած պատճառը,

դ) արարքի սուբյեկտ է պետական պաշտոնյան կամ որպես այդպիսին հանդես եկող այլ անձ, կամ պետական պաշտոնյայի դրդմամբ, կամ թույլտվությամբ կամ լռելյայն համաձայնությամբ հանդես եկող այլ անձ:

Կարգավորման նպատակը եւ բնույթը

Նախագծով առաջադրվող լուծումները եւ դրանց հիմնավորումները: Նախ, առաջարկվել է Օրենսգրքի 104-րդ հոդվածի 2-րդ մասը լրացնել 5.1-րդ կետով, ինչի արդյունքում այսուհետ խոշտանգմամբ զուգորդված սպանությունը եւս կգնահատվի, որպես որակյալ սպանություն: Ընդ որում, սպանությունը որակյալ դարձնող հատկանիշներից որեւէ մեկը չի կարող մեկնաբանվել, որպես խոշտանգում: Այսպես, առանձին դաժանությամբ սպանությունը կատարելը բացառապես վերաբերում է եղանակին, սակայն անտեսվում են այն շարժառիթները, որոնք բնորոշ են խոշտանգմանը: Բացի այդ, խոշտանգումը կարող է կատարվել նաեւ առանց առանձին դաժանության:

Վերանայվել է Օրենսգրքի 118-րդ հոդվածը, որպեսզի խոշտանգման եղանակով արարքներ կատարելը համապատասխան պատասխանատվություն առաջացնի նաեւ մասնավոր անձանց համար, բայց արդեն սահմանազատվեն խոշտանգումից, քանի որ վերջինիս հատկանիշները ավելի ընդգրկուն են:

Խոշտանգման վերաբերյալ 119-րդ հոդվածը ամբողջովին ներկայացվել է նոր խմբագրությամբ: Ընդ որում, դա արվել է այն նկատառումով, որ, թեպետ հանցակազմի սուբյեկտը հատուկ է` հանրային ծառայող, սակայն արարքի հիմնական օբյեկտը անձի կյանքն ու առողջությունն է, պատիվն ու արժանապատվությունը, որոնք գերակայում է քրեական օրենսդրությամբ պաշտպանվող մյուս շահերին:

Միաժամանակ, առաջարկվել է վերանայել Օրենսգրքի 341-րդ հոդվածը, որով ամրագրված է խոշտանգման առանձին տեսակ, որի համար սանկցիան առավել խիստ սահմանելը պայմանավորված է արդարադատության, որպես առանձնահատուկ պաշտպանվող օբյեկտով:

Օրենսգրքի 119-րդ հոդվածով խոշտանգմանը տրված է այնպիսի բնորոշում, որը միաժամանակ համապատասխանում է Կոնվենցիայի 1-ին հոդվածի դրույթներին եւ համահունչ է Օրենսգրքի իրավակիրառական լուծումներին եւ ընտրված հասկացություններին: Այսինքն, նախապատվությունը տրվել է ոչ թե Կոնվենցիայում ամրագրված, այլ` դրանց ճշգրիտ համարժեքը կազմող իրավական հասկացություններին, ինչն ապահովում է առավել կանխատեսելի եւ որոշակի իրավակիրառ պրակտիկա եւ համապատասխանում է ?Իրավական ակտերի մասին’ Հայաստանի Հանրապետության օրենքի այն պահանջներին, ըստ որոնց միեւնույն իմաստն ունեցող հասկացությունները պետք է ամրագրվեն միեւնույն տերմիններով:

Սանկցիաներն ընտրված են այնպես, որպեսզի ապահովվի ներքին համամասնություն, համահունչ լինի Կոնվենցիայի պահանջներին եւ միջազգային փորձին:

Օրենսգրքի 390-րդ եւ 392-րդ հոդվածներին անդրադարձ չի արվել, որովհետեւ այդ հոդվածներում ամրագրված է խոշտանգման միանգամայն ինքնուրույն տեսակ, ուստի կարիք չկա այն ներառել ընդհանուր կարգավորման մեջ: Մասնավորապես, խոսքը զինված ընդհարումների ժամանակ միջազգային մարդասիրական իրավունքի նորմերի լուրջ խախտումների, ինչպես նաեւ` մարդկության անվտանգության դեմ ուղղված հանցագործությունների մասին է: Ընդ որում, դրանով չի խախտվում անձի իրավունքների պաշտպանության գերակայությունը, քանզի նշված դեպքերում դարձյալ անձի` հավաքական իրավունքների պաշտպանության մասին է, որ համար նախատեսված է առավել խիստ պատժաչափ:

Բացի այդ, հաշվի առնելով արարքի վտանգավորության աստիճանը առաջարկվում է ՀՀ քրեական դատավարության օրեսգրքի 183-րդ հոդվածում կատարել համապատասխան փոփոխություններ եւ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 118-րդ հոդվածի 2-րդ 3-րդ մասերը, ինչպես նաեւ 119-րդ հոդվածը հանել բացառապես տուժողի բողոքի հիման վրա հարուցվող գործերի ցանկից:

Նախագծի մշակման գործընթացում ներգրավված ինստիտուտները եւ անձինք

Նախագծերը համաձայնեցվել են ՀՀ ԿԱ ոստիկանության, ՀՀ ԿԱ ազգային անվտանգության ծառայության, ՀՀ գլխավոր դատախազության, ՀՀ հատուկ քննաչական ծառայության, ՀՀ դատական դեպարտամենտի եւ ՀՀ Նախագահի աշխատակազմի հետ:

Ակնկալվող արդյունքը

Նախագծի ընդունման արդյունքում կունենանք ՀՀ քրեական օրենսգրքում առկա խոշտանգման վերաբերյալ հոդվածը կհամապատասխան ՀՀ ստանձնած միջազգային պարտավորություններին եւ կունենա առավել հստակ եւ բազմակողմանի կարգավորում: 
   
 

^1. Տվյալ դեպքում հիմք են ընդունվել Մարդու իրավունքների Եվրոպական դատարանի Ակսոյն ընդդեմ Թուրքիայի (Aksoy v. Turkey), Դայկմեն ընդդեմ Թուրքիայի (Dikme v. Turkey) գործերով կայացված որոշումները: