Սիրելի հայրենակիցներ

Հարգարժան հյուրեր

Ցանկանում եմ խոսքս սկսել շնորհակալությամբ` ուղղված Հայաստան-Սփյուռք երրորդ խորհրդաժողովի կազմակերպիչներին` այս ֆորումի համար մասնակցության բավական լայն շրջանակ, ներկայացուցչություն ու բազմաբնույթ տեսակետներ ապահովելու, ինչպես նաեւ քննարկումների համար հայ իրականության ամենաարդիական ու սուր հարցադրումն ընտրելու համար: Անշուշտ կլինեն ֆորումի մասնակիցներ, որոնք կարող են վիճարկել այս հաստատագրումն, առավել եւս որ մեկ լուրջ հարցադրում իսկապես կա. ինչո՞ւ ֆորումի բանախոսների շարքում չկան Արցախի ներկայացուցիչներ: Իհարկե, կարելի է սրամիտ բացատրություն առաջարկել. Արցախը սփյուռք չի եղել երբեք եւ չպիտի լինի եւ Հայաստան էլ չէ` պետության իմաստով, այլ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն: Սակայն կարծում եմ ավելի լավ է շտկել բացթողումը: Առավել եւս, որ քննարկման առաջարկված թեման` ինքնություն-Հայրենիք-Սփյուռք փոխազդեցությունները, որ չափազանց արդիական է եւ ունի տեսական ու գործնական մեծ նշանակություն, իր արդի լավագույն դրսեւորումն ունեցել է հենց Արցախում:

Ինքնության թեման առանցքային է ոչ միայն հայտնի հարցադրման տեսակետից, թե ով ենք մենք, որտեղից ենք գալիս, ուր ենք գնում: Մենք դեռեւս լիարժեքորեն չենք պատասխանել անգամ այն հարցին, թե որտեղ ենք գտնվում: Միայն այդ դեպքում է որ կկարողանանք ճշտել, թե որն է մեր տեղն աշխարհում եւ տարածաշրջանում, որոնք են մեր կռվանները քաղաքականության մեջ ու այլ ասպարեզներում, ինչպես է ապահովվելու Հայաստանի ու Սփյուռքի կենսունակությունը, ինչով է Հայաստանը հետաքրքիր լինելու օտարների համար:

Կարող է թվալ, թե Հայաստանի պարագայում այս թեման ոչ միայն հետաքրքական է, այլեւ վտանգավոր, քանզի հայկական սփյուռքը խիստ բազմազան է ու երբեմն էլ հակասական երանգներ ունեցող: Այդուհանդերձ, կարծում եմ սա մտացածին վտանգ է, թեեւ շատ տարածված: Անգամ ժամանակակից քաղաքագիտական տեսություններում հաճախ միմյանց հակադրում են ինքնությունն ու ինտեգրացիան` որպես որոշակի արժեհամակարգի յուրացման գործընթաց: Սակայն մինչ այդ խնդրին անդրադառնալը կարծում եմ հարկ է ճշտել այն առանցքը, որի շուրջ անհրաժեշտ է քննարկել ինքնության խնդիրը: Հիրավի, միայն պետությունը կարող է ստեղծել ազգային ինքնության հարատեւությունն ապահովող ամուր նախադրյալներ: Ընդ որում, շատ կարեւոր է նկատել, որ ինքնության պահպանումն անհնար է առանց արդիականացման, քանզի տեւական ժամանակ առասպելականացված ու կաղապարված պատկերացումների առկայությունը ոչ միայն պատճառ է դառնում անհաջողությունների, այլեւ մեծապես վտանգում է ինքնությունը:

Այսպիսով, եթե պետությունն է ինքնության հարատեւության նախադրյալների երաշխավորը, ապա մեր դեպքում, երբ Հայաստան պետությունն ինքն է գտնվում տրանսֆորմացիայի կամ կայացման փուլում, խնդիրն առավել բարդ է եւ առաջնահերթ նշանակություն է ստանում պետության զարգացման հետագծի ու ուղեծրի ճշգրտումը: Մի կողմից պետությունը պարտավոր է անել իր աշխարհաքաղաքական ընտրությունը` որպես ինտեգրման առավել ներդաշնակ միջավայրի ընտրություն, մյուս կողմից պետք է դիմակայի թե ներքին վտանգներին, թե աջակցի սփյուռքին գլոբալիզացիայի մարտահրավերներին դիմակայելու համար: Ակնհայտ է, որ այս երկու խնդիրների լուծումները համադրելի են, եթե դրանց առանցքը ինքնությունն է: Այդուհանդերձ, սփյուռքի առկայությունը նաեւ կարող է նպաստավոր լինել աշխարհաքաղաքական ընտրության իրականացման գործում: Եթե ընտրությունն արված է այնպիսի միջավայրի օգտին, որտեղ կա հոծ սփյուռք, ապա հասարակական տրանսֆորմացիայի ընթացքում սփյուռքի փորձը կարող է անգնահատելի նշանակություն ունենալ: Շատ ավելի, քան ֆինանսական կամ նյութական որեւէ աջակցություն:

Հեշտ է նկատել, որ քաղաքակրթական համարվելու հավակնություններ ունեցող համակարգերի փլուզմանը հաջորդող գործընթացները, մասնավորապես, հետխորհրդային տրանսֆորմացիան, անվերապահորեն ուղեկցվում են ինքնության արդիականացմամբ, ընդ որում որպես միաժամանակ երեք`` քաղաքակրթական, մշակութային, հասարակական չափումներով զարգացող գործընթաց: Զուգահեռաբար ընթացող գլոբալիզացիան ունի երկակի ազդեցություն. մի կողմից լայն հնարավորություններ է ստեղծում սեփական պատմության ու ինքնության վերագնահատման ու վերակառուցման համար, մյուս կողմից` լուրջ վտանգներ եւ գայթակղություններ` հանուն մասնավոր խնդիրների լուծմանհասարակականն անտեսելու հնարավորութամբ: Շեշտակիորեն աճող ինֆորմացիոն հոսքերի եւ գլոբալ ճանաչում ունեցող խորհրդանիշների ազդեցությամբ զգալիորեն մեծանում է ազգի եւ պետության հետ կայուն ինքնանույնացմանը սպառնացող վտանգը: Խնդիրն ավելի է բարդացնում այն հանգամանքը, որ ԽՍՀՄ փլուզումից հետոձեւավորված երկրները պարտավոր են խորը սոցիալական ու տնտեսական ճգնաժամի պայմաններում զուգահեռաբար դիմակայել տրանսֆորմացիայի գործընթացով թելադրված բազմաթիվ այլ մարտահրավերներ` քաղաքական, տնտեսական, ինստիտուցիոնալեւ այլն, ինչը լուծումը դարձնում է բազմավեկտոր ու տեւական: Ինստիտուցիոնալ եւ այլ վերափոխումների հաջողության վճռորոշ չափանիշ կարող է լինել ճգնաժամային իրավիճակում քաղաքական հանրության վարքը: Ահա թե ինչու գլոբալիզացիայի գործընթացներով խորացած ինքնության ճգնաժամի հաղթահարումը առավել կարեւոր եւ սկզբունքային պայմաններից է քաղաքացիական հասարակության ինստիտուտների ձեւավորման համար:

Կա թյուր պատկերացում, որ ինքնությունը բնորոշող  արժեքային համակարգը ինչ-որ քարացած սկզբունքների ամբողջություն է եւ ինքնության պահպանումը ենթադրում է հին դարերում գոյություն ունեցած մի համախմբի բացահայտում, վերականգնում եւ անվերապահ կիրառում: Մինչդեռ ակնհայտ է , որ ինքնությունաստեղծ երկու բաղադրիչները` ազգն ու հայրենիքը դինամիկ համակարգեր են եւ ժամանակային գործոնը առավել ազդեցիկներից է նրանց զարգացման համար: Հետեւաբար, ինքնությունը, ամեն մի ժամանակաշրջանի համար լինելով եզակի յուրաքանչյուր ազգի ու երկրի համար, այդուհանդերձ ժամանակի մեջ ենթարկվում է այլափոխությունների:

Ազգային ինքնությունը դիտարկվում է որպես տվյալ ազգի կերպատու գործոնների (տարրերի) համախումբ, որը լիարժեքորեն բնութագրում է այդ ազգը եւ չի կարող ամբողջությամբ կրկնվել մեկ ուրիշի համար: Ընդ որում, այդ համախմբի մեջ կարող են լինել ինչպես առանձնահատուկ տարրեր (ինքնության ազգային բաղադրիչ), այնպես էլ այլ ազգերի համախբերում հանդիպող ընդհանրական հատկանիշներ (ինքնության քաղաքակրթական բաղադրիչ): Առաջին բաղադիրչը կարող է նաեւ դիտվել որպես երկու` էթնիկ եւ ազգայի բաղադրիչների գումար: Էթնիկ ինքնությունը հիմնված է անձնական մակարդակով ընկալվող գործոնների համախմբի վրա (լեզու, ավանդույթներ եւ սովորություններ, մշակութային հիշողություն, տարածք եւ այլն): Ազգային ինքնությունը հիմնված է քաղաքակրթության զարգացման, տնտեսական պաշարների, հասարակության եւ պատմական անցյալի մասին պատկերացումների վրա:

Ինքնության ազգային բաղադրիչի տարրերից յուրաքանչյուրն առանձնահատուկ է տվյալ ազգի համար: Անկասկած, հայ ինքնության պարագայում դրանց շարքում պետք է դասել Հայոց լեզուն, Հայաստանյայց Առաքելական եկեղեցին, Ղարաբաղյան խնդիրը, Ցեղասպանությունը, Հայրենիքի կերպարը, Սփյուռքը եւ այլն: Արդեն իսկ այս բոլորովին էլ ոչ լրիվ թվարկումն ակներեւորեն հաստատում է, որ ինքնությունը  (այդ թվում եւ դրա ազգային բաղադրիչը) իրենից ներկայացնում է համախումբ, որի տարրերը ժամանակի ընթացքում կարող են փոփոխվել: Ավելին, հնարավոր է անգամ այս կամ այն տարրի տեղափոխում քաղաքակրթական համախմբից ազգային եւ հակառակը: Որպես օրինակ կարելի է դիտարկել Հայաստանյաց Առաքելական եկեղեցին:  Հայ մշակույթ թափանցելով որպես քաղաքակրթական տարր  (քրիստոնեություն վարդապետություն), այն պատմության համար կարճ ժամանակահատվածում ստացավ ազգային նկարագիր ու վերածվեց ինքնության ազգային բաղադրիչի տարրի: Խնդիրը միայն այն չէ, որ կրոնական գործոնը կարեւոր դերակատարություն ունի ազգային-քաղաքակրթական ինքնության ձեւավորման գործում եւ դավանաբանական պատկանելությունը հստակորեն արտահայտվում է էթնիկ խմբերի քաղաքակրթական ընտրության ժամանակ: Ընդ որում ոչ միայն քրիստոնեություն-իսլամ հակադրության մեջ: Հայության պարագայում այն ունի իր հստակորեն արտահայտված առանձնահատկությունները, որոնք սակայն ցավոք սրտի անգամ մեզ համար դեռեւս լիարժեքորեն չենք բացահայտել: Մինչդեռ օտար ուսումնասիրողները Հայ եկեղեցին դիտում են որպես ավելի մեծ մի երեւույթ, քան դա հնարավոր է անել սոսկ եկեղեցաբանական մոտեցմամբ: Ավելին, դեռեւս 1700թ. Հայնրիխ Վիլհելմ Լուդոլֆը գրել է Հալլեի պիետիստների առաջնորդ Ֆրանկեին. հայ ուսյալ տպագրիչների հետ ծանոթանալուց հետո, ինքն այն տեսակետին է հանգել, թե հայ եկեղեցին հունականի հետ համատեղ ամենակարեւորն է, ընդ որում, նա «եկեղեցի» հասկացության տակ նկատի ունի կրոնի, մշակույթի եւ տեսական ու կիրառական գիտության ողջ համախումբը: Գերմանացի ուսումնասիրողները խորհուրդ են տալիս հասկանալ քրիստոնեական գաղափարի եւ կրոնական ծեսերի համատեքստը` որպես հայ հասարակության մշակութային հիշողության կորիզ:

Ավարտելով խոսքս, ցանկանում եմ ձեր ուշադրությանը ներկայացնել հետեւյալ առաջարկությունը: Ակնհայտ է, որ ֆորումում քննարկվող ինքնություն-Հայրենիք-Սփյուռք հիմնախնդիրների եռամիասնությունը չի կարող սպառիչ լինել այս խորհրդաժողովի շրջանակներում: Ավելին, այն շարունակական քննարկման, վերարժեւորումների, փուլային լուծումների ու պարբերական արդիականացման կարոտ համալիր խնդիր է: Կարծում եմ ճիշտ չի լինի մեզ համար կենսական նշանակություն ունեցող այդ խնդրի լուծման պատասխանատվությունը թողնել խոհրդաժողովի քարտուղարության եւ անգամ արտաքին գործերի նախարարության վրա: Նախարարությունն իր առաքելությունը կատարեց` խնդիրը ներկայացնելով խորհրդաժողովի քննարկմանը: Այժմ  ասելիքը քաղաքագետներինն է, փիլիսոփաներինը, մշակութաբաններինը,  ակադեմիական շրջանակներինը: Ընդ որում, ոչ թե խորհրդաժողովից խորհրդաժողով քննարկումներով: Կենսական խնդիր է մի հանձնախմբի ձեւավորումը, որը շարունակական քննարկումներ կունենա այդ հիմնախնդիրների շրջանակներում, կփորձի ընթացիկ լուծումներ առաջարկել: Քսանմեկերորդ դարասկզբին նման բարդ խնդիրների համար արդյունավետ լուծումներ հնարավոր է ունենալ միայն գիտական մտքի ու կարողությունների կենտրոնացմամբ: Ավելին, այսօր անհնարին է ունենալ պատվախնդիր նպատկներ ու ձգտումներ առանց նման խնդիրների լուծման: Մենք այլեւս իրավունք չունենք գնալու փորձի ու սխալների ճանապարհով: Ի վերջո ժամանակն է, որ մեր մտավոր ներուժը իր կենսունակությունն ապացուցի նման խնդիրների համար առաջարկվող լուծումներով: Ի սկզբանե ասեմ, որ որեւէ  քննադատության չեն կարող դիմանալ ֆնանսական, տեխնիկական, հեռավորության կամ ժամանակի գործոնով պայմանավորված արդարացումները:  Հաղորդակցության միջոցների ներկայիս բազմազանության պայմաններում հնարավոր են համագործակցության բազմապիսի տարբերակներ: Անհրաժեշտ է միայն նախնական կազմակերպչական  մի շարք խնդիրների լուծում:  Ինքս պատրաստ եմ ըստ ամենայնի նպաստել նման մի հանձնախմբի ձեւավորմանը: Նախորդ երկու խորհրդաժողովներում այս թեմաներով շատ է խոսվել: Կարծում եմ ժամանակն է, որ ոչ միայն արծարծվեն նման բարդ խնդիրներ, այլեւ արվեն կիրառական նշանակություն ունեցող քայլեր, առաջարկվեն հիմնավոր ու արդյունավետ լուծումներ: Առավել եւս, որ խորհրդաժողովի տնտեսական ուղղությունը երեկ առաջարկեց համազգային խնդիրների գործնական լուծման հիանալի օրինակ` ի դեմս գյուղական համայնքների աջակցության ծրագրի: